________________
૧૬ જૂન, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
કવિશ્રી ખોડીદાસ સ્વામીના ચાબખા
ડૉ. કવિન શાહ ખોડીદાસ સ્વામી સ્થાનકવાસી ગોંડલ સંપ્રદાયના ડોસાજી વ્યવહારનું જ્ઞાન નથી. માતાપિતા અને વડીલોનો વિનય-મર્યાદાનું સ્વામીના શિષ્ય હતા. ૨૨ વર્ષની વયે દીક્ષા અંગીકાર કરીને ભાન નથી. અભિમાનથી અક્કડ થઈ રહે. સ્નાન કરવામાં વધુ આનંદ. રત્નત્રયીની આરાધના સાથે સ્વ પરના કલ્યાણાર્થે કેટલીક કૃતિઓની જાતજાતના ભોજનનો સ્વાદ ગમે. અભક્ષ પદાર્થોનું ભક્ષણ કરે. રચના કરી હતી.
ધર્મની વાત જાણે નહિ અને સુધારાને સુધારો માને છે. આવા સુધારા બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તી, રાસ જુગટ પચ્ચીશી, જો બન પચ્ચીશી, જોઈએ. કવિ જણાવે છે કે સત્યચોવીશી, નિરંજન પચ્ચીશી, ભીમજી સ્વામીનું ચોઢળિયું, સુધરેલાનું ચણતર જોઈ સત્યબાવીશી, સ્તવન ચોવીશી ચાબખા વગેરે કૃતિઓ પ્રગટ થયેલ દયાવંતુ દિલ અકળાતું. છે. મધ્યકાલીન સમયમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોથી કૃતિઓનું શીર્ષક અંતે કવિ જણાવે છે કે સુધરેલા કહેવાતા લોકોએ પુનર્વિચારણા આપવાની પ્રણાલિકા જોવા મળે છે. તેનું અનુસરણ કવિ ખોડીદાસ કરીને શાસ્ત્રના આચારને ગ્રહણ કરવો જોઈએ. કવિના શબ્દો છે. સ્વામીની કૃતિઓ નિહાળી શકાય છે.
મણિ જેવો મનુષ્ય ભવ મળિયો તેમાં નથી શુભ થાતું. ખોડાજી કહે આ કવિ ૧૯મી સદીના અંત સમયમાં થયા હતા અને ૨૦ મી છે. ખરેખર અંતે આવશે માંડવે ગવાતું. નવા જાતના વિચારોથી સદીના સર્જક તરીકે સ્થાન પામ્યા છે. એમનો સમય સં. ૧૮૯૨ પ્રભાવિત થયેલા કહેવાતા સુધરેલા લોકોને જોઈને કવિ હૃદયમાં થી ૧૯૪૭ સુધીનો છે. આ લેખમાં કવિના ચાબખાનો પરિચય ઉદ્ભવેલી વ્યથાને આ ચાબખામાં સ્થાન મળ્યું છે. સુધરેલા લોકોને આપવામાં આવ્યો છે.
પુનર્વિચારણા કરવાનો ઉપદેશ આપીને સન્માર્ગે આવવા માટે સંકેત મધ્યકાલીન સમયમાં ભોજા ભગત ના ચાબખા પ્રચલિત હતા. કર્યો છે. સુધારાની વાતો ભારતીય વિચાર ધારાને અનુરૂપ નથી અખા ભગતની વાણીમાં બાહ્યાડંબર અને ગતાનુગતિક ધાર્મિક એટલે તેનો ત્યાગ કરીને આર્ય સંસ્કારોનું આચરણ કરવા માટેનો અનુસરણનો કટાક્ષ થયેલો જોવા મળે છે તે રીતે ભોજા ભગતે પણ કલ્યાણકારી વિચાર સારભૂત ગણાય છે. દૂર કરવાનો બોધ મળે છે. કઠોર શબ્દમાં આવો કટાક્ષવાણીનો પ્રયોગ કર્યો હતો તે ‘ચાબખા'
ચાબખો-૨ નામથી પ્રચલિત છે. ભોજા ભગતનો સમય સં. ૧૮૪૧ થી ૧૯૩૬ યુવાનોને નવા જમાનાનો રંગ લાગ્યો છે અને પોતાની જાતને સુધીનો હતો.
સુધરેલા માને છે. એમને કેન્દ્રમાં રાખીને કવિ જણાવે છે. ખોડીદાસ સ્વામી ત્યારપછીના સમયમાં થયા છે. ભોજા ભગતના સાંભળી સુધરેલ છેલ છબીલા, , ચાબખાનો પ્રભાવ ખોડીદાસ સ્વામી પર પડ્યો હતો. અને જૈન
થયા કેમ ધર્મ કરે વા ઢીલા * સાહિત્યમાં ચાબખાની રચના થઈ છે. આ ચાબખામાં જૈન દર્શનના કંદમૂળ કેરો કેર કરો રે, છે. વિચારોનો સમાવેશ થયો છે. તેમાં ચાબખા મધ્યકાલીન જ્ઞાન માર્ગની
ઢોળી પાણી કરાવે ગોલો શાખાનું અનુસંધાન કરે છે. આ પ્રકારની રચના સામાજિક અને ઊંટની પેરે ઉછળતા ફરો, ધાર્મિક જાગૃતિનું અનન્ય પ્રેરક કાર્ય કરવામાં ઉપયોગી બની છે.
પહેરો બુટ જડાવી ખીલો. આત્મ જાગૃતિ માટે શાસ્ત્રનું યથાર્થ જ્ઞાન જરૂરી છે. તે વિનાનો ધર્મ કવિએ નવા જમાનાના યુવાનોની લાક્ષણિક રીતે પરિચય આપ્યો નિષ્ફળ નીવડે છે. તે દૃષ્ટિએ ખોડીદાસ સ્વામીના ચાબખાનો પરિચય છે. ઊંટની ઉપમા યથોચિત લાગે છે. પુસ્તકો વાંચે પણ ધર્મનો પંથ સમાજને સન્માર્ગે વાળવાનું પુણ્ય કાર્ય કરીને આત્મલક્ષી ધર્મ કરવા છે તે ન જાણે, વૈરાગ્યની વાત તો સમજાતી જ નથી. મનમોજી રહો માટે બોધાત્મક વિચારોનું ભવોભાવના સાથી બનવામાં ઉપયોગી, છો. મિજાજ તો દુલાસા જેવો અને લડવામાં પાછા પડતા નથી. ભાથું પૂરું પાડે છે.
અવિવેકી વર્તનમાં રાચે છે. ભણ્યા પણ ગણ્યા નહિ. ગુણ જોયા ચાબખો-૧
નહિ ને દોષોનું પોષણ કર્યું. વાદવિવાદમાં સૂરા થયા. શિલા પથ્થર પશ્ચિમની સંસ્કૃતિના પ્રભાવથી રંગાયેલા લોકો પોતાની જાતને સમાન જડ હૃદય બનાવ્યું છે. સુધરેલા માને છે. આ લોકોને જોઈને કવિ ખોડીદાસે શાસ્ત્રીય નવા જમાનાની વાસ્તવિકતા ચિત્રાત્મક શૈલીમાં દર્શાવી છે. સંદર્ભથી વિચારો વ્યક્ત કરતાં ચાબખાની રચના કરી છે. આરંભના છેલછબીલા યુવાનનું શબ્દચિત્ર ચિત્તાકર્ષક છે અને ચાબખામાં શબ્દો છે. સાંભળો શ્રાવક શુભની વાતું અને આ દુઃખડું નથી ખમાતું. પ્રગટ થયેલા દુર્ગુણો દૂર કરવા માટેનો સંદર્ભ મળે છે. ઘણા દિવસ ગોપવીને રાખ્યો પણ હવે નથી ગવાતું. આ કવિએ છેલ્લી કડીમાં જણાવ્યું છે કેપંક્તિઓમાં કવિ હૃદયની વ્યથાનો આદ્રભાવ વ્યક્ત થયો છે. સદ્ગણની શેરીની નવી શોધી હૃદય કઠણ જેમ શિલા ખોડાજી કરે છે. “ સુધારાના દુઃખથી હૈયું ભરાઈ ગયું છે. એટલે સ્વાભાવિક વિચારો જેમ વિકરાળ ઝાડ કશે તે ઝીલો || ૬ || વ્યક્ત થઈ ગયા છે.
ચાબખો-૩. - યુવાનો ભેગા મળીને અંગ્રેજી ભણે છે. પ્રભુ નામનો જાપ કરતા શ્રાવકને ઉપદેશાત્મક વિચારો રજૂ કરતો ચાબખો જૈનાચારનું નથી. ધ્યાનને દેશવટો આપ્યો છે. સાપ અને વીંછીની હત્યા કરે છે. યથોચિત પાલન કરવા માટે ઉદ્ધોધન કરે છે. મુનિઓ ઘર્મતત્ત્વની સ્વધર્મમાં પોતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા નથી. શાસ્ત્ર વચન માનતા નથી. વાત જુદી જુદી રીતે સમજાવે છે. જીવ-અજીવ જાણે નહિ. ગુરુની કેવળજ્ઞાનનું વચન માને નહિ. ધર્મનું ભાથું સ્વીકારે નહિ સ્વર્ગ અને સેવા ન કરે. નરક કર્યા છે.
“સામાયિક કરે તેની શુદ્ધિ નહિ આવા સુધરેલા લોકોને ઉપદેશરૂપી ઔષધથી પણ લાભ થતો " ઝુકી ઝુકીને ઝોલા ખાવે રે નથી વર્તમાનમાં જે સખ મળે તેમાં જ રાખવું, જાતિજાતિના ધન્યવાણી સત્યવાણી કરીને મસ્તકડોલાવે.
