Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 70

અનેકાંતવાદ, સ્ય
પૃષ્ઠ ૭૦ • પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫
તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
સ્યાદ્ધવાદ અને તર્કવાદ વિરોષક ૬ અનેકત્તિવાદ, અને અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકન્તિવીદ, સ્યાદ્વવlદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાંન્તવીદ, સ્યાહ્નવીદ અને વયવીદ વિશેષાંક 4 અનેકત્તિવાદ,
શું કહેવાનું આવે ત્યારે કહેવાય ક્રમે ક્રમે વારાફરતી ક્રમશઃ By And તો એ છે કે જૈનદર્શન ન તો એકલું એકાન્ત અનેકાન્તવાદી છે કે ન $ By. કારણ કે કહેવામાં ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલનું માધ્યમ હોવાથી તો એકલું એકાન્ત એકાન્તવાદી છે. ૐ પરાધીનતા, મર્યાદિતતા અને ક્રમિકતા હોય છે. પરંતુ જ્ઞાનમાં સર્વ અને કાન્ત+એકાન્ત=અને કાન્ત એવું જે નદર્શન સમ્યગૂ છે છે કાંઈ જણાય એક સાથે સમસમુચ્ચય. કારણ કે જ્ઞાન સ્વ હોવાથી એકાન્તપૂર્વકનું સમ્યગૂ અનેકાન્ત એવું અનેકાન્તવાદી દર્શન છે. પણ હું સ્વાધીનતા, વ્યાપકતા અને અક્રમિકતા હોય છે. કેમકે જ્ઞાન સ્વભાવ- ક્યારેય રાગભાવથી મોક્ષ થાય જ નહિ. વીતરાગભાવથી જ મોક્ષ હું હું સ્વગુણ છે. તેથી જ અનેકાન્તધર્મી દ્રવ્યની કથનશૈલી સ્યાદ્વાદશૈલી થાય એવા સમ્યક્ એકાન્ત સહ સમ્યક અનેકાન્ત એ જૈનદર્શન છે. હું હું છે. એ સ્યાદ્વાદશૈલીના અસ્તિ, નાસ્તિ, અસ્તિનાસ્તિ આદિ સાત સમ્યગજ્ઞાની, સમ્યગૂ એકાન્ત સમ્યગ્દર્શન સ્વરૂપી આત્મા હું ભાંગા (ભેદ-પ્રકાર) હોય છે. એ સાતે ભેદ વક્તવ્ય અને અવક્તવ્યના (ધ્રૌવ્ય)નો અનુભવ કરી સમ્યગૂ અનેકાન્ત સ્વરૂપી જગત સમસ્તને છું છે પરંતુ જ્ઞાતવ્ય અને અજ્ઞાતવ્યના નથી. સર્વ કાંઈ જ્ઞાતવ્ય જ છે. જાણે છે. છું કશું જ અજ્ઞાતવ્ય નથી. જેમ આકાશ (અવકાશ)ની બહાર કાંઈ જ વર્ધમાન ચોથે માળે છે. વર્ધમાનને ખોળતા આવેલા મિત્રવર્ગને કું નથી તેમ જ્ઞાનની બહાર કાંઈ જ નથી.
ભોંયતળિયે રહેલ માતા કહે છે કે ઉપર જાઓ ! વર્ધમાન ચોથે શું આમ વિચાર-જ્ઞાનમાં અનેકાન્તતા છે જ્યારે વાણી-કથનમાં માને છે. ખોળતા ખોળતા મિત્રવર્ગ ચોથો માળ ચૂકી જઈ પાંચમા કૅ 2 સ્યાદ્વાદતા છે. વળી આ સ્યાદ્વાદ એ નિરૂપણવાદ કે પ્રરૂપણવાદ માળે જઈ પહોંચે છે. પાંચમે માળે હિસાબી કામકાજ કરતા પિતા ' & હોવાથી તે કથનશૈલી છે. વસ્તુસ્વરૂપ અનેકાન્તધર્મી (અનેકાન્ત મિત્રવર્ગને નીચે ચોથે માળે જવા જણાવે છે. મિત્રવર્ગ ગુંચવાય ? છુ સ્વરૂપી) હોવાથી જ્ઞાનમાં અનેકાન્તતા છે. વાણીમાં-કથનમાં જાય છે કે મિત્ર વર્ધમાન ક્યાં છે? ઉપર છે કે નીચે ? આમાં અનેકાન્ત છે કથંચિતતા ને ક્રમિકતા હોવાથી સ્યાદ્વાદતા છે.
છે. માતા પણ એની અપેક્ષાએ સાચા છે અને પિતા પણ એની હવે આમાં હુંય સાચો અને તુંય સાચો તથા બધુંય સાચું, એવું અપેક્ષાએ સાચા છે. કારણ કે ભોંયતળિયે રહેલ માતાની છે ક્યાં આવ્યું? કઈ વસ્તુ કઈ અપેક્ષાએ સાચી છે અને કઈ અપેક્ષાએ અપેક્ષાએ-દૃષ્ટિકોણથી ચોથે માળે રહેલ પુત્ર વર્ધમાન ઉપર ‘જ' 4 ખોટી છે, તે જાણીને સમજીને અપેક્ષા લગાડી વાત કહેવી પડે. આ છે. જ્યારે પાંચમે માળે રહેલ પિતાની અપેક્ષા-દૃષ્ટિકોણથી પુત્ર છે હું જે અપેક્ષા લગાડવાની વાત છે તેને ‘સાપેક્ષવાદ' કહેવાય છે જે વર્ધમાન ચોથે માળે હોવાથી નીચે ‘જ છે. શું આઈન્સ્ટાઈનની Theory of Relativity નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે “પણ” અવ્યયના પ્રયોગથી થયેલ કથનમાં સાત્ શબ્દના હું * વ્યવહારમાં જે કાંઈ વ્યવહારનું છે તે બધું કોઈના કશાક સંબંધથી પ્રગટ કે અપ્રગટ ગર્ભિતપણે પ્રયોગથી અનેકાન્ત સ્વરૂપનું પ્રકાશન ક હું છે કે પછી કોઈ ને કોઈ સંદર્ભમાં અર્થાત્ Reference to Con- થતું હોય છે. પરંતુ “જ” કે “ચાત્ પવ’ અવ્યયના પ્રયોગથી અમુક text, હોય છે.
દૃષ્ટિકોણ View Point થી અથવા તો અપેક્ષા લગાડીને થતાં જ હૈ પૂર્ણ તો પૂર્ણ જ હોય. એને કોઈની અપેક્ષા હોય નહીં તેથી કથનમાં અનેકાન્ત છે અને તે સાપેક્ષવાદ છે, જે સ્યાદ્વાદસ્વરૂપ છે. હૈ છે નિરપેક્ષ હોય છે. એવું એ નિરપેક્ષ પણ કથનમાં આવે ત્યારે તે અનેકાન્તરૂપી વસ્તુના નિરૂપણ કે કથનમાં સ્યાદ્વાદશૈલી હોય છે શું સાપેક્ષ થઈ જાય છે. અપૂર્ણ હરહંમેશ અપેક્ષા સહિત સાપેક્ષ જ છે. એ શૈલીમાં યાત્ કે કથંચિત યા “પણ” કહેવા દ્વારા કે વક્તા જ હોય. અપૂર્ણ હોય તો તે કયા પૂર્ણથી કેટલું ને કેવી રીતે અપૂર્ણ છે દ્વારા અન્ય ગુણની સ્વીકૃતિ પ્રગટપણે યા તો ગર્ભિત (અપ્રગટ) શું તે જાણવું પડે ને કહેવું પડે. વૈજ્ઞાનિક સર આઈન્સ્ટાઈનની થીએરી પણ રહેલ હોય છે. કેમ કે વક્તા યા ઉપદૃષ્ટા જાણતો હોય છે કે ૨ ઓફ રીલેટીવિટી તો અપૂર્ણની અપૂર્ણ સાથેની સરખામણીરૂપ કહેવામાં આવે યા કથન કરવામાં આવે ત્યારે ભાષાવર્ગણાના
સાપેક્ષવાદ છે. જ્યારે જૈનદર્શનનો સાપેક્ષવાદ તો પૂર્ણ-નિરપેક્ષની પુગલનું માધ્યમ સ્વીકારવું પડતું હોવાથી કથનમાં પરાધીનતાકે તુલનામાં અપૂર્ણતા જણાવતો અને કહેતો નિરપેક્ષ કેન્દ્રિત સાપેક્ષવાદ સીમિતતા-અને ક્રમિતા હોય છે.
ઉપર-નીચે, જમણે-ડાબે, પૂરબ-પશ્ચિમ, અંદર-બહાર કે બાહ્યહૈ હવે જૈનધર્મીને પૂછવામાં આવે કે શું જૈનદર્શન અનેકાન્તવાદી અત્યંતર, શુદ્ધ-અશુદ્ધ, નિત્ય-અનિત્ય, ધ્રુવ-અધ્રુવ, સ્થિર (ચર)- ૐ
દર્શન છે? આપણે કહીએ કે હા! ફરી ફરીને પૂછાતા ફરી ફરી અસ્થિર (અચર) એવા એવા પરસ્પર બે વિરુદ્ધ ધર્મો, પ્રતિપક્ષો, ૬ $ જૈનદર્શન અનેકાન્તવાદી દર્શન છે એવો જ જવાબ વારંવાર મળતો વૈત કે ઠંદ્ર જ્યાં હોય ત્યાં અનેકાન્ત ધર્મ સ્યાદ્વાદશૈલીથી કહી હું જ રહે છે. આવો એકનો એક જવાબ મળતો રહેતો હોવાથી તે શકાતો હોય છે કારણ કે કોઈ અપેક્ષાએ વસ્તુને ઉપર, જમણે, દૃ અનેકાન્તવાદી કરતાં તે મિથ્યા કથન કરે છે. ખરેખર વાસ્તવિકતા પૂરબમાં કહી શકાય છે. તો તે જ વસ્તુને કોઈ બીજી અપેક્ષાએ શું
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, અને
અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વીદ અને વયવીદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને