________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૫
ચિંતન-જિદંગી એટલે કલ્યાણયાત્રા
a ડૉ. બહેચરભાઈ પટેલ જિંદગી એક સમસ્યા છે. કેમ જીવવું ?' એ આપણી સામેનો એક અને અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. મહાભારતકાર વ્યાસ મુનિ કહે છે: “હું ઊંચા મહાપ્રશ્ન છે. ‘જીવન શું છે? શા માટે છે? કેવું છે? કેવું હોવું જોઇએ? હાથ કરીને કહું છું, પણ મારું કોઈ સાંભળતું નથી. ધર્મથી જ અર્થ " આ અંગે માનવજાત સતત ચિંતન કર્યા કરે છે. જિંદગી એટલે શું તે અને કામ પ્રાપ્ત થાય છે. તો એ ધર્મને જ કેમ સેવતા નથી ? જાણ્યા વિના જ કરોડો-અબજો માણસ જીવે છે, મરે છે. પણ સમજુ મહાભારતમાં એક બાજુ દુર્યોધન વગેરે છે. તે કહે છે કે ધર્મ શું છે, તે માણસો જીવનના મર્મને પામ્યા વિના રહેતા નથી. જીવનનું સ્વરૂપ હું જાણું છું, પણ તે પ્રમાણે વર્તી શકતો નથી. અધર્મ શું છે તે જાણું જાણવા માટે તો જીવનદર્શન (Philosophy of Life) છે. જીવન અને છું, પણ અધર્મ આચરણથી મુક્ત થઈ શકતો નથી. દુર્યોધન જગત એ આપણા ચિંતનના મુખ્ય વિષય છે. વસ્તુ, જીવન અને દુવૃત્તિ-દુર્વાસનાને કારણે ધર્મને છોડી દઈને કામ અને અર્થ, સત્તા જીવનમૂલ્યો (Matter, Life and Values) વિષે તત્ત્વજ્ઞાની જોડે ઠીક અને સંપત્તિ, જર-જમીન ને જોરુ માટે મથે છે, લડે છે, તે મરે છે. ઠીક ચિંતન કર્યું છે, તે કહે છે કે જગતમાં વસ્તુઓ કરતાં જીવનનું જ્યારે પાંડવો અને શ્રીકૃષ્ણ જ્યાં ધર્મ ત્યાં જય' માનીને લડે છે, જીતે મૂલ્ય વિશેષ છે, પણ જીવનમાં મહત્ત્વ તો છે જીવનમૂલ્યોનું જ. આ છે, આત્મકલ્યાણ અને વિશ્વકલ્યાણ સાધે છે. જીવનમૂલ્યોને જાણીને- સમજીને, તે પ્રમાણે જીવવું એનું નામ એ વ્યાસ મુનિએ જ મહાભારતના અઢાર હજાર શ્લોકોનો સાર છે જિંદગી.
એક પંક્તિમાં જ આપતાં કહ્યું છેઃ પરોપકારઃ પુયાય, પાપાય આ વિરાટ વિશ્વમાં પાર વગરના પદાર્થો છે. કેટલાક પદાર્થો તુચ્છ પરપીડનમ્' પરોપકાર એટલે કે જનકલ્યાણ કે જગકલ્યાણ કરવાથી છે, તો કેટલાક કિંમતી છે. માણસ મૂલ્યવાન પદાર્થો-સુવર્ણ, હીરા, પુણ્ય મળે છે. પરપીડન કરવાથી પાપ થાય છે. માટે જ ભક્તકવિ મોતી, ઝવેરાત, પ્લેટીનમ, જમીન, જાયદાદ વગેરે પ્રાપ્ત કરવામાં નરસિંહ મહેતાએ ઉત્તમ માનવ વૈષ્ણવજનનું ગુણચિત્ર આપતાં ભારે પુરુષાર્થ કરે છે. હીરાની શોધમાં નીકળેલો માણસ એને માટે ગાયું છેઃ કેટકેટલા જંગ ખેલે છે ? અંતે એ જીતે છે તો તેને સંપત્તિ મળે છે પણ “વૈષ્ણવ જન તો તેને રે કહીએ સંપત્તિ એ સર્વે કંઈ નથી. એ હારે છે, મરે છે, ને જીવન ગુમાવી દે છે. જે પીડ પરાઈ જાણે રે, જિંદગીને ભોગે કશું ન થાય. આખરે તો જીવન જ મહત્ત્વનું છે. જીવન પરદુઃખે ઉપકાર કરે તોય, જીવવા માટે છે, સારી રીતે જીવવા માટે છે, વસ્તુઓ ભેગી કરવામાં મન અભિમાન ન આણે રે.” ને ભેગી કર્યા પછીય એને ભોગવ્યા વિના મરી જવામાં સાર્થક્ય શું ? કોઈ પણ સજ્જનનું જીવન ધ્યેય છે આત્મકલ્યાણ અને તે દ્વારા
જર, જમીન ને જોરુ એ ત્રણેય કજિયાનાં છોરું.” મહાન સિકંદરને વિશ્વકલ્યાણ. જિંદગી એ શું છે તે સમજાવતાં મહાકવિ નાનાલાલ કહે દિગ્વિજય કર્યા પછી અંતે સમજાયું કે માણસને આખરે તો બે ગજ છેઃ “કાલોદધિના તટ પર જિંદગી એટલે કલ્યાણયાત્રા.” આપણી આ જમીન જોઇએ છે, અને એટલી જમીન તો ગ્રીસમાં પણ હતી. સમ્રાટ ભવસાગરની યાત્રા એ જિંદગીની કલ્યાણયાત્રા છે. જીવનમાં આખરે અશોકને કલિંગના વિજય પછી સમજાયું કે માણસોને મારી નાખવાથી આપણે શું સાધવાનું છે ? કલ્યાણ. આપણું અને સૌનું કલ્યાણ થાય તેમને જીતી શકાતા નથી. માનવીના પ્રદેશ પર નહિ, તેના હૈયા પર એ જ અંતિમ, ચરમ અને પરમ, એક મનીષા છે. એક કવિએ ગાયું છે: વિજય મેળવવો એ જ સાચો વિજય છે.
“એક મનીષા મુજને હું વહેંચાઈ સહુમાં જાઉં; આપણે માનવી બૌદ્ધિક, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રાણી છીએ. એક મટીને અનેક એવાનો પણ હું કહેવાઉં.’ બધાં પ્રાણીઓમાં માનવ શ્રેષ્ઠ છે. કેમ ?
આપણે ઈશ્વરને પ્રાર્થીએ છીએ? આહાર નિદ્રા ભય મૈથુનમ્,
સૌનું કરો કલ્યાણ, સામાન્ય મેતત, પશુર્નિરાણામ્;
દયાળુ પ્રભુ, સૌનું કરો કલ્યાણ.” ધર્મો હિ તેષાધિકા મતો મે,
આ જગતમાં નર, નારી, પશુ, પંખી, જીવજંતુ સૌનું કલ્યાણ થાય ધર્મણ હીના; પશુભિઃ સમાનાઃ'
એ જ પ્રાર્થના છે. માનવીની વિશેષતા એ તેનો ધર્મ છે. આહાર, નિદ્રા, ભય અને આપણી વૈદિક પ્રાર્થનામાં શું કહ્યું છે, અંતે ? મૈથુનમાં તો પ્રાણી માત્ર જીવે છે. ધર્મમાં જીવે તે માણસ, માનવને ‘સર્વે જનાઃ સુખિનો ભવન્તુ, સર્વે સન્તુ નિરામયાઃ મન-બુદ્ધિ-આત્માની વિશિષ્ટ શક્તિ મળેલી છે. એ પશુની જેમ ન સર્વે ભદ્રાણિ પશ્યન્તુ, મા કશ્ચિત્ દુઃખમાપ્નયાત્’ જીવે. પશુઓની સૃષ્ટિમાં તો ‘જીવો જીવસ્ય જીવનમ્'નું ચક્ર ચાલે છે. સર્વ મનુષ્યો સુખી થાઓ, સર્વ નિરામય-તંદુરસ્ત રહો. સર્વેનું એક પ્રાણી બીજા પ્રાણી, પશુ કે જીવજંતુને મારીને, ખાઈ જઈને, જીવે કલ્યાણ થાઓ. કોઇને દુઃખ ન પડો. છે. પશુસૃષ્ટિમાં-જીવજંતુમાં સદા ‘મસ્ય-ગલાગલ' ચાલે છે. એકને મહાકવિ કાલિદાસે “અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્માં શકુંતલાની વિદાયના મારીને બીજું જીવે. માનવ સૃષ્ટિનો નિયમ છેઃ “જીવો અને જીવવા દો.' પ્રસંગે તેના પાલક પિતા એવા કવ ઋષિના મુખે શકુંતલાને આશીર્વાદ
અહિંસા પરમો ધર્મઃ' માણસો એકબીજાની હિંસા કર્યા વિના જીવે, અપાવ્યા છેઃ 'શાન્તાનુકૂલ પવનશ્ર શિવાતે પત્થાનઃ સન્તુ. કોઈ જીવની હિંસા ન કરે, સર્વ પ્રત્યે જીવદયા દાખવે, સર્વ સાથે પ્રેમથી તારા માર્ગે અનુકૂળ અને શાન્ત પવન વાજે. તારો માર્ગ કલ્યાણમય રહે, તેમાં તેની માનવતા છે. માણસનું ધ્યેય છે પશુતાનો ત્યાગ કરી, હજો.” પૂર્ણ માનવ બનવાનું, દેવ જેવા દિવ્ય બનવાનું. એથી જ માનવજીવન આપણી આ જિંદગીનો માર્ગ ભારે અટપટો છે. બાળપણ એક સંસ્કારયાત્રા છે, એક કલ્યાણયાત્રા છે.
રમવા-ભણવામાં, યુવાની ભોગો ભોગવવામાં ને સંસારનાં કાર્યોમાં જિંદગી એક કોયડો છે. એને ઉકેલતાં હિન્દુ તત્ત્વજ્ઞાને કહ્યું છે તે વિતી જાય છે. હવે વાન-પ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસાશ્રમ તો રહ્યા જ મનનીય છે. માનવ જીવનના ચાર પુરુષાર્થ છે, જેને માટે માણસે મથ્યા નથી. માણસ મરે છે, ત્યાં સુધી જિંદગીની તાણ અનુભવે છે. જીવન કરવું જોઇએ. ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ, પરમ અને ચરમ પુરુષાર્થ એટલે જાણે ટેન્શન, પેન્શન'માં પણ “ટેન્શન' છે. તો કેટલાંકનું એવું છે, મોક્ષ, પરમ જ્ઞાન, જીવન અને જગતના વિવિધ પાશોમાંથી મુક્તિ; છે કે દરજીનો છોકરો જીવે ત્યાં સુધી સીવે. આવકના અને જાવકના બે એ આત્મકલ્યાણ છે. એને માટે સાધનરૂપ છે ધર્મ. આ ધર્મથી જ કામ છેડા મેળવવામાં જ જિંદગી પૂરી થઈ જાય છે. કેટલાક જીવન-સંઘર્ષમાં
