________________
૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
♦
જ ખતમ થઈ જાય છે. કામ અને અર્થની સાધનામાં જ માણસ ખેંચાઈ જાય. ભણી ગણી તૈયા૨ થઈ નોકરી-ધંધામાં પડે છે, પરણે છે, સંસારમાં પડે છે, પછી ઉંચો આવતો નથી. પોતાના સુખ ને સ્વાર્થ માટે મથ્યા જ કરે છે. પણ એનું ધ્યેય જ ઉંચું નથી, ખાઈ પીને લહેર * કરવી એ જીવન નથી. જીવન જીવવા માટે છે, પણ તે સારી રીતે જીવવા માટે છે. પેટ તો કૂતરાંય ભરે છે. તમે તમારે માટે શું કર્યું તેનું કોઈ મહત્ત્વ નથી, બીજાને માટે શું કર્યું તેનું જ મહત્ત્વ છે. આપણી પાસે જીવન છે. સો વર્ષનું આયુષ્ય છે. કાર્ય એટલે કે સત્કાર્ય-કલ્યાણકારી કાર્ય કરતાં કરતાં સો વર્ષ જીવવું જોઈએ. 'કુર્વન્નેવેહ કર્માણિ જિજિવેષેત્ર શતમ્ સમાઃ' પણ કેટલાક માણસો જિંદગીને અંતે રડે છે કે ન સ્વાર્થ સધાયો ન ૫૨માર્થ કર્યો ને આખું જીવન નકામું ગયું ! ‘ના ખુદા ભી મિલા, ના દિદારે સનમ’ (ના ભગવાન મળ્યા કે ના પ્રિયતમાનું દર્શન થયું)-ના ઐહિક સુખ મળ્યું કે ના પારલૌકિક આનંદ મળ્યો, એવો ઘાટ થાય છે. હડકાયા કૂતરા જેવી જિંદગી જીવી કમોતે મરવું એ જિંદગી નથી. ઘણીવાર અફસોસ થાય છે. ‘આ જિંદગી તે કંઈ જિંદગી નથી. જિંદગી જાણે એક લાચારી છે.' આપઘાત કરવાની હિંમત નથી. માણસ વે છે. બાકી, અસ્તિત્વવાદી ચિંત્તક ચાર્જે તો કહ્યું જ છે કે જ્યાં આપણે આપણા સ્વરૂપને કે સ્વપ્નને સિદ્ધ કરી શકતા ન હોઈએ ત્યાં આપધાત સિવાય કોઈ ઉપાય નથી.’
3
(2
જે માણો જિંદગીનું મૂલ્ય સમજતા નથી તે જ્યનાં જીવનાં અનેકવાર મરે છે, તેમનું મરણ એક બિનવારસી લાશ બની જાય છે. જીવન અમૂલ્ય છે તેને કલ્યાણયાત્રાની જેમ જીવવું જોઈએ. જીવનના વિવિધ તબક્કાઓ કલ્યાણતીર્થો બનવાં જોઈએ. કવિ બાલમુકુંદ દવેએ કહ્યું છે.
"આપણો તે કેવા ?
આપણે વિદેશ દેવા ?
આપણે પ્રવાસી પારાવારના હો જી.’
આપણે તો ભવોભવની જીવનયાત્રાએ નીકળ્યા છીએ. મોંઘો માનવદેહ મળ્યો છે, તો જિંદગીનું કયાણ કરી લઈએ, જિંદગીની યાત્રા પૂરી થાય ત્યારે આપણે ખાતે કલ્યાણની મોટી મૂડી હોવી જોઈએ. આપણું જીવન એ ‘આણંદજી કલ્યાણજી'ની પેઢી છે. આ જીવનમાં તો વાપરી જાણે તે બડભાગી’. ‘પંડની પેટીમાં પારસ છે પડ્યો.' પણ એની એને ખબર નથી. અજ્ઞાન અંધકારમાં જિંદગી પસાર થઈ જાય છે. ગાંઠનું ગરથ છૂટી જાય છે, હાથનો હીરો ખોવાઈ જાય છે. સમયનું સોનું ખોટી રીતે ખર્ચાઈ જાય છે, જીવન બાપના દર્દીને સરકી જાય છે, ખૂબ ઘૂંટીએ છીએ તોય જિંદગીની જોડણી ખોટી પડે છે. કાળ પસાર થતો નથી, આપણે જ પસાર થઈ જઈએ છીએ.
પંડિત ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીએ ‘સરસ્વતીચંદ્ર' નવલકથાને અંતે 'કલ્યાણગ્રામ'ની યોજના આપી છે. ધનિક ને શિક્ષિત સરસ્વતીચંદ્ર, કુસુમ અને કુમુદ એ ત્રણેય પોતાની મિલના વિકાસને બદલે ગામડાના વિકાસની યોજના કરે છે. તેમની ઇચ્છા છે કે આ જન-પશુ સર્વના હિતમાં પોતાના તન-મન-ધન હીમી દેવાં. ગાંધીજીએ અંગત મિલકતનો ત્યાગ કરી જીવન દેશને-દુનિયાને અર્પી દીધું. એ કલ્યાણયાત્રાના મહાન પ્રવાસી હતા. આપણી ભાવના પરમાર્થ, ત્યાગ, સેવા, સમર્પણની હોય તો જિંદગી કલ્યાણયાત્રા બને છે. મહાપુરુષોએ વિશ્વકલ્યાણનો વિચાર કરીને રાષ્ટ્રસંઘ જેવી કલ્યાણસંસ્થા ઊભી કરી છે. એ દ્વારા જગતભરનાં પછાત રાષ્ટ્રો, બાળકો, માણસો સૌના બની ને વિશ્વશાંતિની પ્રવૃત્તિઓ ચાલે છે. વિશ્વશાંતિ, વિશ્વબંધુત્વ અને વિશ્વકલ્યાણ એ આધુનિક યુગની વૈશ્વિક ભાવનાઓ છે.
આપણો માનવસમાજ એટલે કલ્યાણલક્ષી અને સામાજિક શ્રેયની કલ્યાણ સંસ્થા. પરસ્પર વ્યવહાર અને સહકારથી સમાજ બને છે. સામાજિક માણસ સદાય સમાજ કલ્યાણની પ્રવૃત્તિ કરે. અસામાજિક તત્ત્વો અકલ્યાણમાં રાચે છે ને સમાજ માટે ત્રાસરૂપ બને છે, ત્યારે સતની સેના ઊભી કરીને સમાજે હવે તો યુદ્ધ એ જ કલ્યાણ' કરીને બડી લેવું પડે છે. સમાજમાંના રાવી, કુંભકર્ણો, કેસો, શિશુપાલો, જરાસંધોને તો મોતને થાટ ઉતરવાથી રામાજનું ને ચિતાનું કલ્યાણ છે. વ્યક્તિવન તેમ સમાજવન, આખરે તો ધ્યેયલક્ષી વિકાસયાત્રા છે. જીવનનો મહાસંઘ કાશીના કલ્યાણધામમાં જઈ રહ્યો છે. એને સાફલ્ય મળે એ માટે આવશ્યક છે કે સૌ જિંદગી એટલે કલ્યાણયાત્રા સમજી આત્મકલ્યાણ અને વિશ્વકલ્યાણને માર્ગે આગેકૂચ કરતાં રહે, લોક મંગલ એ આપણું ધ્યેય છે. આપણે સૌ 'સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્'ન આરાધકો બનીએ અને વિશ્વકલ્યાણના હિમગિરિનાં એક પછી એક સર્વઉન્નત શિખર સર કરતાં જઇએ અને વ્યક્તિધ્યાન, કરંબકાશ, ગ્રામકલ્યાણ, રાજ્યકલ્યાણ, રાષ્ટ્રકલ્યાણ વગેરેને માર્ગે આગળ વળીને વિશ્વકલ્યાણને સાધીઓ અને 'ક્યાા વિશ્વ' (Welfare Worl) | સ્વપ્ન સાકાર કરીએ.
તો શું કરવું આ જીવનયાત્રાને સફળ બનાવવા ? એક તો જીવનયાત્રા સંસ્કારયાત્રા બનવી જોઈએ, અને બીજું કે જિંદગી કલ્યાણયાત્રા બનવી જોઈએ. ચારે તરફથી શુભ વિચારોને ગ્રહણ કરીએ, સદાચાર પાળીએ, એક સંસ્કારી માનવ બની રહીએ, ‘હું માનવી માનવ માઉં તો પણ" સુંદરમ્) અને બીજું જિંદગીને સ્વાર્થે નહિ, પરમાથૈ જીવીએ. પરમાર્થ એ જ જીવનનો ૫૨મ અર્થ છે અને પરમાર્થ એ જ જીવનનો પરમ સ્વાર્થ છે. પહેલું કરવાનું છે આત્મકલ્યાણ, અને પછી 1
વિશ્વકલ્યાણ.
સદાચાર એ કલ્યાણપથ છે. જિંદગી સંસ્કારયાત્રા બને તો જ જિંદગી કલ્યાણયાત્રા બને. વિદ્યા, કલા, શીલ અને ઉદ્યોગ વિના કલ્યાણ નથી. માણસે અવિદ્યા-અલ્પ કે ઉતરની વિદ્યાથી જીવનનાં સુખસગવડ પામી, વિદ્યાથી અમૃત પામી, મૃત્યુને તરવાનું છે. યમ-નિયમનું પાલન એટલે કે સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચર્ય, શોચ, તપ સ્વાધ્યાય, સંતોષ અને ઈશ્વર-પ્રાણિધાન એ વ્રતોને પાળવાં. ગાંધીજીએ કહેલાં અગિયાર વ્રતોનું પાલન કરવાથી આત્માનું જ નહિ, સર્વનું કલ્યાણ થાય છે. માણસે જીવનની જરૂરિયાતો ને સગવડો પૂરી કરવા નીતિને માટે સમ્યક્ આજીવિકા મેળવવી, પણ અનીતિને માર્ગે ન જવું. વૈભવ્ અને સત્તાથી માણસનું પતન થવા સંભવ છે. ગીતા કહે છે કે દિવ્ય સંપત્તિના છવીસ ગુણોથી માણસની ઉન્નતિ થાય છે. એમાં મુખ્ય છે સત્ય, અહિંસા, અભય અને નમ્રતા. જ્યારે કામ, ક્રોધ અને લોભ એ ત્રણે નરકના દ્વાર છે માટે તેથી બચીને ચાલવું. આ છે સાધુજીવનની કલ્યાણયાત્રા. ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણે આશ્વાસન આપ્યું છે કે
આત્મકલ્યાણ એટલે વ્યક્તિશ્રેય. વ્યક્તિનું શ્રેય તેના વૈયક્તિક વિકાસમાં રહેલું છે. તન, મન અને ધનની બાબતમાં માણસ સમૃદ્ધ રહે તે તેનું અંગ કલ્પા, વ્યક્તિને સુખ મળવું જોઈએ. ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ તે સુખ, અને અનિષ્ટનું આવી પડવું તે દુ:ખ ‘પહેલું સુખ તે જાતે નશ’. ‘શરીરમાઞ બહુ ધર્મ સાધનમ્.' 'શરીરે સુખી તો સુખી વાતે.' પહેલાં ઇન્દ્રિયોનો સંયમ પાળીને, મન પર કાબૂ રાખીને ભોગો છોડી રોગોથી બચી શરીર કલ્યાણ સાધવું. તંદુરસ્તી અને મનદુરસ્તી એ આત્મકલ્યાણનો માર્ગ છે. શુભ વિચાર, શિવ-સંકલ્પ, શીલ અને
'હું હિં ક્યાકૃત કવિત દુર્ગતિનું તાત ગતિ 11 ‘કલ્યાણ કરનાર કદિ દુર્ગતિને પામતો નથી.' બધી વ્યક્તિઓ જો ક્યાદામા ચાલે, તો આખા સમાજ, રાષ્ટ્ર અને વિશ્વનું કલ્યાણ થાય. વ્યક્તિએ સમાજ-રાષ્ટ્ર-વિશ્વને માટે ત્યાગ કરવી જોઈએ. નિઃસ્વાભાવે જનસેવા કરવી જોઈએ, જનસેવા એ જ પ્રભુસેવા છે. મહાપુરુષી આત્મકષાણ સાધતાં વિશ્વચામાં સારી છે. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીર, ગાંધીજી, ઈસુ, અબ્રાહમ લિંકન જેવા મહાનુભવોએ પોતાના ઘરબાર, જાનમાલની પરવા કર્યા વિના જનસેવા કાજે જીવન સમર્પિત કર્યા. એમણે લોકસંગ્રહ ખાતર પોતાની જિંદગીનો ખજાનો લુંટાવી દીધો.
