________________
경
૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઘરે પહોંચાડીશ તો ઘરે જઇને તારા નામના પાંચ દીવા કરીશ ! અંબા મા, તો મારી માતાનું પણ નામ. અંબા ભવાની દાદીનું અવલંબન બની રહેતાં, પણ આઠેક વર્ષની વયે, ‘જય અંબે, જય અંબે'નો મનમાં જાપ કરવાથી ભૂતડાં દૂર રહે ને સંસ્કાર મન પર પડેલા. ભૂત ભલે ખોટાં હોય પણ આ સંસ્કાર સાચા હતા. ભયને કારણે એ મળેલા પણ સમજણ સાથે એ દૃઢ પણ
થયા.
૬૦-૭૦ સાલ પૂર્વે મેં મારા ગામમાં, અનેક સ્ત્રીઓને ધૂણતી જોઇ છે. એમાં મોટે ભાગે મોટી વયની કુમારિકાઓ હોય ને નવોઢાય હોય. ધૂણે એટલે કાં તો હોય તો ભૂવાને બોલાવે અથવા અનુભવી પ્રૌઢાઓ પ્રસંગ સાચવે. ધૂણતી સ્ત્રીને ભૂવો કે અનુભવી પ્રૌઢા પૂછે કે તું કોણ છે, ક્યાંથી આવી છે ને શા માટે આવી છે ? તો પુરાતાં ખૂલતાં કર્યો કે હું તો ભગવાનદાસના ત્રીજા માળના ગોખલે બેઠી હતી ને આ રાંડે મને ‘કેંડ' કહ્યું એટલે હું આવી. દિવાળી પર હું માટી લેવા ગઈ'તી...માટી ધી, હું દટાઇ ને મારાં ખીચડી, અથાણાં ખાધા વિનાનાં રહી ગયાં...પાલી કાકીની દીકરી હું ગોરી છું.' તારે શું જોઇએ છે ? એમ પૂછતાં કહેઃ 'મને ખીચડી ને અથાણું આપી નો, ડાયાની પાસે આવેલી પીયુડીની બખોલમાં જતી. હું ' એક ઠીબમાં થોડી ખીચડી ને ચમચી અથાણું મૂડી ચાર્ટ મૂકવા જાય એટલે ધૂણતી સ્ત્રી એકદમ દોટ કાઢી એની પાછળ જાય...૪૦-૫૦ ડગલાં જઇને ફસડાઈ પડે. પછી ધૂણવાનું બંધ થઈ જાય. ઠીબમાં અથાણું મૂકતી સ્ત્રીને બીજી સ્ત્રી સૂચના આપે કે અથાણામાં થોડું એરંડિયું નાખ...બાકી ચટાકેદાર અથાણું આપીશ તો બીજીવારે ટેંશ કરવા ફરી પાછી આવશે ! પાંચ છ પૂરાતી સ્ત્રીઓને મેં જોઈ છે...એમની સાથેનો ભૂવાનો કે પ્રૌઢાનો વ્યવહા૨ લગભગ ઉ૫૨ વર્ણવ્યો તેવો...એમાં સ્થળ, વ્યક્તિઓ ને વાનગીઓ બદલાય પણ ‘પેટર્ન’ લગભગ સરખો. હું આને ભૂતપ્રેતના વળગાડમાં (કહેવાતા વળગાડમાં) મૂકતો નથી પણ મનની નબળાઇનું એ પરિણામ છે એટલે હીસ્ટીરીઆમાં અને મૂવી જઇએ. સાયાનઃ પ્રવૃત્તિશીલ નૂતન સંસ્કૃતિમાંથી જન્મેલ અનેકવિધ માનસિક મૂંઝવોની ફળદ્રુપ પેદાશ સમાન રોગ તે હિસ્ટીરીયા છે... દેશી વર્ષામાં ગુલ્મ, કાર્યાન્માદ પોષાયસ્પાર, આપક કે તંદ્રા તરીકે જાણીતો છે. શું શહેર કે ગામડામાં અતિ વ્યાપક ને અતિ પરિચિત છે. શારીરિક કરતાં વિશેષે તો એ માનસિક રોગ છે.હિસ્ટીરીઆ અનેક કારણોનું પરિણામ-ફળ છે. પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓમાં-વિશેષ તો મોટી ઉંમરની કુમારિકાઓમાં, વિધવાઓમાં, નવોઢાઓમાં-સાધારણ રીતે ૧૪ થી ૨૪ વર્ષમાં અને અટકાવ જતાં ૪૦૪૫ પછી જોવામાં આવે છે. વંધ્યાને, શારીરિક, માનસિક, બૌદ્ધિક ને આર્થિક કજોડાં હોય, ચિંતા, શોક, ભીતિ હોય, માનસિક ને મગજના રોગ હોય, અતિ વિલાસી, અતિ બેઠા, લાગણીપ્રધાન સ્ત્રીઓને આ રીંગ થતો હોય છે. એમાં વળગાડ જેવાં લક્ષણો જોવા મળે છે. શરીર તંગ થાય, તાણા આવે, બૂમબરાડા કરે, છાતી પર મૂક્કા લગાવે. મોં બંધ રાખે, મોંમાં ફીશ આવે. ધમપછાડા કરું, હાથમાં આવે તે તોર્ડ-ફોર્ડ, આંખો ધરાય ઘડીમાં હસે, ઘડીમાં રડે. દાંત ખીલી પેઠે મજબૂત ભીડે, દમ ઘૂંટે, કેસ પીખે વગેરે એના લક્ષણો છે. એની તાણ બંધ થતાં શિર, પેઢું, પેટ ને છાતીની કળત૨ ઉપડે. અરુચિ, કબજિયાત ને આર્તવદોષની ફરિયાદ રહ્યા કરે. કોઈ કોઈ સ્ત્રીઓ તો પોતાને ન આવડે એવી ભાષામાં પણ ગીતો ગાય. મારાં એક કાકીને વર્ષોથી ડસ્ટીરીનું આવું ઝોડ થશે...જેને બધાં ભૂત-પ્રેતનો વળગાડ કહેતા હતા. એની અસર નીચે કાકીમાં એટલી બધી રાક્ષસી તાકાત આવતી કે ચાર સશક્ત પુરુષો પણ એમના હાથ-પગમસ્તક દબાવી રાખવામાં નિષ્ફળ જતાં. એમને હિંદી ન આવડે પણ ફક્કડ હિંદીમાં ગીતો ગાય. ભુવાની ગરીમાઓથી મટ્યું નહીં, એટલેહું આણંદના ખ્રિસ્તી મેંક્ટર ફેંક પાસે લઈ ગયેલો. તે વખતે સમગ્ર ગુજરાતમાં ડૉ. ક્રૂની બોલબાલા હતી. હિસ્ટીરીઆનો હુમલો આવ્યો એટલી ડૉ. આળા. બે હાથ પકડી ઝાટકો મારી ઊભાં કરી એક ધોલ ગાલે ને બીજી નિતંબ
૭
પર લગાવી દીધી ને પૂછ્યું ઃ ‘ક્યા હૈ ?' ગરીબડી ગાય જેવાં બની ગયેલાં કાકીએ કહ્યું: “શું જ નથી.' પાંચ રૂપિયા ફીના આપી હું જતો હતો ત્યારે ડૉ. ફૂંકે કહ્યું: `She is not possessed buy a ghost but she is possessed by your Uncle ghost !' 'એમને કોઈ ભૂતપ્રેત વળગ્યું નથી પણ તમારા કાકાનું ભૂત વળગ્યું છે.' વાત એમ હતી કે કાકાએ પ્રથમ કાકી (મારી કાકી) ગામડિયા લાગતાં ફારગતિ આપી આ નવી કાકી કરેલાં. ચૌદ સાલની કાકી ને ૨૫ સાલનાં કાકા, હીસ્ટીરીઆ થવાનું કારણ માનસિક હતું જે જતે દિવસે દૂર થયું !
કે
સને ૧૯૪૩માં મને એક એવો વિચિત્ર અનુભવ થયો જેને હું વળગાડ હીસ્ટીરીઆ-શેમાં, એનો સમાંસ કરવો તે હજી સુધી નક્કી કરી શક્યો નથી, ત્યારે હું દરબાર સૂરજમલજી બોર્ડિગમાં રહીને ગુજરાત કોલેજમાં એમ.એ.માં ભણતો હતો, મારી સાથે એમ.એ.માં શ્રી પિતાંબરભાઈ પટેલ પદ્મ હતો. અભ્યાસમાં ને વયમાં અર્મા સીનિયર. અમારી સાથે વીસનગર તાલુકાના એક નાનકડા ગામનો શિવાભાઈ પટેલ રહે ને અમદાવાદની હાઈસ્કૂલમાં અંગ્રેજી ધોરા પાંચમાં ભરો, ગુરુ સ્વામીનારાયા. એકદમ વિવેકી..મિતભાષી, શરમાળ ને સીધો, આપણી સાથે બાવાની પણ હિંમત ન કરે. આવા શિવાભાઈ એક દિવસ મીયાંભાઇની જે ટેડી ટોપી મૂકી, હાથમાં ડંડુકો લઈ, સિગરેટ પીતો પીતો મારી રૂમમાં આવી, ખુરસી પર લંબાવી મને ઉદ્દેશીને કહે ઃ ‘અબે કવિ ! ચલ નાચ કર.' મારા બે સાથીઓ, મોરથાનીઆના દ્વારકાદાસ જી. પટેલ (બી.એસસી.)ને ગોઝારીઓના શ્રી છોટાભાઈ અમીચંદ પટેલ (એલએલ.બી.) ડઘાઈ ગયા ને એને પકડી. નૃપતિ શ્રી જમનાદાસ ખાધુને હવાલે કરી દીધો. એના પિતાને જા કરી...પિતા ગામડે લઈ ગયા...ત્રણ-ચાર માસ બાદ બધું ઠેકાણે પડ્યું....વર્ષ તો બગડ્યું...પણ બીજે વર્ષે શિક્ષક કૃષ્ણ ફલક પર દાખલો ગણતા હતા ત્યાં શિવાભાઈ એકદમ ઊભો થઈ ગયો..શિક્ષકને કેડ્યેથી પકડી ભોંય પર પટક્યા ને છાતી પર ચઢી બેસી પીબવા લાગ્યો, છોકરાઓએ એને પકડીઆચાર્યને સુપરત કર્યો....કરી એના પિતા લઈ ગયા... હિંદીમાં બક્યા કરે, સૌી પરથી ભૂસ્કી મારે...ભૂવા-પીરને બતાવતાં, એનામાં રહેલ 'સ્પીરીટ' બોલ્યુંઃ એ મારી કબર પર મૂતર્યોં હતો એટલે એનો જીવ લીધા વિના નહીં છોડું. અમારી બોર્ડિંગની સામે ૨૫૦-૩૦૦ ફૂટને અંતરે, સાબરમતી નદી બાજૂ, કેટલીક કબરો હતી. એણે ત્યાં લઘુશંકા કરેલી કે નહીં, ભગવાન જાણે, પણ થોડાંક દિવસો બાદ શિવાભાઈ આમને આમ ગુજરી ગયો. હું ભૂતપ્રેતમાં માનતો નથી પણ જો આ કેઈસ હિસ્ટીરીઆનો હોય....તો અતિ જટીલ ને સંકુલ "કેઈસ' છે. ભૂતપ્રતના કહેવાતા વળગાડને અતિક્રમી જતો કેઈસ !' આપણને શંકાના વમળમાં ઘુસાવે એવો 'કેસ',
પછીતો સને ૧૯૪૪માં એમ.એ. થઈ હું પીલવાઇની શેઠ ગિ૨ધરલાલ ચુનીલાલ શાહ હાઇસ્કુકમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયો. મારી સાથે મેટ્રીકમાં ભરતી મારી નાનો ભાઈ (ડૉ હીરાલાલ પટેલ હાલ મુંબઈમાં) પજા હતો. અમો એક માર્શક શેઠાણી (નાગર વાયાર્ડના મકાનમાં ભાડે રહેતા હતા પણ અમને એ મકાન ખૂબ સાંકડું પડતું હતું એટલે એ ખાલી કરી અમો એક વિશાળ બંગલામાં ગયા ! ગયા પછી ખબર પડી કે એ તો ભૂતિયા બંગલા તરીકે ઓળખાતો હતો. એવી પણ વાતો સાંભળવા મળી કે મારા પહેલાંના ભાડૂતને ભૂતે ત્રીજે માળેથી નીચે પટક્યો હતો. અરે ! એ બંગલાના માલિકના સગાને એ જ્યારે આગગાડીમાં મુસાફરી કરતો હતો ત્યારે એ જ ભૂતે એને આગગાડીના ડબ્બા બહાર ફેંકી દીધો હતો ! મને આ બધા તરંગ ને તુક્કા લાગતા હતા પણ સગર્ભા મારી પત્ની આવું બધું સાંભળી ડઘાઈ ગઈ હતી ને મકાન બદલી નાખવાની વાત કરતી હતી...એ દરમિયાન એવી ડૉ. વાડીલાલ રવચંદ શાહના મેટરનિટી હોમમાં પુત્રને જન્મ આપ્યો....જે આજે ઘટ સાલનો છે. ભગવાન શિવની કૃપાથી અમો તો સાલભર એ જ ભૂતિયા બંગલામાં રહ્યા ને સને ૧૯૪૫માં બી.ટી. કરવા માટે હું વડોદરે આવ્યો.
