Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 39

અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વા. માર્ચ ૨૦૧૫ • પ્રબુદ્ધ જીવન છે અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ પૃષ્ઠ ૩૯ વાદ, સ્વાદુવાદ અને
# ઉપનિષદોં મેં દોનોં હી પ્રકાર કે સન્દર્ભ ઉપલબ્ધ હોતે હૈં. એક કા દર્શન જૈનદર્શન કે સમાન હી સત્તા મેં પરસ્પર વિરોધી ગુણધર્મો શું ૬ ઔર બૃહદારણ્યકોપનિષદ્ (૨:૪:૧૨) મેં યાજ્ઞવક્ય, મૈત્રેયી સે કો સ્વીકાર કરતા પ્રતીત હોતા હૈ. માત્ર યહી નહીં ઉપનિષદોં મેં કહતે હૈં કિ ચેતના ઇન્હીં ભૂતોં મેં સે ઉત્પન્ન હોકર ઉન્હીં મેં લીન હો પરસ્પર વિરોધી મતવાદોં કે સમન્વય કે સૂત્ર ભી ઉપલબ્ધ હોતે હૈ શું જાતી હૈ તો દૂસરી ઓર છાન્દોગ્યોપનિષદ (૬:૨:૧,૩) મેં કહા જો યહ સિદ્ધ કરતે હૈ કી ઉપનિષદકારો ને ન કેવલ એકાન્ત કા
ગયા હૈ કિ પહલે અકેલા સત્ (ચિત્ત તત્ત્વ) હી થા દૂસરા કોઈ નહીં નિષેધ કિયા, અપિતુ સત્તા મેં પરસ્પર વિરોધી ગુણધમ કો સ્વીકૃતિ ? હું થા. ઉસને સોચા કિ મેં અનેક હો જાઉ ઓર ઇસ પ્રકાર સૃષ્ટિ કી ભી પ્રદાન કી. જબ ઔપનિષદિક ઋષિયોં કો યહ લગા હોગા કિ { ઉત્પત્તિ હુઈ. ઇસી તથ્ય કી પુષ્ટિ તૈત્તિરીયોપનિષદ્ (૨:૬) સે ભી પરમતત્ત્વ મેં પરસ્પર વિરોધી ગુણધર્મો કી એક હી સાથ સ્વીકૃતિ | નું હોતી હૈ. ઇસ પ્રકાર હમ દેખતે હૈં કિ ઉપનિષદો મેં પરસ્પર વિરોધી તાર્કિક દૃષ્ટિ સે યુક્તિસંગત નહીં હોગી તો ઉન્હોંને ઉસ પરમતત્ત્વ છે ૬ વિચારધારાર્થે પ્રસ્તુત કી ગયી હૈ. યદિ યે સભી વિચારધારાર્થે સત્ય કો અનિર્વચનીય યા અવક્તવ્ય ભી માન લિયા. તેત્તરીય ઉપનિષદ્ ૬ મેં હૈ તો ઇસસે ઓપનિષદિક ઋષિયોં કી અનેકાન્ત દૃષ્ટિકા હી પરિચય (૨) મેં યહ ભી કહા ગયા હૈ કિ વહાં વાણી કી પહુંચ નહીં હૈ ઔર ૬ મિલતા હૈ. યદ્યપિ યે સભી સંકેત એકાન્તવાદ કો પ્રસ્તુત કરતે હૈ, ઉસે મન કે દ્વારા ભી પ્રાપ્ત નહીં કિયા જા સકતા. (યતો વાચો છું ૐ કિન્તુ વિભિન્ન એકાન્તવાદોં કી સ્વીકૃતિ મેં હી અનેકાન્તવાદ કા નિવર્તત્તે અપ્રાપ્યમનસા સહ). ઇસસે ઐસા લગતા હૈ કિ ઉપનિષદું છે જન્મ હોતા હૈ, અતઃ હમ ઇતના અવશ્ય કહ સકતે હૈં કિ ઓપનિષદિક કાલ મેં સત્તા કે સત્, અસત્, ઉભય ઔર અવક્તવ્ય/અનિર્વચનીય- ૨ ke ચિત્તનોં મેં વિભિન્ન એકાન્તવાદોં કો સ્વીકાર કરને કી અનેકાન્તિક યે ચારોં પક્ષ સ્વીકૃત હો ચુકે થે. કિન્તુ ઓપનિષદિક ઋષિયોં કી ૭ હું દૃષ્ટિ અવશ્ય થી ક્યોંકિ ઉપનિષદોં મેં હમે ઐસે અનેક સંકેત મિલતે વિશેષતા યહ હૈ કિ ઉન્હોંને ઉન વિરોધો કે સમન્વય કા માર્ગ ભી ૬ હૈ જહાં એકાત્તવાદ કાનિષેધ કિયા ગયો છે. બૃહદારણ્યકોપનિષદ્ પ્રશસ્ત કિયા. ઇસકા સબસે ઉત્તમ પ્રતિનિધિત્વ હમેં ઈશાવસ્યોપનિષદ્ ૬ હું (૩:૮:૮) મેં ઋષિ કહતા હૈ કિ ‘યહ સ્થૂલ ભી નહીં હૈ ઔર સૂક્ષ્મ (૪) મેં મિલતા હૈ. ઉસમેં કહા ગયા હૈ કિછ ભી નહીં હૈ, વહ હૃસ્વ ભી નહીં હૈ ઔરદીર્ઘ ભી નહીં હૈ. ઇસ પ્રકાર ‘અનેજદેકં મનસો જવીયો નૈનધેવા આખુવચૂર્વમર્ષતુ’
યહાં હમેં સ્પષ્ટતયા એકાન્તવાદ કા નિષેધ પ્રાપ્ત હોતા હૈ. એકાન્ત અર્થાત્ વહ ગતિરહિત હૈ ફિક ભી મન સે એવં દેવોં સે તેજ છું છે કે નિષેધ કે સાથ-સાથ સત્તા મેં પરસ્પર વિરોધી ગુણધર્મો કી ગતિ કરતા હૈ. ‘તદેજતિ તજતિ તદૂરે તદ્દન્તિકે અર્થાત્ વહ ચલતા $ ઉપસ્થિતિ કે સંકેત ભી હમેં ઉપનિષદોં મેં મિલ જાતે હૈ. હૈ ઔર નહીં ભી ચલતા હૈ, વહ દૂર ભી હૈ, વહ પાસ ભી હૈ. ઇસ 'ૐ તૈત્તિરીયોપનિષ (૨:૬) મેં કહા ગયા હૈ કિ વહ પરમ સત્તા મૂર્ત- પ્રકાર ઉપનિષદોં મેં જહાં વિરોધી પ્રતીત હોને વાલે અંશ હૈ, વહીં હૈ 2 અમૂર્ત, વાચ્ય-અવાચ્ય, વિજ્ઞાન (ચેતન)–અવિજ્ઞાન (જડ), સત્- ઉનમેં સમન્વય કો મુખરિત કરને વાલે અંશ ભી પ્રાપ્ત હોતે હૈ. . હું અસત્, રૂપ હૈ. ઇસી પ્રકાર કઠોપનિષદ્ (૧:૨૦) મેં ઇસ પરમ પરમસત્તા કે એકત્વ, અનેકત્વ, જડત્વ-ચેતનત્વ આદિ વિવિધ છે # સત્તા કો અણુ કી અપેક્ષા ભી સૂક્ષ્મ વ મહત્ત્વ કી અપેક્ષા ભી મહાન આયામોં મેં સે કિસી એક કો સ્વીકાર કર ઉપનિષદ કાલ મેં અનેક ૬ શું કહા ગયા હૈ. યહાં પરમ સત્તા મેં સૂક્ષ્મતા ઔર મહત્તા દોનોં હી દાર્શનિક દૃષ્ટિયોં કા ઉદય હુઆ. જબ યે દૃષ્ટિમાં અપને-અપને જે છે પરસ્પર વિરોધી ધર્મ એક સાથે સ્વીકાર કરને કા અર્થ અનેકાન્ત કી મન્તવ્ય કો હી એકમાત્ર સત્ય માનતે હુએ, દૂસરે કા નિષેધ કરને મેં સ્વીકૃતિ કે અતિરિક્ત ક્યા હો સકતા હૈ? પુનઃ ઉસી ઉપનિષદ્ લગી તબ સત્ય કે ગdશકોં કો એક ઐસી દૃષ્ટિ કા વિકાસ કરના કું હું (૩:૧૨) મેં એક ઔર આત્મા કો જ્ઞાન કા વિષય બતાયા ગયા છે પડા જો સભી કી સાપેક્ષિક સત્યતા કો સ્વીકાર કરતે હુએ ઉન છે કુ વહીંદૂસરી ઓર ઉસે જ્ઞાન કા અવિષય બતાયા ગયા છે. જબ ઇસકી વિરોધી વિચારોં કા સમન્વય કર સકે. યહ વિકસિત દૃષ્ટિ અનેકાન્ત $
વ્યાખ્યા કા પ્રશ્ન આયા તો આચાર્ય શંકર કો ભી કહના પડા કિ યહાં દૃષ્ટિ હૈ જો વસ્તુ મેં પ્રતીતિ કે સ્તર પર દિખાઈ દેને વાલે વિરોધ કે 2 અપેક્ષા ભેદ સે જો અન્નેય હૈ ઉસે હી સૂક્ષ્મ જ્ઞાન કા વિષય બતાયા અન્તસ્ મેં અવિરોધ કો દેખતી હૈ ઔર સૈદ્ધાત્તિક દ્વન્દ કે નિરાકરણ 2 હું ગયા હૈ. યહી ઉપનિષકારોં કા અને કાન્ત હૈ. ઇસી પ્રકાર કા એક વ્યાવહારિક એવં સાર્થક સમાધાન પ્રસ્તુત કરતી હૈ. ઇસ છે ૬ શ્વેતાશ્વતરોપનિષદ્ (૧.૭) મેં ભી ઉસ પરમ સત્તા કો ક્ષર એવ પ્રકાર અનેકાન્તવાદ વિરોધો કે શમન કા એક વ્યાવહારિક દર્શન શું
અક્ષર, વ્યક્ત અવં અવ્યક્ત ઐસે પરસ્પર વિરોધી ધમ સે યુક્ત હૈ, વહ ઉન્હેં સમન્વય કે સૂત્ર મેં પિરોને કા સફલ પ્રાયસ કરતા હૈ. હું છે કહા ગયા હૈ. યહાં ભી સત્તા યા પરમતત્ત્વ કી બહુઆયામિતા યા ઈશાવાસ્ય મેં પગ-પગ પર અનેકાન્ત જીવન દૃષ્ટિ કે સંકેત છે હું અનેકાન્તિકા સ્પષ્ટ હોતી હૈ. માત્ર યહી નહીં યહાં પરસ્પર વિરુદ્ધ પ્રાપ્ત હોતે હૈ, વહ અપને પ્રથમ શ્લોક મેં હી ‘ત્યેન ત્યક્તન ભુજીથા રે હું ધર્મો કી એક સાથે સ્વીકૃતિ ઇસ તથ્ય કા પ્રમાણ હૈ કિ ઉપનિષદકારો મા ગૃઘઃ કસ્યસ્વિદ્ધનમ્” કહ કર ત્યાગ એવં ભોગ-ઇન દો વિરોધી છું
કી શૈલી અનેકાન્તાત્મક રહી હૈ. યહાં હમ દેખતે હૈં કિ ઉપનિષદોં તથ્યોં કા સમન્વય કરતા હૈ એવું એકાંત ત્યાગ ઓર એકાન્ત ભોગ ;
સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક - અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્વાદ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અકોત્તવાદ, ચાટ્વીદ અને નયવાદ વિરોષક અનેકાન્તવાદ, સ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાન્તવાદ,
'અનેકાન્તવાદ, સ્વાદુવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, ચાટ્વીદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકન્તિવાદ, ચાટ્વીદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિરોષક F અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને તેયવાદ વિશેષાંક ર્ક અનેકાંતવાદ, ચાટ્વીદ અને વયવીદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને