________________
૧૬ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન થવાથી માધવ પોતે વેર લેવાની દાઝમાં માતૃભૂમિ ગુજરાતને બેવફા તત્કાલીન પરંપરા મુજબ આ નાટકમાં કુલ ૬૮ ગીતો છે. તે નીવડ્યાની ભૂલ કર્યા બદલ પસ્તાવો અનુભવે છે. એની આવી સંકટ પૈકી પહેલા અંકમાં ૧૭, બીજા અંકમાં ૨૫ ને ત્રીજા અંકમાં ૧૬ વેળાએ કોઈ એની મદદે જતું નથી ત્યારે એનો મિત્ર મોતીશા મિત્રધર્મ ગીતો છે. ગીતો મુખ્યત્વે પાત્રોનો ભાવ વ્યક્ત કરવા, કથાવસ્તુ અદા કરીને પોતાની મિલકત વેચીને એ પણ ગુજરાતની બહાર જતો સ્પષ્ટ કરવા ને તેને વેગ આપવા યોજાય છે. મોટે ભાગે કરણ, રહે છે.
કૌળા, કનકદેવી, દેવળદેવી ને માધવ તથા રૂપસુંદરીના મુખેથી વધારે - ત્રીજી તરફ રાજા કરણ એક પછી એક એવા અનેક આઘાતથી ગીતો ગવાયાં છે. નાટકના આરંભમાં સૂત્રધાર જય જય સામ્બ'ની વિહ્વળ થઈ જાય છે. તેની પાછળ પડેલા મુસ્લિમ લકરને કારણે પંક્તિથી શરૂ થતું ઇશ્વરસ્તવન લલકારીને પછી નાટક જોવા પધારેલા તે દેવગિરિ પહોંચી શકતો નથી, એટલે તે અને દેવળ એકલા પડીને વિદ્વર્જનમંડળને સત્કારીને પ્રયોજન સ્પષ્ટ કરતાં કહે છેગુજરાતમાં આવે છે, પણ ત્યાં મુસલમાનોને હાથે ઝડપાઈ જાય ગુજરાત પતિ કર્ણશૂરો, ગુણે કકુંતા સૂતા પૂરો; છે. એકલો હોવા છતાં કરણ દુશ્મન સૈન્ય સામે લડાઇમાં ઝઝૂમે છે, પડ્યો પરની પ્રિયા પ્રેમ પાસે, ફસાવ્યા સ્ત્રી સૂતા મલેચ્છ ફાંસે, પણ આખરે માર્યો જાય છે ને દેવળદેવીને દિલ્હી લઈ જવામાં આવે ધરા ધામ નષ્ટ સહુ કીધાં, બીયાં દુઃખનાં વાવી દીધાં છે. આમ, ગુજરાતના છેલ્લા રજપૂત રાજા કરણસિંહના પતન સાથે જુવો અંતમાં એહ અકાળે, બુદ્ધિ વિપરિત વિનાશ કાળે. ગુજરાત પાયમાલ ને સત્વહીન થવા પામે છે. છેલ્લે નાટકકાર પ્રશ્ન દિલ્હીના અલ્લાઉદ્દીન ખિલજી બાદશાહ સમક્ષ પ્રધાન માધવે પૂછે છે-“ક્યારે થશે પાછુ ઉજ્જવળ ઉન્નત ને સોનાનું ગુજરાત ?' ગુજરાત-મહિમા ગીત રૂપે ગાયો છે
આ નાટકમાં પંદ૨ પુરુષપાત્રો ને દસે કે સ્ત્રીપાત્રો છે. છે અજબ પ્રાંત ગુજરાત વાત શાહ શી રીતે વરણાય ? પુરુષપાત્રોમાં ગુજરાતનો છેલ્લો રજપૂત રાજા કરણ, તેનો પ્રધાન શી રીતે વરણીય શાહ, મુખથી તે નવ કહેવાય ? માધવ, તેનો મિત્ર મોતીશા, રાજાનો ખવાસ જસો, પ્રધાન માધવનો નદી ઝરણ સુંદર વૃક્ષોથી વનની છે શોભાય, નાનો ભાઈ કેશવ, દેવગિરિના રાજા રામદેવનો પુત્ર સંકળદેવ, તેનો અઢળક ધન ભંડાર ભર્યા જ્યાં કુબેર હારી જાય; મોટો ભાઈ ભીમદેવ, દિલ્હીનો બાદશાહ અલાઉદ્દીન ખીલજી, તેનો સુવર્ણથી ભરપૂર હાડ જ્યાં અતિ વિશે વખણાય, પિતરાઈ ને સેનાપતિ અલે ફખાન, તેનો માનીતો સરદાર મલેક જમીન રસકસથી બસ પૂરી જોતાં મન લોભાય. કાકુર, બાદશાહનો શાહજાદો ખીજરખાં ને લશ્કરી સિપાઈ કડુમિયાં આમ, સમગ્ર નાટકની ભાષા સરળ ને સુબોધ છે. ગીતો સાધારણ મુખ્યત્વે છે.
કક્ષાનાં છે. તેમાં ખાસ કવિત્વ, કલ્પના-અલંકારો ય ઉચ્ચ પ્રકારનાં સ્ત્રીપાત્રોમાં કરણ રાજાની પટરાણી કોળાદેવી, તેની કુંવરીઓ નથી, નાટકની મારી પાસેની ‘ઓપેરા' પર નાટકના લેખક કે તેના કનકદેવી ને દેવળદેવી, પ્રધાન માધવની પત્ની રૂપસુંદરી, એના ભાઈ ગીતકવિના નામનો ઉલ્લેખ તત્કાલીન રંગભૂમિની પરંપરા મુજબ કેશવની પત્ની ગુણસુંદરી, એના મિત્ર મોતીશાની પત્ની ચંચળ આદિ થયેલ નથી. ભલે, પણ આ નાટક તે જમાનામાં લોકપ્રિય બન્યું હતું મુખ્યત્વે છે. આ ઉપરાંત સૂત્રધાર, ભાગ્યદેવી, નટી, વારાંગના, ને સમાજના ઘડતર માટે ઉપયોગી પણ થયેલું અને તે જ હતો ત્યારની દાસીઓ, દરબારીઓ, સૈનિક, નાયકો, ચોપદાર, સખીઓ ને રંગભૂમિનો ઉદ્દેશ. જૂની ગુજરાતી રંગભૂમિના દસ્તાવેજ તરીકે ભૂતડાં જેવાં ગૌણ પાત્રો તરીકે નાટકમાં ભાગ ભજવે છે. નમૂનારૂપે આ નાટક નોંધપાત્ર છે.
શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ રચિત શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
શ્રી સુમનભાઈ એમ. શાહ નિશ્ચય અને વ્યવહારદષ્ટિથી શ્રી જિનપ્રતિમાના દર્શનનો મહિમા ધ્યાનાદિથી સાધકને આત્મ-સ્વભાવમાં ૨મણતા અને છેવટે અજોડ છે કારણ કે તેમાં સિદ્ધિતારૂપ કાર્ય અને પુષ્ટ-નિમિત્ત શુકલધ્યાનની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. કારણતા અંતર્ગત છે. શ્રી જિનશાસનના શ્રદ્ધાવંત સાધકોને આમ વિવિધ નય-નિપાથી સાધક શ્રી જિનપ્રતિમાજીના પ્રતિમાજીનું દર્શન અને અવલંબન કેવી રીતે આત્મકલ્યાણમાં ઉપકારી આલંબનથી પોતાની સત્તાગત ઉપાદાનશક્તિ પ્રગટ કરી શકે છે એ નીવડી શકે છે તેનું માહાભ્ય શ્રી દેવચંદ્રજી રચિત શાંતિનાથ જિન પ્રસ્તુત સ્તવનનો મુખ્ય હેતુ જણાય છે. હવે સ્તવનનો ગાથાવાર સ્તવનમાં અનેક નય-નિપાથી પ્રકાશિત થાય છે, જે નીચે મુજબ ભાવાર્થ જોઇએઃ જણાય છેઃ
જગત દિવાકર જગત કુપાનિધિ, હાલા મારા સમવસરણમાં બેઠારે; ૧. પ્રતિમાજીને વંદના કરતાં સાધક પોતાના આત્મસ્વરૂપની ચઉ મુખ ચહે વિહ ધર્મ પ્રકાશે, તે મેં નયણે દીઠા રે; સન્મુખ થાય છે અને તેને શ્રી તીર્થંકર પ્રભુનું નામ-સ્મરણ થાય ભવિકજન હરખો રે, નિરખી શાંતિ જિગંદ; ભવિકજન. છે. ૨. પ્રતિમાજીનું દર્શન થતાં સાધકને વીતરાગ પરમાત્માના સઘળા ઉપશમ રસનો કંદ નહીં ઇણ સરખો રે...૧ આત્મિક ગુણો અને ઐશ્વર્યનો બોધ થાય છે. ૩. જિન-પ્રતિમાજીને જેમ સૂર્ય અંધકારને દૂર કરી જગતને પ્રકાશમાન કરે છે, એવી જોતાં જ સાધકથી વિધિવત્ વંદના-નમસ્કારાદિનો વ્યવહાર સહજપણે રીતે શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુ ત્રણે જગતમાં જ્ઞાનપ્રકાશ ફેલાવી અજ્ઞાનરૂપ થાય છે. ૪. શ્રી જિનદર્શનથી સાધકમાં શુદ્ધભાવ પ્રગટે છે કે ક્યારે અંધારું દૂર કરે છે. આવા તીર્થંકર પરમાત્મા સર્વ જીવો પ્રત્યે સરખી તે પણ પોતાના સત્તાગત આત્મસ્વરૂપને પામશે. ૫. પ્રતિમાજીના કરુણાદૃષ્ટિથી આત્મકલ્યાણ કરનાર હોવાથી હે ભવ્યજનો ! તેઓ શદ્વાવલંબનથી સાધકની ઉપાદાનશક્તિ જાગૃત થાય છે, અથવા મને અત્યંત પ્રિય છે. શ્રી અરિહંત પ્રભુ પૂર્વ દિશા તરફ મુખ રાખી સમ્યકજ્ઞાન-દર્શનાદિ આત્મિકગુણોનો આવિર્ભાવ થવા માંડે છે. સમવસરણમાં અશોકવૃક્ષની નીચે મણિમય રત્નસિંહાસન પર ૬. પ્રતિમાજીના આલંબનથી સાધકને આત્મિક જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં બિરાજમાન થાય છે, ત્યારે બાકીની ત્રણ દિશામાં પ્રભુના સ્વરૂપ રુચિ, પ્રવૃત્તિ, તત્ત્વ રમણતાદિ થાય છે. ૭. શ્રી જિનપ્રતિમાજીના જેવી મૂર્તિઓની રચના દેવો કરે છે. સમવસરણની પર્ષદામાં ચારે
