________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ માર્ચ, ૨૦૦૫
સારો હતો. બાદરાયણે વકીલાતનો અભ્યાસ કર્યો હતો. એટલે મહિના થયા છતાં બાદરાયણે ફાર્બસમાં જમા કરાવી નથી. એ વખતે આજીવિકા માટે એમણે વકીલાત કરવાનું સ્વીકાર્યું. ધોળા ખાદીના મેં કહ્યું કે બાદરાયણને હમણાં આર્થિક મુશ્કેલી રહે છે. એ સાંભળી કોટને બદલે એમણે કાળો કોટ પહેરવાનું શરૂ કર્યું. હાથમાં બ્રીફના રમણ વકીલે તરત કહ્યું, “અરે એમને આટલી તકલીફ છે પણ મને કાગળો અને કાળો ઝભ્ભો લઈને તેઓ એમ્પલેન્ડ કોર્ટમાં જતા. વાત પણ નથી કરી. અમે કૉલેજના વર્ષોથી ગાઢ મિત્રો છીએ.' પછી કોર્ટ અમારી કોલેજની બાજુમાં. એટલે કોઈકવાર રસ્તામાં મળી જતા. કહ્યું, “શંકર પ્રસાદ, કાલે બાપુ (પૂન)ને મારી મોર્ડન સ્કૂલમાં મોકલી શરૂઆતના દિવસોમાં કૉલેજ પાસેથી પસાર થતાં તેઓ નિઃશાસો રકમ મંગાવી લેજો અને જમા કરી દેજો. આ વાત હવે કોઇને કરશો નાખતા. (બાદરાયણ છૂટા થયા પછી ઝેવિયર્સમાં પ્રો. મનસુખલાલ નહિ.” રમણ વકીલે ફાર્બસમાં રકમ જમા કરાવી એટલું જ નહિ , ઝવેરીની નિમણૂક થઈ હતી.)
બાદરાયણને ઘરે જઈ એમને સારી આર્થિક મદદ પણ કરી હતી. બાદરાયણે પંદરેક વર્ષ વકીલાત કરી પરંતુ એમાં બહુ સારી ૧૯૫૭-૫૮માં ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયોએ બધી ભાષાઓમાં બે બરકત ન હતી. કુટુંબ-નિભાવનો ખર્ચ પણ માંડ કાઢી શકતા. ક્યારેક પાર્ટટાઈમ પોસ્ટ ઊભી કરી–પ્રોગ્રામ આસિસ્ટન્ટની. મુંબઈમાં . આર્થિક મુશ્કેલી પણ અનુભવવી પડતી.
રેડિયોના ગુજરાતી વિભાગમાં એ માટે નિમણૂંક થઈ મનસુખલાલ ઈ. સ. ૧૯૬૦ મહારાષ્ટ્ર એસ.એસ.સી. બોર્ડ ગુજરાતી વિષયની ઝવેરીની વાર્તાલાપ-ચર્ચા વગેરેના કાર્યક્રમો માટે અને ભાનુશંકર અભ્યાસ સમિતિમાં મારી નિમણૂંક કરી હતી. સમિતિમાં મારા વડીલો વ્યાસની રેડિયો રૂપકો માટે, રેડિયો પર ત્યારે ગિજુભાઈ વ્યાસ હતા રમણ વકીલ તથા મજમુદાર (બંને મોડર્ન સ્કૂલના), સુંદરજી એસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર હતા. બાદરાયણના એ પ્રિય વિદ્યાર્થી. એમણે બેટાઈ અને ખુશમન વકીલ. અમારે બીજાં કામો ઉપરાંત મુખ્ય કામ બાદરાયણને આ નોકરી અપાવવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. તે એસ.એસ.સી. માટે ગદ્યપદ્ય સંગ્રહ તૈયાર કરવાનું હતું. એમાં આ નોકરીથી બાદરાયણની આર્થિક ચિંતા નીકળી ગઈ. પરંતુ આ સૌથી નાનો હું હતો અને કૉલેજમાં ગુજરાતી વિષય ભણાવતો સમય દરમિયાન બાદરાયણની તબિયત બગડી. સતત આર્થિક એટલે કવિતા, વાર્તા, નિબંધ વગેરે કૃતિઓ પસંદ કરવા માટે ગ્રંથો ચિંતામાં વર્ષો પસાર થયાં એટલે એમને હૃદયરોગની તકલીફ વધી લઈ જવાની જવાબદારી મારે માથે હતી. કેટલીક વાર અમારી મિટીંગ હતી. વળી એમનું શરીર પણ સ્થળ હતું. એટલે ૧૯૬૩માં ફાર્બસ ગુજરાતી સભાની લાયબ્રેરીમાં થતી કે જેથી જે ગ્રંથ જોવો હૃદયરોગના હુમલાથી અઠ્ઠાવન વર્ષની વયે એમનું અવસાન થયું. હોય તે તરત મળી જાય. એક વખત અમારી મિટિંગ પછી ફાર્બસના બાદરાયણ મારા પ્રોફેસર હતા એટલે એમની જન્મ શતાબ્દીના મંત્રી અને ગ્રંથપાલ શ્રી શંકરપ્રસાદ રાવળે રમણ વકીલને વાત કરી અવસરે એમનાં સંસ્મરણો તાજા થાય છે. મારા વિદ્યાગુરુ કવિ કે કોઇએ ફાર્બસ માટે અમુક મોટી રકમ બાદરાયણને આપી હતી બાદરાયણને ભાવથી અંજલિ અર્પ છું. કારણ કે બાદરાયણ ફાર્બસની સમિતિના સભ્ય હતા. એ રકમ ચારેક
રમણલાલ ચી. શાહ
.
શા માટે મોક્ષ મેળવવાનો ?
[ સ્વ. શ્રી પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી શા માટે આપણે માનવે મોક્ષ મેળવવા મથવું? બધાં જ આર્યધર્મો અને હજુ હૈયે વસી નથી. તેથી જ તો જીવને ઉપર્યુક્ત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે. કહે છે કે આ મનુષ્યજીવન મેળવીને માનવ ખોળિયા દ્વારા, આ અસિ પુણ્યોદયે જીવને જીવનમાં સઘળી સાનુકૂળતા મળી છે. સ્વસ્થ મસિ કૃષિના વ્યવહારની કર્મભૂમિ કે જે મર્યલોક કહેવાય છે તે સુંદર નીરોગી શરીર મળ્યું છે, હાથમાં હાથ મિલાવી ચાલનારી સુંદર મર્યલોકના બજારમાં આવી, ઉચ્ચતમમાં ઉચ્ચતમ જો કોઈ ચીજ ભાર્યાનો સથવારો મળ્યો છે, સાનુકૂળ આજ્ઞાંકિત પુત્રપૌત્રાદિનો મેળવવા જેવી હોય તો તે મોક્ષ જ છે, જે અહીં સિવાય બીજે કશેથી પરિવાર મળ્યો છે, જીવન જીવવા અને માણવા માટે જરૂરી મનપસંદ મળતો નથી.
વિપુલ ભોગોપભોગની સામગ્રી મળી છે. આમ (૧) જાતે નર્યાનું આપણે દેશાટન કરીએ ત્યારે પરદેશથી વતનમાં પાછા ફરતા, પહેલું સુખ, (૨) કોઠી જારનું બીજું સુખ, (૩) સુંદર ભાર્યાનું ત્રીજું તે તે સ્થળની નામી, વખણાતી ચીજ લઈ આવતા હોઇએ છીએ. સુખ, (૪) સાનુકૂળ આજ્ઞાંકિત પરિવારનું ચોથું સુખ અને કળશ ઉદાહરણ તરીકે અમેરિકા જનાર વ્યક્તિ પાછા વળતાં ત્યાંથી છેલ્લામાં રૂપે (૫) આબરૂદાર હોવાનું પાંચમું પ્રતિષ્ઠાનું સુખ પણ મળ્યું છે. છેલ્લું શોધાયેલ, લેટેસ્ટ મોડેલનું કૉપ્યુટર, લેપટોપ, મોબાઇલ પૂરાં પાંચ પાંચ સુખ મળ્યાં પછી એ મળેલાં સુખને લાત મારી હેન્ડસેટ, હેન્ડી લાઇટવેઈટ ડીજીટલ વિડીઓ કેમેરા આદિ લઈ આવવા મોક્ષ શા માટે મેળવવો ? જે હાથમાં છે તેને આરોગવાને બદલે જે ' ઇચ્છુક હોય છે અને તે માટે પ્રયત્નશીલ થાય છે. અમેરિકા જઇને નથી તેને માટે શું કરવા ફાંફા મારવા ? ઢેફાં, પોપકોર્ન, વેફર જેવી ક્ષુલ્લક ચીજો કોઈ લાવતું નથી. એવું આવો પ્રશ્ન ઉદ્ભવે તે સ્વાભાવિક છે. પ્રશ્ન સરસ છે. આ યક્ષ કરનાર તો મૂર્ખ શિરોમણિ જ ઠરે !
પ્રશ્નનું સમાધાન પણ જાતને પ્રશ્નો પૂછીને જાત સાથે પ્રામાણિકપણે એમ ભવભ્રમણમાં જન્મ-મરણના ચોર્યાસીના ફેરામાં, વિચારણા કરી આંતર સંશોધન કરીશું તો વિચારવંતને સમાધાન માનવભવ પામીને ચારેય ગતિમાં એકમાત્ર અહીં જે મળતો, અવશ્ય થશે જ કે મોક્ષ જ મેળવવા જેવો છે, બધે જીવની જાણે મર્યલોકની સર્વોત્તમ ચીજ જે મોક્ષ છે, તે જ અહીંથી લઈ જઇએ તો અજાણે જે માંગ (Demand) છે મોક્ષની જ છે. અહીં આવવું સાર્થક ઠરે.
બંધન હોય તો, મુક્તિનો કે છૂટકારાનો પ્રશ્ન ઉદ્ભવે. શું બંધન યોગીરાજ આનંદઘનજી મહારાજા ગાય છે.
છે ? બંધાયેલો હોય તો બંધન કેમ દેખાતા નથી ? ખરી વાત છે. જશ સૂનો બાતાં, યેહી મિલે તો મેરે ફેરો ટળે.
બંધન દેખાતું નથી. શું બધાં બંધન દેખાય એવાં હોય છે કે પછી નિરંજન નાથ મોહ કેસે મિલેંગે...'
અદશ્ય સ્નેહના તંતુના સ્નેહબંધન પણ હોય છે ? શું પત્ની, પરંતુ દુર્ભાગ્ય એ છે કે સર્વોત્તમની સર્વોત્તમતા સમજાઈ નથી પુત્રપૌત્રાદિ પરિવાર, માતાપિતા, ભાઈબહેન, સ્નેહી, સંબંધી,
