Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 36

અનેકાંતવાદ, સ્થાવા પૃષ્ઠ ૩૬ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૩૧૫
વાદ, ચાર્વાદ અને
અનેકન્તિવાદ, ચાર્વાદ
અનેકાન્તવાદ, ચાટ્વીદ અને વયવીદ વિરોષક અનેકાન્તવીદ, ચાવીદ અને વયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ વદ અd નયવાદ વિશેષાંક હુ અનેકન્તિવીદ, સ્યાદ્વીદ અને નયવાદ વિશેષાંક :
મેં અનેકાન્તવાદ-સ્યાદ્વાદ-નયવાદનું ઉદ્ગમઃ
સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી ભગવંતે પોતાના અનન્તદર્શનમાં જોયા હૈં છું આ ત્રણેય વાદોનો મૂળ આધાર પદાર્થ સ્વરૂપ છે. પદાર્થો પોતાના પ્રમાણે...અને અનન્તજ્ઞાનમાં જાણ્યા પ્રમાણે...જે રીતે સંપૂર્ણ સત્ય શું ૐ મૂળભૂત દ્રવ્ય સ્વરૂપે ત્રિકાળ નિત્ય શાશ્વત છે. જ્યારે ગુણ-પર્યાય ને સ્યાદ્વાદની ભાષા પદ્ધતિથી જગત સમક્ષ જણાવ્યું છે તેમાં તે તે $ ૐ સ્વરૂપે ઉત્પાદ-વ્યયાત્મક સ્થિતિવાળા છે. પદાર્થોના મૂળભૂત સ્વરૂપના દ્રવ્યના એક-એક ગુણ-ધર્મને સ્યાદ્ શબ્દ જોડીને એક-એક વાક્યનું છે [ આધારે જ સંપૂર્ણ જોવું-જાણવું-અનેક સ્વરૂપે તેની જાણી-જોઈને કથન કરતા સાત જ ભાંગા થાય છે. સ્વ અને પર એમ બન્ને અપેક્ષાથી ? હું વિચારવું, તેનું સ્વરૂપ બીજાને જણાવવા કહેવું અને દૃષ્ટિ વિશેષથી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ સાત-સાત ભાંગા થાય છે. એક 8 3 આંશિક રૂપે કહેવું આદિ વ્યવહારોના કારણે અનેકાન્તવાદ, વધારે એટલે આઠ પણ નહીં, અને એક ઓછું એમ છ પણ ભાંગા શું હું સ્યાદ્વાદ, નયવાદ આદિ ત્રણેય વાદો-વ્યવહારમાં આવે છે. નથી થતા. થઈ થઈને ફક્ત સાત જ ભાંગા થાય છે. આ ભાંગા હું છે અનેકાન્તવાદ વધારે ચિંતન-મનનના સ્તરનું છે. જેમાં પદાર્થોના એટલે વાક્ય કથન. સ્વદ્રવ્ય જે લીધું હોય તેની પોતાની દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર- ૬ # દ્રવ્ય સ્વરૂપને ધ્રુવ-નિત્ય સ્વરૂપે, ગુણ-પર્યાયના ઉત્પાદ-વ્યયાત્મક કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ એક ગુણ ધર્મની અપેક્ષા વિચારવી અને ૬ છું પરિવર્તનશીલ સ્વરૂપને જાણવા-સમજવા-વિચારવાનું હોય છે. એવી જ રીતે સ્વ થી ભિન્ન પરની એવી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની છું છે જ્યારે સ્યાદ્વાદ ભાષા વ્યવહાર વડે તેને બીજાને જણાવવા કહેવા બધી અપેક્ષાથી એક-એક-ગુણ-ધર્મ વિષે કથન કરવા જતા-અર્થાત્ કૅ માટે ઉપયોગી બને છે. એનાથી પણ વધારે કોઈ ખાસ દૃષ્ટિ વિશેષ કહેવા જતા સાત-સાત ભાંગા જ થાય છે. માટે સપ્તભંગી એવી છે 2 વડે તેના આંશિક સ્વરૂપને કહેવા-બોલવાદિ વ્યવહાર માટે નયવાદની સંજ્ઞા અપાઈ છે. ગણિતીય નિયમ પ્રમાણે દ્વિસંયોગી અસ્તિ-નાસ્તિ છે કે ભાષા પદ્ધતિ વપરાય છે. આ રીતે આ ત્રણેય વાદો પોતપોતાના અને અવક્તવ્ય સંબંધી સાત જ ભાંગા થાય છે. ઓછા-વધારે થઈ 8 હું સ્વરૂપે વ્યવહારમાં છે. પરંતુ તે ત્રણેયનું મૂળ ઉગમ પદાર્થજ્ઞાન જ ન શકે. તે આ પ્રમાણેહું ઉપર આશ્રિત-આધારિત છે. જો પદાર્થ જ્ઞાનનો પાયો સુવ્યવસ્થિત ૧.ગ્રાપ્તિ માત્મ-કથંચિ આત્મા છે. અર્થાત્ સ્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર- ૬
મજબૂત નહીં હોય તો તેને વિચારવા-કહેવાની-બોલવાની ભાષા કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ આત્મા છે. કું પદ્ધતિમાં પણ ભૂલો થવાની સંભાવના ઘણી વધારે રહેવાની. મૂળ ૨થાનાસ્તિ માત્મા–પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ છું પાયામાં જૈન સિદ્ધાન્તાનુસાર પદાર્થોનું સ્વરૂપ જ આત્મા નથી. સ્વ થી આત્મ દ્રવ્ય પોતે. તે વખતે-તે કાળે તે દેહ છું ત્રિપદીમય-ત્રિપદાત્મક જ છે – ‘ઉત્પા-વ્યય-ધૌવ્યામવં સ’ – ક્ષેત્રમાં જ્ઞાન-દર્શનાદિનો વ્યવહાર કરતો આત્મા છે. પરંતુ જે વખતે કૅ તત્ત્વાર્થાધિકારે પૂ. વાચકમુખ્યજી ઉમાસ્વાતિ મહારાજ જેમણે સ્વ આત્મ દ્રવ્યથી છે તે જ વખતે સ્વ થી ભિન્ન પર એવા જડ પુગલ * જિનાગમોના દોહનરૂપે આવી સૂત્ર ૨ચના કરીને પદાર્થ સ્વરૂપ સ્પષ્ટ દ્રવ્યરૂપે તે આત્મા નથી. અર્થાત્ જડ શરીર એ આત્મા નથી. દ્રવ્યથી ? ૬ કરતાં જણાવ્યું છે કે ગુણ-પર્યાયવાળું દ્રવ્ય-ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ સ્વરૂપે પણ નથી. ક્ષેત્રથી તે શરીર આત્મા નથી. કાળથી તે વખતે પણ નથી હું
છે. પદાર્થ-દ્રવ્ય માત્ર ગુણ-પર્યાયવાળું જ છે. ગુણ-પર્યાય વગરનું અને ભાવથી તે જ્ઞાન-દર્શનાદિ વ્યવહર્તા પણ નથી. છે એક પણ દ્રવ્ય જ નથી. દ્રવ્યને છોડીને ગુણો ક્યાંય અન્યત્ર રહી શકે ૩. સ્વાવાસ્તિનતિ વ માત્મ–પ્રથમ બન્ને ભંગ ભેગા કરતા સ્વ 8 તેમ જ નથી. અને એવી જ રીતે ગુણો વિના દ્રવ્ય રહી શકે જ નહીં. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી આત્મા હોવા છતાં તે જ વખતે પ૨ દ્રવ્યાદિ B એવી જ રીતે પર્યાયની બાબતમાં પણ સમજવું જરૂરી છે. આવા સ્વરૂપે તે નથી. હે ગુણ-પર્યાયવાળા પંચાસ્તિકાયાત્મક પાંચેય પદાર્થો જે દ્રવ્ય સ્વરૂપે ૪. સ્વાદુવવક્તવ્ય-એક પણ શબ્દ એવો નથી કે જેના વડે હોવા છું
ધવ-ત્રિકાળ નિત્ય જ છે અને નિત્ય શાશ્વત હોવા છતાં પણ તેમના છતાં નથી તે વ્યક્ત કરી શકે. માટે અવક્તવ્ય છે. ૬ ગણો અને પર્યાયો ઉત્પન્ન-નષ્ટ થવાવાળા હોવાથી પરિવર્તનશીલ ૫ ણાવાસ્તિવનવ્યવ્યમાત્મા–બ અસ્તિ-નાસ્તિની સંમ્મિલિત * સ્વભાવે છે. ઉત્પાદ-વ્યય થવાના કારણે ગુણો પણ બદલાય છે અવસ્થામાં હોવા છતાં કહી શકાતું નથી. ૐ અને પર્યાયો પણ બદલાય છે. પરંતુ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે ૬ સ્થનતિ વમવરવ્યમાત્મા બન્ને અસ્તિ-નાસ્તિની સંમિલિત હિ
ઉત્પાદ-વ્યય થવા છતાં પણ મૂળ દ્રવ્ય સ્વરૂપ જે સર્વથા અવિનાશી અવસ્થામાં એકલું નથી એમ પણ કહી શકાય નહીં. નિત્ય જ રહે છે. આવું પેચીદું પદાર્થ સ્વરૂપ જેમને પણ સ્પષ્ટ થતું નથી
૭. સાવસ્તિ-નાસ્તિવકdhવ્યોષ્યમાત્મા-અસ્તિ-નાસ્તિપણું બન્ને - તેઓ સાદ્વાદ-નવયાદની ભાષા પદ્ધતિ પણ સમજી શકતા નથી.
અવસ્થાને એકી સાથે એક શબ્દથી વાચ્ય કરી શકાતું નથી. સ્યાદ્વાદ–નયવાદની ભાષા પદ્ધતિ :
આ રીતે સાતેય ભાંગાઓ વડે એક ધર્મ ‘અસ્તિ'–હોવાપણાની જૈ ૧. સંપૂર્ણ સત્ય--------- પ્રમાણ------ ૨. આંશિક સત્ય અપેક્ષા લઈને તે દૃષ્ટિએ કથન કરતા તેની જ વિપરીત ન હોવાપણાની સપ્તભંગી પ્રમાણે
સપ્ત નય પ્રમાણે દૃષ્ટિ(અપેક્ષા)થી એમ ઉભય રીતે વિચારણા કરવાથી એક દ્રવ્યના ઝું
' અનેકાન્તવાદ, સ્વાદુવાદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક્ક અનેકાંતવાદ, સીવાદ અને નયવાદ વિશેષંક અનેકાન્તવાદ, ચાવીદ અને વયવાદ વિશેષક 9 અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ વીદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને