________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૬ઓક્ટોબર, ૨૦૦૫
સર્વમંગલ માંગલ્ય
D ડૉ. કવિન શાહ પ્રત્યેક મનુષ્ય જીવનમાં સર્વ રીતે કલ્યાણ થાય તેવી ભાવના એટલે તે લોકોત્તર મંગલ હોવાથી પાપ કર્મોનો નાશ કરીને મોક્ષ રાખે છે. આવા કલ્યાણની ભાવનાનો સૂચક શબ્દ મંગલ છે. આ સુખ આપવા માટે સમર્થ છે. ત્રણ અક્ષરના શબ્દમાં મંગલની વૈવિધ્યપૂર્ણ વિચારધારાનો સમાવેશ સંથારા. પોરિસી સૂત્રમાં ચાર મંગલનો ઉલ્લેખ મળે છે. થયેલ છે. મંગલનો સામાન્ય વ્યવહારમાં કલ્યાણ અર્થ પ્રચલિત છે અત્તારિ મંગલમ્ અરિહંતામંગલમ્ સિધ્ધા પણ શાસ્ત્રોમાં તેના વિવિધ અર્થનો ઉલ્લેખ મળે છે.
મંગલમ્ સાહૂ મંગલમ્, કેવલિ પન્નતો ધમ્મો મંગલમ્. . મંગલ એટલે જેના વડે હિત મગાય, સમજાય, કે સધાય તે મંગલ ચિરંતનાચાર્ય કૃત પંચસૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનમાં ચાર મંગલનો કહેવાય છે.
ઉલ્લેખ થયો છે તેની માહિતી નીચે પ્રમાણે છે. માનયત તિ મંત્ર-અર્થાત્ મારાપણું હુંપણું (અહમ્ની અરિહંત-ત્રણ લોકના સર્વશ્રેષ્ઠ નાથ, અનુત્તર પુણ્યનિધાન, ભાવના) અભિમાન દૂર કરે તેને મંગલ કહેવાય છે. તે
જેમના રાગદ્વેષ અને મોહ ક્ષીણ થયા છે તેવા અચિંત્ય ચિંતામણિ, સંસારના ભવ ચક્રમાંથી ઉદ્ધાર કરે, બચાવે તેને મંગલ કહેવાય ભવ સમુદ્રમાં જહાજ સમાન એકાંતે શરણ કરવા રૂપ અરિહંત એ છે. વિશ્વના સર્વ પ્રાણીઓનું હિત કરે તે પણ મંગલ સૂચક છે. મંગલ સ્વરૂપ છે.
જેનાથી અદૃષ્ટ દુર્ભાગ્યરૂપ દુઃખ દૂર ચાલ્યું જાય તેને મંગલ કહેવાય ' સિદ્ધ-જેઓના જરા મરણ સંપૂર્ણ નાશ પામ્યાં છે. કર્મના કલંકને છે. મંગળનો એક અર્થ “ધર્મ' થાય છે. એટલે જે ધર્મને લાવે, પ્રાપ્ત જેઓએ વેદવાના નથી, જેમની સર્વ પીડાઓ નાશ પામી છે. કરાવે તે પણ મંગલ છે :
કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ધારણ કરનારા સિધ્ધપુર નિવાસી, मां गलयई जवाओ मंगलमिहेवमाइ नेरुता
અનુત્તર સુખથી યુક્ત સર્વથા કૃતકૃત્ય એવા એવા સિધ્ધ ભગવંતો (મું અથવા મા એટલે કે પાપને જે ગોળી નાખે છે તે મંગલ મંગલ સ્વરૂપ છે. કહેવાય છે).
સાધુ-પ્રશાંત ગંભીર, આશયવાળા, આવઘ યોગમાં અટકેલા, मां गलयति भवायिति मंगलं संसारायापनं तीत्थर्थः ।
પાંચ પ્રકારના આચારને જાણનારા, પરોપકારમાં રક્ત, પદ્માદિની अथवा भा भूत शास्त्रस्त गलो विघ्नो अस्मायिति ।।
ઉપમાવાળા, ધ્યાન, અધ્યયનથી યુક્ત વિશુદ્ધ ભાવવાળા સાધુઓ (મને ભાવથી એટલે કે સંસારથી દૂર કરે છે એટલા માટે તે મંગલ મંગલ સ્વરૂપ છે. છે અથવા ગલ એટલે વિગ્ન. શાસ્ત્રના અધ્યયનમાં પ્રારંભમાં અમને ધર્મ-સુર, અસુર અને મનુષ્યોથી પૂજિત, મોહરૂપી અંધકારને વિન ન હો માટે મંગલ.)
દૂર કરવા માટે સૂર્ય સમાન, રાગદ્વેષ રૂપી ઝેરનો નાશ કરવા માટે વળી, ‘વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય'માં કહ્યું છેઃ
શ્રેષ્ઠ મંત્ર સમાન, સઘળા કલ્યાણનું કારણ, કર્મવનને બાળવા માટે मंगजिवणडधिगम्मइ जेण हियं तेणं मंगलं होई ।
અગ્નિ સમાન, સિદ્ધપણાના સાધક, કેવળજ્ઞાનીઓએ પ્રરૂપેલો ધર્મ अहवा भंगो धम्मो तं लाइ तयं समायते ।।
સર્વ જીવોને માટે મંગલ સ્વરૂપ છે. (જેના દ્વારા હિતની માંગણી કરવામાં આવે છે અને પ્રાપ્તિ થાય આ ચાર મંગલ સ્વરૂપનું જ આત્માઓ શ્રદ્ધાપૂર્વક મન, વચન છે તે મંગલ કહેવાય છે. અથવા મંગલ’નો અર્થ ધર્મ થાય છે અને અને કાયાના શુભ યોગથી શરણ સ્વીકારે છે તેનું અવશ્ય મંગલ એ જે ધર્મ પ્રાપ્ત કરે છે તે મંગલ કહેવાય છે.)
થયા વગર રહે નહિ એટલે કે લોકોત્તર મંગલ થાય છે. દ્રવ્યથી મંગલ ‘મંગલ' શબ્દની બીજી વ્યાખ્યા
માનીએ પણ તેની સાથે ભાવ આવી જાય તો આત્માનો અવશ્ય मा गलो भूयिति मंगलम्
ઉદ્ધાર થઈ જાય છે. આત્મા જ્યાં સુધી શાશ્વત સુખ ન મેળવે ત્યાં (જે ગલ અર્થાત્ વિપ્નનો નાશ કરે છે તે મંગલ.)
સુધી ભવો ભવ આ ચાર મંગલની ઉપાસના અને શરણ એ જ સિદ્ધિનો मधान्ति ध्ययन्ति अनेनेति मंगलम्
રાજમાર્ગ છે. ભાવ ધર્મની પરમોચ્ચ સ્થિતિના દૃષ્ટાંતરૂપ જિન (જેના વડે પ્રસન્ન થાય તે મંગલ.).
શાસનમાં મરૂદેવી માતા, જીરણ શેઠ અને પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિના દૃષ્ટાંત महान्ते पूज्यन्तेऽनेनेति मंगलम्
પ્રચલિત છે. તેનું ચિંતન અને મનન પણ મંગલની ભાવ ઉપાસનામાં (જેના વડે પૂજા થાય તે મંગલ.)
શક્તિવર્ધક બને તેમ છે. દ્રવ્ય મંગલ એ ભાવ મંગલનું નિમિત્ત છે મંગલના પ્રકારની વિગતો પણ તેના ગર્ભિત રહસ્યને પ્રગટ કરે એમ જાણવું જોઈએ. ભાવ મંગલની સિદ્ધિ માટે વિશુદ્ધ ભાવનાથી : છે. લૌકિક મંગલ અને લોકોત્તર મંગલ એમ બે પ્રકારે મંગલનું અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મનું આલંબન સ્વીકારવું જોઈએ અને સ્વરૂપ છે.
માત્ર આત્મસિદ્ધિનું જ લક્ષ રાખીને એકાગ્રતાપૂર્વક ઉપાસનાથી લૌકિક મંગલ એટલે કે જેનાથી આ ભવમાં સર્વ રીતે દુઃખ દારિદ્રય આત્મા મુક્તિના અવ્યાબાધ અને અનંત શાશ્વત સુખનો ભોકતા દૂર થાય અને સર્વ રીતે શાંતિ-સમતા પ્રાપ્ત થાય. ' બને છે.
લોકોત્તર મંગલ એટલે સર્વ પાપ કર્મોનો નાશ કરીને આત્માના નમસ્કાર મહામંત્રમાં પાંચ મંગલ અને આ મંગલ નવપદમાં શાશ્વત સુખ-સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. માનવ જીવનમાં સાધના પણ પ્રથમ પાંચ પદમાં બિરાજમાન છે. એટલે નમસ્કાર મહામંત્ર કરવા લાયક લૌકિક મંગલ કરતાં લોકોત્તર મંગલ જ ઇષ્ટ છે. લૌકિક પંચ મહામંગલયુક્ત છે. નવપદ પણ આ પાંચની આરાધનાથી સિદ્ધિ મંગલથી આ ભવમાં શાંતિ થાય પણ જન્મ, જરા અને વ્યાધિ તથા પદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. સિદ્ધચક્ર યંત્ર નામનો અર્થ શાશ્વત સુખ જન્મ-મરણના ભવ ભ્રમણમાંથી મુક્તિ તો મળે જ નહિ માટે આપનાર નવપદની આરાધના છે. લોકોત્તર મંગલ જ ઇષ્ટ ગણાય છે.
જિનાલયમાં ભગવાન પાસે અષ્ટમંગલની પાટલી મંગલ રૂપે નમસ્કાર મહામંત્રમાં પ્રથમ પાંચ પદ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, મૂકવામાં આવે છે. સ્વસ્તિક, શ્રીવત્સ, નંદાવર્ત, વર્ધમાક, "ઉપાધ્યાય અને સાધુને નમસ્કાર એ સર્વ પાપનો નાશ કરનાર છે ભદ્રાસન, કળશ, મીનયુગલ, દર્પણ. આ અષ્ટમંગલ પણ
