________________
૧૬ જૂન, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૦૦મો નેત્રયજ્ઞ વ્યારામાં થયો. ત્યાર પછી દોશીકાકાએ પોતાની જ બતાવવાનો આગ્રહ રાખે. એટલે એમને માટે ઘણી મોટી લાઈન આણંદની હોસ્પિટલ, ટ્રસ્ટ બનાવી ટ્રસ્ટને સોંપી દીધી. હવે પોતાની થાય. એટલે કાકાના સહકાર્યકર્તાઓમાંથી કોઈકે સૂચન કર્યું કે અંગત મિલકત રહી નહિ. કાકાની પાસે પોતાની માલિકીનું મકાન, કાકા, તમને બતાવવાનો આગ્રહ રાખનાર દર્દી પાસે આપણે પાંચ જમીન, મિલકત, બેંકમાં ખાતું વગેરે કશું જ નથી. કાકાને ઈન્કમટેક્ષ કે દસ રૂપિયાની ફી રાખીએ તો કેમ ? એથી થોડો બોજો ઓછો ભરવાનો હોતો નથી. કાકાએ પોતાનું જીવન સમાજને સમર્પિત થશે, વિના કારણ આગ્રહ રાખનારા નીકળી જશે અને સંસ્થાને આવક કરી દીધું.
થશે !' કાકાએ થોડીવાર પછી હસતાં કહ્યું, ‘ભાઈ, દરિદ્રનારાયણ દોશીકાકાને ગાંધીજી, વિનોબાજી, રવિશંકર મહારાજ, પાસે ફીની વાત કરવી એ મને યોગ્ય લાગતું નથી. દર્દી એ આપણા બબલભાઈ મહેતા, પૂ. મોટા સ્વામી સચ્ચિદાનંદજી, ગંગાબા, દેવ જેવો છે. એનું દર્દ દૂર કરીએ એ જ આપણું ધ્યેય હોવું જોઇએ.' દાંડીયાત્રાવાળા શ્રી કૃષ્ણજી વગેરે પાસેથી લોકસેવાની પ્રેરણા મળી એક વખત એક નેત્રયજ્ઞમાં એક બાપ પોતાના નાના દીકરાને છે. ડૉ. છોટુભાઈ પટેલ, શ્રી ગોરધનભાઈ ઠક્કર, ડૉ. પ્રો. ભાનુપ્રસાદ લઈને આવ્યા હતા. તેની બંને આંખ સદંતર ગઈ હતી. કાકાએ કહ્યું ચોકસી, રવિશંકર મહારાજના પુત્ર પંડિત મેઘવ્રત, ડૉ. ચંપકભાઈ ત્યારે બાપ કાકાના પગ પકડી કરગરવા લાગ્યા. કાકાને કડવું સત્ય મહેતા, ડૉ. નહેન્દ્રભાઈ મહેતા વગેરેનો સરસ સહકાર સાંપડ્યો કહેવું પડ્યું. પણ એ કહેતાં કહેતાં કાકા પોતે રડી પડ્યા. ત્યાર છે. અહીં તો થોડાંક જ નામ આપ્યાં છે.
પછી કાકાએ પોષણના અભાવે બાળકની આંખ ન જાય એ માટે દોશીકાકાનો નિત્યક્રમ તે વહેલી સવારે ઊઠી સીધા સામાયિકમાં બાળકોને ખવડાવવા માટે સુખડી કરી અને ગામે ગામ જઈ બેસી જવું અને લોગસ્સનો જાપ કરવો. પછી દૂધ પીને (ચા તો વહેંચવાનો-અંધત્વ નિવારણનો કાર્યક્રમ ઉપાડ્યો.. કાકાએ જિંદગીમાં ક્યારેય ચાખી નથી.) હોસ્પિટલમાં ઓપરેશન ઇ. સ. ૧૯૮૪ થી ૨૦૦૪ સુધીમાં જૈન યુવક સંઘ તરફથી કરે અને ત્યાર પછી આણંદના દવાખાનામાં જાય.
દાતાઓના દાનથી ચિખોદરાની ‘રવિશંકર મહારાજ' આંખની દોશીકાકા સાંજે જમીને ભાનુબહેન સાથે સારા ગ્રંથોનું વાંચન હૉસ્પિટલ દ્વારા ગુજરાતમાં કેટલાયે સ્થળે નેત્રયજ્ઞ થયા છે. કરે. રાત્રે દોશીકાકા ઑફિસમાં ટેબલ પર માત્ર ચાદર પાથરી, પહેલી-બીજી વખતના અનુભવથી અમને એમ થયું કે નેત્રયજ્ઞમાં ટેલિફોન પાસે રાખી સૂઈ જાય. સૂતાં જ ઊંઘ આવી જાય. રાત્રે કોઈનો અવશ્ય જવું અને ગરીબ દર્દીઓ માટે થતી મફત આંખની શસ્ત્રક્રિયા * ફોન આવે તો દોશીકાકા તરત ઉપાડે. પછી જો ઊંઘ ઊડી જાય તો જાતે નિહાળવી. ગુજરાતની ગરીબીનો એથી વાસ્તવિક ખ્યાલ મળે તરત સામયિકમાં બેસી જાય.
છે. કેટલાયે ગરીબ દર્દીઓ પાસે નેત્રયજ્ઞ સુધી આવવાનું બેચાર દોશીકાકાએ પાંચ દાયકા કરતાં વધારે સમયથી ક્ષયનિવારણ રૂપિયા જેટલું પણ બસ ભાડું ન હોય. એટલે આ નેત્રયજ્ઞોમાં અમે અને અંધત્વ નિવારણના ક્ષેત્રે સંગીન, સંન્કિ, સેવાભાવી કાર્ય કર્યું ગરીબોને બીજી પણ સહાય કરતા. દોશીકાકાના જુદી જુદી સંસ્થાઓ છે. એટલે એમની એ ક્ષેત્રની સિદ્ધિઓની કદર રૂપે વખતોવખત જુદી તરફથી થતા નેત્રયજ્ઞો આખું વરસ ચાલતા હોય એટલે અમે અમારા
જુદી સંસ્થા કે સરકાર તરફથી એવોર્ડ, સન્માનપત્ર વગેરે ઘણાં મળ્યાં નેત્રયજ્ઞની તારીખ ત્રણ મહિના અગાઉ નક્કી કરી લેતા.અમારા રે છે. અમેરિકા, ઇંગ્લેંડ, સ્વિટ્ઝરલેન્ડ, સ્વીડન, જર્મની વગેરે દેશો સંઘની સમિતિમાં સાતા-આઠ સભ્યો એવા છે કે જે અવશ્ય ૨ તરફથી એમને સહાય મળી છે. દોશીકાકાએ કેટલીયે સંસ્થામાં નેત્રયજ્ઞમાં આવે. વળી આરંભથી જ કાકાને ખાતરી થઈ હતી કે
પ્રમુખ, માનદ્ મંત્રી, ટ્રસ્ટી, સમિતિના સભ્ય તરીકે કાર્ય કર્યું છે. જ્યાં નેત્રયજ્ઞ હોય ત્યાં નજીકમાં જે કોઈ તીર્થ હોય એની અમે યાત્રા સરકારની સમિતિઓમાં પણ કાર્ય કર્યું છે. આ બધાંની વિગતો કરતા. એટલે આ બાવીસ વર્ષ દરમિયાન સંઘ દ્વારા સિત્તેર જેટલા આપવામાં આવે તો એક મોટી યાદી થાય.
નેત્રયજ્ઞ યોજાયા હશે અને એટલી જ અમે તીર્થયાત્રા કરી હશે. દોશીકાકાએ જ્યારથી મફત નેત્રયજ્ઞનું કામ ઉપાડી લીધું ત્યાર દોશીકાકા સાથે આવે અને પહેલેથી પૂછાવે કે આ વખતે તમારે પછી ચિખોદરા હૉસ્પિટલ દ્વારા દર અઠવાડિયે ગુજરાતના જુદા જુદા યાત્રા કરવા કઈ બાજુ જવું છે ? ગામોમાં નેત્રયજ્ઞો થવા લાગ્યા. તે માટે મહિના અગાઉથી નક્કી દોશીકાકા એટલે આંખનું મોબાઇલ દવાખાનું. મેં કેટલીયે વાર કરેલાં ગામોમાં સર્વે કરવા માટે ટીમ રોજે રોજ રવાના થતી. જોયું છે કે અમે ચાલ્યા જતા હોઇએ ત્યાં સામેથી આવતો કોઈક દોશીકાકાને કેટલાયે સેવાભાવી આંખના ડૉક્ટરોની સેવા મળવા માણસ કહે, “દોશીકાકા, રામ રામ.' કાકા ઓળખે નહિ, પણ વાત લાગી. આમ અત્યાર સુધીમાં ૮૦૦ થી વધુ જેટલા નેત્રયજ્ઞોનું કરવા પ્રેમથી ઊભા રહે. ત્યાં આવનાર વ્યક્તિ કહે, ‘કાકા, મારી દોશીકાકાએ આયોજન કર્યું છે. દરેક નેત્રયજ્ઞમાં દોશીકાકા પોતે આંખ જોઈ આપોને, મોતિયો તો નથી આવતો ને ?' હાજર હોય જ. ચિખોદરાની હોસ્પિટલમાં અગાઉ દોશીકાકા કાકા એમ ન કહે કે “ભાઈ અત્યારે ટાઈમ નથી. દવાખાને બતાવવા ઓપરેશન કરતા. હાલ ૮૯ વર્ષની ઉમર થઈ, પણ કોઈ ડૉક્ટર ન આવજે.' તેઓ તરત થેલીમાંથી બેટરી કાઢે અને બિલોરી કાચ કાઢે. આવ્યા હોય તો દોશીકાકા પોતે ઓપરેશન કરે. અત્યાર સુધીમાં પેલાની બંને આંખ વારાફરતી પહોળી કરી, ટોર્ચ મારીને અને જરૂર અઢી લાખથી વધુ મફત ઓપરેશનો થયાં છે. કુદરતની મહેરબાની પડે તો કાચનો ઉપયોગ કરીને જુએ અને સંતોષકારક જવાબ આપે. કેવી છે કે ૮૯-૯૦ વર્ષની ઉંમરે કાકાને પોતાને હજુ મોતીયો' આવું કામ કરવામાં કાકાને ક્યારેય મોડું ન થાય. કાકાને મન દર્દી આવ્યો નથી.
એટલે દરિદ્રનારાયણ. કાકાએ હજારો માણસની આંખ રસ્તામાં જ સાપ્તાહિક નેત્રયજ્ઞ ઉપરાંત ગાંધી પરિવાર તરફથી જમશેદપુરમાં બરાબર ધ્યાનથી જોઈ આપી હશે. કોઈ વાર એવું બને કે આંખ અને રાજસ્થાનમાં જયપુર નજીક જનજન જિલ્લામાં એક સ્થળે અંબુજા જોયા પછી કાકા કહે ‘ભાઈ, તમારી આંખ મશીનમાં જોવી પડશે. સિમેન્ટ તરફથી આઠ-દસ દિવસનો મોટો નેત્રયજ્ઞ યોજાય છે. કાકા દવાખાને આવજો.’ એમાં પણ સમયસર પહોંચી જાય છે.'
અમે યુવક સંઘના આઠ-દસ સભ્યો નેત્રયજ્ઞ માટે જ્યારે ચિખોદરા આંખના દવાખાનામાં રોજ સવારથી જ ઘણા માણસો આંખ જઈએ ત્યારે કોઈકને આંખ બતાવવાની હોય, નંબર કઢાવવો હોય | બતાવવા આવી જાય, દોશીકાકા ઉપરાંત આંખ તપાસનારા બીજા તો કાકા દવાખાનામાં બધાંની આંખો જોઈ આપે. કાકા નંબર - ડૉક્ટરી પણ હોય, પણ ઘણા દર્દીઓ પતાની આંખ દોશીકાકાને કઢાવવા માટે લાઇટ કરીને નાના મોટા અક્ષરોના, ચાર્ટમાં અમને
