________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૫
અહિંસાની ભાવના સાથે કરુણાની સક્રિયતાનો સુમેળ થવો જોઈએ. લેખો 'જિનતત્ત્વ' (૧ થી ૮), ‘વંદનીય હૃદયસ્પર્શ' (૧ થી ૩), છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં મુંબઇની પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા સમયે કોઈ પ્રભાવક સ્થવિરો” (૧ થી ૧૦) અને “સાંપ્રત સહચિંતન' (૧ થી સેવાભાવી, સામાજિક સંસ્થાને માટે દાન એકત્રિત કરવામાં આવતું ૧૪)ને નામે પ્રકાશિત થયા. તેઓ પૂજ્ય જંબૂવિજયજી અને આચાર્ય અને અત્યાર સુધીમાં ૨૧ જેટલી સામાજિક સંસ્થાઓને અઢી કરોડની પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજ પાસે વાચના લેવા જતા હતા. ત્રણ કે .. સહાય કરવામાં આવી. પરંતુ કોઈપણ સંસ્થાને દાન આપવાનું નક્કી ચાર દિવસ પૂજ્ય જંબૂવિજયજી મહારાજની નિશ્રામાં કોઈ ધર્મગ્રંથનો કરતાં પૂર્વે પહેલા એના વિશે પૂરતી તપાસ કરતા. કોઈ મહાનગર અભ્યાસ કરવામાં આવતો. રમણભાઈના માર્ગદર્શન હેઠળ કે નગરની સંસ્થાની પસંદગી કરવાને બદલે કોઈ દૂરના ગામડામાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવનાર પ્રથમ સંશોધક ડૉ. સરયૂબહેન આવેલી અને આર્થિક જરૂરિયાત ધરાવતી સંસ્થાને પસંદ કરતા. શ્રી મહેતાએ “શ્રીમદ્ભી જીવનસિદ્ધિ વિશે મહાનિબંધ લખ્યો અને એમના મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના કારોબારીના સભ્યો સાથે એ સંસ્થાની માર્ગદર્શન હેઠળ છેલ્લે તૈયાર થયેલો મહાનિબંધ પૂ. શ્રી રાકેશભાઈ મુલાકાતે જતા. પછી સહુને અભિપ્રાય પૂછતા. એમાંથી એક વ્યક્તિ ઝવેરીનો “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર' પર છે. આમ પ્રારંભ અને સમાપન પણ નામરજી બતાવે, તો એ અંગે વિચાર થોભાવી દેતા. સહુની શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના વિષય પરના સંશોધનથી થયો, પણ એ ઉપરાંત સંમતિ હોય તો જ આગળ વધતા અને પછી રમણભાઈ મુંબઈ જેન વિવિધ વિષયો પર વિદ્યાર્થીઓ એ તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ યુવક સંઘના સભ્યો સાથે એ સંસ્થામાં જઈને દાન આપતા. જેન પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી, જેમાં ચંદરાજાનો રાસ, ખંડકાવ્ય, સમાજમાં આવી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાની સાથે માનવકરુણાનું સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાય કે ભગવદ્ગીતા વિશે તૈયાર કરાવેલા સુંદર ઉમેરણા કરવાનું કામ રમણભાઇએ કર્યું. એમણે ગુજરાતી મહાનિબંધોનો સમાવેશ થાય છે. તેઓ શોધાર્થીઓ માટે સાહિત્ય પરિષદને પણ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય સ્વાધ્યાયપીઠ માટે પર્યુષણ અઠવાડિયામાં એક દિવસ મુકરર કરી રાખતા. એક વિદ્યાર્થી આવે ને વ્યાખ્યાનમાળા સમયે પાંચ લાખ રૂપિયાનું દાન આપ્યું હતું પરંતુ એ જાય એટલે બીજો વિદ્યાર્થી આવે. જાણે પીએચ.ડી.ના વર્ગો ચાલતા એ પછી એ સ્વાધ્યાયપીઠની કામગીરી અંગે તેઓ ક્યારેક અસંતોષ હોય! મુંબઈમાં જૈનદર્શનના વિષયો લઈને જહેમતપૂર્વક મહાનિબંધ પણ વ્યક્ત કરતા હતા.
લખવાનું કાર્ય અત્યારે ખૂબ વેગથી ચાલી રહ્યું છે એના પ્રણેતા આજે જેનદર્શન વિશે અનેક વિદ્વાનો, પંડિતો અને નિષ્ણાતો રમણભાઈ ગણાય. વિદેશમાં પ્રવચન આપવા જાય છે પરંતુ રમણભાઈએ છેક ૧૯૭૪માં રમણભાઈના સાહિત્ય વિવેચન વિષયક ગ્રંથોના નામ પણ ભગવાન મહાવીરના ૨૫૦૦મા જન્મકલ્યાણક વર્ષે પૂર્વ આફ્રિકાનો લાક્ષણિક રહેતા. એમના પ્રથમ વિવેચન સંગ્રહનું નામ “પડિલેહા” બે મહિનાનો પ્રવાસ ખેડ્યો હતો. આ સમયે શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈને છે. પાકૃત ભાષાના આ પારિભાષિક શબ્દનો અર્થ છે, સ્વતંત્ર દૃષ્ટિથી આ માટે નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું, પણ તેઓ જઈ શકે તેમ ઝીણવટપૂર્વક અભ્યાસ કરવો. એ જ રીતે એમનો બીજો વિવેચન નહોતા, તેથી તેમણે રમણભાઈને જવાનું કહ્યું. એ જ રીતે ૧૯૭૭માં સંગ્રહ ‘બંગાકુ-શુમિ' જાપાની ભાષાના આ શબ્દનો અર્થ થાય છે શ્રી દેવચંદભાઈ ચંદરયાના સૂચનથી લંડનના પ્રવાસે ગયા. એ પછી સાહિત્યમાં અભિરૂચિ. એમણે એમના ત્રીજા વિવેચન ગ્રંથનું નામ એણે ઇંગ્લેન્ડ, અમેરિકા અને યુરોપમાં પણ પ્રવચનો આપ્યા. લેખકે રશિયન ભાષાના શબ્દ પરથી ‘ક્રિતિકા' રાખ્યું છે.
૧૯૭૭ની એક ઘટનાનું પણ સ્મરણ થાય છે. એ સમયે લંડનમાં રમણભાઈના અવસાનના સમાચાર ડલાસમાં રહેતા મારા પુત્ર એક યુવાન રમણભાઈ પાસે આવ્યો. એ જેન હોવા છતાં માંસાહાર નીરવને આપ્યા ત્યારે એણે રમણભાઈએ બાળપણમાં કરેલી કરતો હતો, એટલું જ નહીં પણ માંસાહારની તરફેણમાં જોરશોરથી માછલીની વાતનું સ્મરણ કર્યું. રમણભાઈ બાળકો સાથે જાતજાતની દલીલો કરતો હતો. એ રોજ રમણભાઈ પાસે આવતો, ભારે ઝનૂનથી વાતો કરતા, મજા કરતા અને બાળકો પણ તેમના આવવાની વાટ દલીલો કરતો. રમણભાઈ એને શાંતિથી એક પછી એક બાબત જોતા. આવા રમણભાઈ અમદાવાદમાં આવે ત્યારે મારે ત્યાં ઉતરતા. સમજાવતા હતt. ચોથે દિવસે આ યુવાન રડી પડ્યો. એણે કહ્યું કે, એ સમયે અમદાવાદના ઘણા સાક્ષરો એમને મળવા આવતા. ક્યારેક હવે મને સમજાય છે કે જીવદયાની દૃષ્ટિએ અને ધર્મન્ડની દૃષ્ટિએ ઘેર નાની સાહિત્ય પરિષદ ભરાઈ જતી. મારે માંસાહાર છોડવો જોઈએ.'
આગામી ત્રીજી ડિસેમ્બરે રમણભાઈ એંસીમાં વર્ષમાં પ્રવેશ . આફ્રિકા અને બ્રિટનમાં રમણભાઈ અને તારાબહેને જૈનદર્શન કરવાના હતા. પણ તેઓ હંમેશાં એમ કહેતા કે જે કંઈ વાચ્યુંઉપરાંત સમાજ, શિક્ષણ અને સાહિત્ય વિશે પણ પ્રવચનો આપ્યાં લખ્યું, તેનો મને પરમ સંતોષ છે. સીત્તેર વર્ષ પછીનું જીવન એ હતાં. જૈન સાહિત્ય અને સંશોધનના કાર્ય માટે ૧૯૮૪માં “બોનસ’ જ ગણાય. તેઓ એમના અંતિમ છેલ્લા બે દિવસ રમણભાઈને ઉપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી સુવર્ણચંદ્રક તથા ૨૦૦૩માં હોસ્પિટલમાં હતા. બીજા દિવસે એમની તબિયત સુધારા પર હતી. સમદર્શી આચાર્ય હરિભદ્ર સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત થયા હતા. એમણે કુટુંબના સહુ સભ્યોને એમણે કહ્યું કે આજે કુટુંબના વડીલ તરીકે બૌદ્ધધર્મનો પણ એટલો જ ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો અને જાપાનની તમને કહું છું કે બધા સંપથી રહેજો. આટલું કહીને તેઓ મોટેથી બૌદ્ધધર્મ સભાએ એમને વ્યાખ્યાન આપવા માટે જાપાન આવવાનું ત્રણ વાર નમસ્કાર મહામંત્ર બોલ્યા. ૨૪મીની વહેલી સવારે બે નિમંત્રણ આપ્યું હતું અને તેઓ જાપાન ગયા હતા.
વાગ્યે એમણે ભગવાન મહાવીરનાં આવેલાં સ્વપ્નની વાત કરી અને રમણભાઈના જીવનમાં રસરુચિના ક્ષેત્રો બદલાતા રહ્યા, પહેલાં ૩-૫૦ મિનિટે દેહ છોડ્યો. સર્જનાત્મક સાહિત્યના સર્જનમાં જે રસ હતો તે પાછલા વર્ષોમાં આવા રમણભાઈના અવસાનથી જૈન સમાજે એક જીવંત ધર્મતત્ત્વજ્ઞાનમાં વહેવા લાગ્યો.
ચેતનગ્રંથ ગુમાવ્યો છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનેક દેશોનો પ્રવાસ ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન વિશે ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં તેરથી પણ ખેડનાર લેખકને વિદાય આપી છે અને અંગત રીતે મેં મારા પરિવારના વધુ પુસ્તકો મળે છે. આ ઉપરાંત જીવનચરિત્ર, રેખાચરિત્ર અને મોભી ગુમાવ્યા છે. એકાંકીઓ પણ એમણે લખ્યાં છે. મુંબઈ જેન યુવક સંઘના પ્રમુખ ઉપરાંત પ્રબુદ્ધ જીવન’ના તેઓ તંત્રી હતા અને એ નિમિત્તે લખાયેલા
