Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 20

અનેકાંતવાદ, સ્થાવા પૃષ્ઠ ૨૦ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન છે અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫ કાવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ર્વાદ
વાદ, ચાટ્વીદ અને વયવીદ વિરોષક 9 અનેકોત્તવાદ, ચાર્વાદ અને વયવાદ વિશેષાંક અકાતવાદ, સ્યાદ્ વાદ
જે સામી વ્યક્તિનું દૃષ્ટિબિંદુ જોવાનું શીખવતો સ્યાદ્વાદ આજે અનેક હોત તો હિંદુ-સમાજના કેટલાય કૌટુંબિક કલહો અને આઘાતોનું છે $ વિરોધો અને વિવાદોમાં ખૂંપેલા જગતને અત્યંત ઉપયોગી બને નિવારણ થઈ શક્યું હોત. છે તેવો છે. મહાત્મા ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે જ્યારે હું સ્યાદ્વાદ શીખ્યો ક્યારેક એવું પણ લાગે કે જે તત્ત્વજ્ઞાનનું આપણે ગ્રંથોમાં વાચન છે ત્યારે જ મુસલમાનોને મુસલમાનની દૃષ્ટિથી અને પારસીને પારસીની કરીએ છીએ કે સંતો પાસેથી શ્રવણ કરીએ છીએ એ તત્ત્વજ્ઞાન 5 દૃષ્ટિથી જોતાં શીખ્યો. ન્યાયાધીશ જેમ વાદી-પ્રતિવાદીની જુબાની માત્ર સાત્વિક વિચાર રહે છે, પણ તે જીવનનો સાત્વિક આચાર સાંભળીને અને તેમના દૃષ્ટિબંદુ સમજીને કેસનો ફેંસલો આપે છે, બને છે ખરું? અનેકાંતવાદ એ જૈનદર્શનની વિશ્વને મહાન ભેટ છે
એ રીતે સ્યાદ્વાદમાં માનનારો વિરોધીઓના દૃષ્ટિબિંદુ અવલોકીને એ સાચું, પરંતુ એમાં જેની વાત કરવામાં આવી છે એ અનેકાંતદૃષ્ટિ છું ૬ તેમાંથી સાર ખેંચી વસ્તુસ્થિતિનો નિર્ણય કરે છે. વળી એમાં સમન્વય વિશે તો ભારતના પ્રાચીનતમ વેદો અને ઉપનિષદોમાં પણ ઉલ્લેખ $ કે કરાવીને ન્યાયાધીશથી એક ડગલું આગળ પણ વધે છે. મળે છે. જૈનદર્શનના આ મુખ્ય સિદ્ધાંતની એના આગમોમાં ચર્ચા કૅ
સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિ વસ્તુના તમામ ધર્મો તપાસે છે અને જુદી જુદી નથી, પરંતુ એને વિશે ‘શ્રી ભગવતીસૂત્ર' ગ્રંથમાં ચર્ચા મળે છે. જે હું અપેક્ષાએ તમામ વસ્તુને નિહાળે છે અને ત્યાર બાદ જ તેનો ખ્યાલ ભગવાન મહાવીરને એમના મુખ્ય શિષ્ય ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી શું ૐ બાંધે છે. આ રીતે વિવિધ દૃષ્ટિબિંદુઓ જાણીને વિરુદ્ધ દેખાતા મતોની પ્રશ્નો પૂછે છે અને ભગવાન મહાવીર એનો અને કાંતદૃષ્ટિથી ઉત્તર
સમુચિત સંગતિ કરાવે છે. આવો સિદ્ધાંત વ્યક્તિના અંગત જીવનમાં આપે છે. 9 આવે તો એ અન્યના દૃષ્ટિબિંદુને સમજી શકે અને પરસ્પરના આ અનેકાંતદૃષ્ટિમાં એક પ્રકારની વ્યાપકતા છે. વિવેક અને ૨ & આગ્રહો, પૂર્વગ્રહો ઓછા થાય. કુટુંબ અને સમાજમાં આવે તો સમજણ છે. જીવનનું સત્ય હોય કે અધ્યાત્મનું સત્ય હોય, પણ એને ઉં શું કેટલાય વિવાદો અને કલહો શમી જાય. જગતના ઝઘડાઓનું મૂળ પામવાની ચાવી અહીં છે. એમાં પોતાના મંતવ્યની તટસ્થતાથી હું પણ મતભેદ છે. મતભેદથી મનભેદ થાય છે અને તેમાંથી ભય ચકાસણી કરવામાં આવે છે અને વિરોધીઓના મંતવ્યોની આદરપૂર્વક છે અને અશાંતિ જાગે છે. આવા સમયે વિરોધી તત્ત્વોમાંથી અવિરોધી વિચારણા કરવામાં આવે છે. એમાં પોતાના સિદ્ધાંતને આદરથી હું ૐ મૂળ શોધી કાઢીને સમન્વય કરાવનારો સ્યાદ્વાદ જગતના કલ્યાણનું જોવામાં આવે છે, પણ સાથોસાથ બીજાના ધર્મસિદ્ધાંતોને પણ છે કારણ બને તેવો છે.
સન્માનદૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે છે. આજનો માનવી અત્યંત ટેન્શન(તનાવ)માં રહે છે એ સંદર્ભમાં એક અત્યંત સાંકડા પુલ પરથી બે બકરાં પસાર થતા હતા. બંને જોઈએ તો જો વ્યક્તિ અનેકાંતવાદની ઉચ્ચ ભાવના જાણે અને પુલના જુદા જુદા છેડેથી એમાં દાખલ થયા. મુશ્કેલી એ હતી કે તે પછી એ અનુપમ ધર્મભાવનાને પોતાના વ્યવહારજીવનમાં ધબકતી પુલનો માર્ગ એટલો સાંકડો હતો કે એમાંથી માત્ર એક જ બકરો ! હું કરે, તો એની વૈચારિક અને વાસ્તવિક દુનિયા પલટાઈ જાય છે. એ પસાર થઈ શકે. જો બંને સામસામા આવીને અથડાયા હોત, તો હું હું પહેલાં માત્ર પોતાની દૃષ્ટિએ વિચારતો હોય છે. પોતીકા સ્વાર્થને બંને પુલ પરથી નીચે પડીને નદીમાં ડૂબી ગયા હોત. પરંતુ એક કું હું જોતો હોય છે. પોતાના સંજોગો અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે નિર્ણય બકરો નીચે બેઠો અને તેના પર પગ મૂકીને બીજો બકરો પસાર છું
લેતો હોય છે અને પોતાના વિચારો માટે તીવ્ર આગ્રહ સેવે છે. થઈ ગયો, જેને પરિણામે બંને હેમખેમ રહ્યા. મેં બીજાની પરિસ્થિતિનો લેશમાત્ર વિચાર કર્યા વિના એ અન્ય પર આ સામાન્ય કથા એમ સમજાવે છે કે સામેની વ્યક્તિને એના ? હું પોતાનો વિચાર લાદે છે અને એ વિચાર મુજબ બીજાએ જીવવું જ વિચાર કે મનોભાવને આદર આપવો જોઈએ. જો માળાના ૧૦૮ કું શું જોઈએ એવો આગ્રહ સેવે છે અથવા તો પોતે ચડિયાતો હોય તો મણકા ખૂણેખાંચરે વેરાયેલા હોય, તો માળા ન રચી શકાય, પણ છે ૐ એને એ રીતે જીવવા માટે કોઈપણ રીતે મજબૂર કરે છે. એ બધા મણકા ભેગા કરીએ તો જ માળા રચાય. આ રીતે અનેકાંત $ જો જીવનમાં અનેકાંતદૃષ્ટિએ આવે, તો વ્યક્તિ સામી વ્યક્તિનો કહે છે કે આપણે જે જોઈએ છીએ, તે અનંત સત્ય નથી. એ તો ? હું મનોભાવ સમજવાની કોશિશ કરશે. એની પરિસ્થિતિને જાણવાનો, સત્યનું એક સ્ફલ્ડિંગ કે કિરણ છે. એ બધાં કિરણો ભેગા કરીએ 8 કું પામવાનો કે આત્મસાત્ કરવાનો પ્રયત્ન કરશે. એના સંજોગોને ત્યારે પૂર્ણ અનંત સત્ય પ્રાપ્ત થાય. હું જુએ છે અને એના મનમાં આવેલો વિચાર કે એણે કરેલાં કાર્ય આનો સરળ અર્થ એ છે કે તમે નીરખું તે જ સત્ય એવો એકાંત સ્ # વિશે એની દૃષ્ટિએ ચિંતન કરે છે. સીધી-સાદી વાત કરીએ તો જો આગ્રહ નહીં, પરંતુ મારી નજરનું સત્ય અને તેના પરની મારી છું મૈં આપણા સમાજમાં પિતાએ પુત્રની દૃષ્ટિએ વિચાર્યું હોત, તો કેટલો શ્રદ્ધા અને બીજાની નજરનું સત્ય અને તે અંગેની તેની શ્રદ્ધા વિશેની જે હું બધો સંવાદ સધાયો હોત. આજની વાત જવા દઈએ, પરંતુ અગાઉના વિચારણા – એવો સર્વ દૃષ્ટિને સમાવતો અનેકાંત છે. આલ્બર્ટ કે ૐ જમાનામાં સાસુએ પોતે પણ ક્યારેક વહુ હતી, એ રીતે વિચાર્યું આઈન્સ્ટાઈને આ ભૌતિક જગતને સાપેક્ષવાદ (થિયરી ઑફ ફ્રે
અનેકાંતવાદ, સ્વાદુવાદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્વાવાદ અને નયવાદ વિશેષંક અનેકાન્તવાદ, ચાર્વીદ અને વયવાદ વિશેષાંક
અનેકાંતવાદ, ચાવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 5 અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વીદ અને