________________
૧૬ માર્ચ, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
સ્વજન, મિત્રાદિની માયાના, મમતાના, પરિગ્રહના બંધન નથી ? બંધન દેખાતા નથી તો ચાલો બંધનની વાત બાજુએ રાખીએ. પરંતુ જીવને જીવનમાં ક્યાંક ને ક્યાંક, ક્યારેય કશાંનું, કોઇ ને કોઈ દુઃખ શું નથી અનુભવાતું ? વિચારીશું તો જણાશે કે દુઃખ છે અને દુઃખનું વેદન પણ છે. હવે દુઃખનું કારણ (મૂળ) તપાસીશું તો દુઃખના મૂળમાં ભૂલ, દોષ જણાશે. આપણો સામાજિક નાગરિક વ્યવહાર પણ એવો છે કે જે ભૂલ કરે, અપરાધ કરે તો તે બંદીખાનામાં જાય અને બંધનનું દુઃખ અનુભવે. દુઃખનો અને બંધનનો અવિનાભાવિક હોય છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદ કહે છે...
સંબંધ છે. દુ:ખ હોય ત્યાં બંધન હોય અને બંધન હોય ત્યાં દુઃખ હોય. બંધન ભલે નહિ દેખાતું હોય પણ દુઃખ છે તે દુઃખનું હોવાપણું જ બંધન સૂચવે છે. બંધનમાં પરાધીનતા છે અને પરાધીનતા કોઇને ગમતી નથી. તેમ દુઃખ પણ કોઇને ય ગમતું નથી. જીવ માત્ર જેમ પરાધીનતાથી મુક્ત થવા ઇચ્છે છે, તેમ દુઃખથી પણ મુક્ત થવા ઇચ્છે છે. દુઃખનો સર્વથા નાશ એટલે બંધનનો સર્વથા નાશ. એ જ તો મુક્તિ છે.
બહારના વસ્તુ અને વ્યક્તિના બંધનો તો છોડવા ધારીએ તો છોડી શકાય એમ છે અને એ છૂટી પણ જતાં હોય છે. પરંતુ શરીર જે જીવે પોતે ધારણ કર્યું છે, એ તો જીવનું પોતાનું નજીકમાં નજીકનું અને મોટામાં મોટું બંધન છે. એ શરીરને કેટકેટલું ખવડાવ્યું-પીવડાવ્યું, પહેરાવ્યું-ઓઢાડ્યું, સંવાર્યું-સજાવ્યું ! શરીર જ મોટામાં મોટું કેદખાનું, પિંજર, બંધન છે. શરીર ધારણ ક૨વામાં પણ જન્મનું, ગર્ભાશયમાં રહેવાનું અને તેમાંથી બહાર પડવાનું, કેવું કારમું દુઃખ હોય છે ! શરીરમાં રહે પણ રોગનું, સાજું સારું સ્વસ્થ રાખવાનું અને વૃદ્ધાવસ્થાનું દુઃખ, તેમ અંતે એને છોડી જતાં કરશનું દુખ. શરીર છોડી દઇએ અને ફરી પાછું શરીર ધારા જ ક૨વું પડે એવી અજન્મા, અશરીરી અવસ્થાની પ્રાપ્તિ જ સર્વથા બંધન (દુઃખ) મુક્તિ છે. શરીર એ મુક્તિ પ્રાપ્તિ માટે મળેલું સાધન છે. જેને અશરીરી બનવા માટે પ્રયોજાય તો તે યોગ બને છે. અન્યથા ભોગવિલાસનું સાધન બનાવે તો આત્માનો ભોગ લેવાય છે. એટલે કે આત્મભાવ નાશ થાય છે. આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે જે હાથ મારવા માટે ઉગામી શકાય છે, તે જ હાથથી સેવા કરી શાતા પણ પહોંચાડી શકાય છે અને બે હાથ જોડી, મસ્તક નમાવી પ્રણામ કરવા દ્વારા અભિવાદન કરી સામાનું બહુમાન પણ કરી શકાય છે. દેહ જ દુઃખરૂપ છે, એ સંબંધમાં સંત કબીરજી પણ લખે છે...
સૂર મુનિ ઔર દેવતા સાત દીપ નવખંડ,
કહે કબીર સબ ભોગીઆ, દેહ ધરેકા દંડ.
દેહ ધરેકા દંડકો ભોગવતે સબ કોય, જ્ઞાની ભોગવે જ્ઞાનસે, અજ્ઞાની ભોગવે રોય.
દુઃખથી મુક્તિ તો સહુ કોઈ વાંછે છે, કેમકે દુઃખ કોઇને ગમતું નથી. દુઃખથી મુક્તિ મેળવવા ઇચ્છનારે પાપ એટલે કે ભૂલ જે દોષ ૐ છે, તે દોષથી મુક્ત થવું જરૂરી છે.
આમ બંધન કહેતા દુઃખથી સર્વથા છૂટવા માટે મોક્ષ મેળવવાનો છે, જે સહુ કોઈ જીવ ઇચ્છે છે.
સંપૂર્ણ કે અપૂર્ણ ! જે સુખ વર્તમાને મળ્યું છે તે ઓછું અધૂરું મળ્યું છે કે પૂર્ણ ? અપૂર્ણ મળ્યું છે. બધેબધું સુખ નથી મળ્યું. તેથી તો હજુ બીજું બીજું જે નથી મળ્યું તે અને મળ્યું છે તેમાંય વધુ અને વધુ મળે એવું માંગ્યા કરીએ છીએ.. જીવ સ્વરૂપથી પૂર્ણ સ્વરૂપ છે તેથી એની માંગ પૂર્ણતાની-સંપૂર્ણતાની Perfectની છે. બજારમાં ખરીદીએ જઇએ ત્યારે જીર્ણ શીર્ણ, ફાટેલું, તૂટેલું, ભાંગ્યું, ફૂટ્યું હોય તેને નકારીએ છીએ. જીવને આખેઆખું અને પૂરેપૂરું જોઇતું
સ્વાધીન કે પરાધીન હૈં વે પોતે જ પોતાની જાતને પ્રશ્ન કરવાનો છે અને વિચાર કરવાનો છે કે જે કાંઈ શરીરથી લઇને બધું પ્રાપ્ત નથયું છે તેમાં હું સ્વાધીન છું કે પરાધીન છું ? વિચાર કરતાં વિચારવંતને જણાશે કે જે કાંઈ મળ્યું છે અને એ મળેલામાં જે સુખ વર્તાય છે, તે સઘળું પરમાંથી મળતું સુખ છે. પરમાં પરને આપીન રહી વાતું જીવન એ ગુલામી કર્મવાય કે સ્વતંત્રના ? 'પરમાં પરાધીનતા જ હોય અને સ્વમાં સ્વાધીનતા જ હોય !' કહેવત પણ છે ને કે આપ મૂઆ વિના સ્વર્ગે જવાય નહિ.
અંગ્રેજોના શાસનકાળમાં સલામતી હતી. ખાપપીધે સુખી હતાં છતાં પણ ગુલામી કેહતી હતી. માર્થ કોઈ પણી, ધાક બી કોઈ છે કે જેની મુનસફી ઉપર આપણું જીવન નિર્ભર હતું. તેથી જ તો કુરબાનીઓ આપીને અંગ્રેજોના પાતંત્ર્યને હઠાવીને સ્વાતંત્ર્ય મેળવ્યું. જ્ઞાનીઓ કહે છે...
સર્વ પરવાં દુ:ખે, સર્વમાભવશે સુખમ
દુઃખ ની વિકૃતિ છે. અને દુઃખ કોઈ ઇચ્છે નહિ તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ સુખ તો જીવનું સ્વરૂપ છે. સુખ એ તો જીવની પોતાની માંગ (Demand) છે. સહુ કોઈ સુખ ઇચ્છે છે. માટે સુખની બાબતમાં તો સુખથી મુક્ત થવાનું વિચા૨વાનું નથી, પણ એ જે સુખ વર્તમાનમાં મળ્યું છે તે, પૂરું મળ્યું છે કે ઓછું અધુરું મળ્યું છે ? શુદ્ધ મળ્યું છે કે ભેળસેળિયું અશુદ્ધ મળ્યું છે ? સ્વમાલિકીનું સ્વાર્થીને મળ્યું છે કે પરાધીન મળ્યું છે ? અવિકારી અવિનાશી મળ્યું છે કે વિકા૨ી વિનાશી મળ્યું છે ? સર્વોત્તમ મળ્યું છે કે પછી મધ્યમ, જઘન્ય, પ્રકારનું મળ્યું છે ? એની પ્રામાણિક વિચારણા કરવાની છે.
-
થો થૈ ભૂમા તત્સુખ, નાચે સુખબસ્તિ ) ભૂર્ગવ સુખ; ભૂમા થૈવ વિજિજ્ઞાસતવ્ય ઇતિ પૂર્ણતામાં (અનનનામાં) જ સાચું સુખ છે; અલ્પનામાં સાજાતામાં) સુખ નથી. અનંતતામાં-પૂર્ણતામાં જ સુખ છે માટે ભૂમા (અનંત)ને જાણવાની સાધના કરવી જોઇએ. પૂર્ણિમા તપનું આયોજન પૂર્ણ થવા માટે છે. જીવ સ્વરૂપથી પૂર્ણ છે માટે એની પૂર્ણતાની માંગ એ પોતાના જ સ્વરૂપની માંગ છે.
શુદ્ધ કે અશુદ્ધ ? જે કાંઈ ઇચ્છીએ છીએ તે ચોખ્ખું ચણાક, ઢાપાડુથી વગરનું, ભેળસેળ વગરનું શુદ્ધ-Pura માંગીએ છીએ તે સ્વાભાવિક જ છે, કેમકે જીવ પોતે એના મૌલિક સ્વરૂપે શુદ્ધ છે. જે અસલ છે, મૂળ છે, સ્વચ્છ છે તેને માંગીએ છીએ અને નકલી, બનાવટી, ભેળસેળિયું, સડેલું, બગડેલું, વિકારી છે તેને નકારીએ છીએ. જીવ સ્વરૂપથી શુદ્ધ છે તેથી શુદ્ધતાની માંગ એ નિજ સ્વરૂપની માંગ છે.
પરમાર્થ કારથી, પપદાર્થના સંોગથી જે કાંઈ વેદન થાય, તે આત્માનું વિકૃત સ્વરૂપ છે, માટે તે દુઃખરૂપ છે, જ્યારે પરપદાર્થના સંયોગથી નિરપેક્ષ આત્મપરિણામનું સંવેદન તે સુખ છે. એ સ્વ વડે સ્વમાંથી મેળવાતું અને સ્વ વર્ડ સ્વમાં જ ભાંગવાનું સ્થને આધીન એવું સ્વાધીન સ્વસુખ છે, જે આત્મિકસુખ છે, માટે જ જ્ઞાનીઓએ સૂત્ર આપ્યું.. 'સ્વમાં વસ, પરથી બસ.'
મર્ત્યલોકમાં તો આપણને પ્રાપ્ત થયેલ સુખમાં પરાધીનતા છે પણ દેવલોકમાં દેવને પ્રાપ્ત થયેલ સુખમાં તો સ્વાધીનતા છે, કેમકે ત્યાં તો ઇચ્છા થતાં જ ઇચ્છાપૂર્તિ થયા તેવી સાનુકૂળતાનું સુખ છે. તો પણ ત્યાં તેને દુઃખરૂપ ગણાવ્યું અને દેવોને પણ મુક્તિસુખના ઉત્સુક કહ્યાં. શું કારણ ? કારણ કે ત્યાં ઇચ્છા હોવી અને ઇચ્છા થવી તેને જ દુઃખરૂપ ગણાવ્યું. વિચારવંત જ્ઞાની તો ઇચ્છાના મૂળમાં અભાવ જૂએ છે, જે અતૃપ્તતા સૂચવે છે અને તે અતૃપ્તતા જ નો છે જ દુઃખરૂપ છે, ઇચ્છા જ ન હોવી અને ઇચ્છા જ ન થવી તે નિરીહિતાનું, વિતરાગતાનું, સંતૃપ્તતાનું, આત્મતૃપ્તતાનું એવું પૂર્ણકામનું પૂર્વસુખ છે. એ ઇચ્છામુક્તિનું એટલે કે મોહ મુક્તિનું એવું
ન
