________________
C
૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી કૃત શ્રી અષ્ટસહસ્ત્રીતાત્પર્યવિવરણમ્
ઇ ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ
ગ્રંથનું પ્રાગટ્ય એ વિશિષ્ટ સાંસ્કૃતિક ઘટના ગજવાય. કેટલાક ગ્રંથો સાહિત્યરસિકો માટે હોય છે, કેટલાક વિદ્વાનો માટે હોય છે. અને કેટલાક વિર્સ પ્રતાપુરી માટે હોય છે. તાજેતરમાં પ્રકાશિત થયેલી 'અષ્ટસાસ્ત્રીતાત્પર્યવિવરણમ્' ગ્રંથ દાર્શનિક વાદીલીનો દિગ્ગજ મહાગ્રંથ છે. આ મહાનગ્રંથ ખુદ વિદ્વાનોને માટે પણ અત્યંત ગઢા ગણાય છે. એમાં પ્રાચીન ન્યાય અને નયન્યાયનું સંમિલન તો વળી જૈનધર્મની દિગંબર અને ગીતાંબર ધનિર્મિતનું દુર્લભ સાયુજ્ય છે. વિક્રમની ત્રીજી શતાબ્દીમાં રચાયેલા આ ગ્રંથ વિશે અનેક પંડિતોએ અભ્યાસ કર્યો છે. ખુદ વિદ્વાનોને માટે એ અત્યંત અઘરો અને કષ્ટદાયી ગ્રંથ હોવાથી આ કૃતિને કેટલાક "અષ્ટસસ્ત્રી'ને બદલે 'સાસ્ત્રી' તરીકે ઓળખે છે.
આ ગ્રંથનો પંદર સૈકાઓનો જવલંત ઇતિહાસ છે. એની રચના થઈ ત્રીજી સદીમાં થયેલા આચાર્ય સમંતભદ્ર દ્વારા. એમણે ‘આપ્તમીમાંસા’ નામના શાસ્ત્રની રચના કરી, જેની ૧૧ ૪ ગાથાઓમાં પરમાત્માની સ્તુતિ કરવામાં આવી હતી. શાસ્ત્ર પર ભાષ્ય રચાય, એ રીતે વિક્રમની છઠ્ઠી સદીમાં આચાર્ય ભટ્ટ અકલંક ” દેવ 'આપ્તમીમાંસા'નું ભાષ્ય ચ્ચે છે. ૧૧૪ ગાથાઓની એ સાતિ પર ભાષ્ય રૂપે આઠસો નવા શ્લોકો રચે છે. ગ્રંથનાં રહસ્યો સમજવાની અને એના અર્થો પામવાની યાત્રા વણથંભી ચાલુ રહી છે. વિક્રમની નવમી સદીમાં આચાર્ય વિદ્યાનંદજી પેલા આઠસો શ્લોકના ભાષ્ય પર આઠ હજાર કમમાશ ટીકા રચે છે. આ ટીકા એ ‘અષ્ટસહસ્ત્રી'ના નામે ઓળખાય છે. એ પછી તત્ત્વજ્ઞાનના આ ૐ અત્યંત કઠિન મહાગ્રંથ ૫૨ અધ્યયન-અધ્યાપન થતું રહ્યું. એની સમજ અને એના અર્થોની ખોજ ચાલુ રહી. વિક્રમની અઢારમી સદીનો ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી ગણિવર્ય ‘અષ્ટસહસ્ત્રી' ગ્રંથ ૫૨ આઠ હજાર શ્લોક પ્રમાણ વિવરણ લખે છે. આ વિવશ તે 'અસહસ્ત્રીનાન્પર્ધવિવરશમ્' તરીકે પ્રખ્યાત થાય
છે.
ગુજરાતના મહાન જ્યોતિર્ધર અને પરમ પ્રભાવક એવા મહાન દાર્શનિક ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ 'ઉપાધ્યાયજી' તરીકે ઓળખાતા હતા. તેઓનું વિદ્યાર્તજ જોઇને વિદ્વાનો એમને "આ તો સાક્ષાત મૂછાળી સરસ્વતી જ છે' એમ કહેતા. એમના થાળી, વચનો અને વિચારો અત્યંત આધારભૂત અને શાસ્ત્રવચન સમા ગણાય છે. ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને ગુજરાતીમાં અસંખ્ય કૃતિઓની રચના કરી છે, પરંતુ એમની કૃતિઓનું ‘એવરેસ્ટ’ શિખર એટલે ‘અષ્ટસહસ્ત્રી-તાત્પર્યવિવણમ્'.
નવ્ય ન્યાયમાં વિષયના નિષ્કર્ષ આપતી સૂક્ષ્મ ચર્ચાઓ કરતી વિચારપદ્ધતિને ‘વાદ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રકારની સંરચનાની શૈલી સમજવી અત્યંત અધરી હોય છે. 'સહસ્ત્રીતાત્પર્યવિદ્યામ્'માં આવા એક-ને નહીં, પરંતુ છત્રીસ જેટલા વાર્તાનો સમાવેશ થ છે.
રઘુનાથ તર્ક શિરોમણિ, રઘુદેવ ભટ્ટાચાર્ય, મધુસૂદન સરસ્વતી, બઘેન્દ્ર, ગંગા ઉપાધ્યાય, ભદેવ તાલંકાર, ભાજી દીક્ષિત, ભર્તુહરિ, ગોપાલ સરસ્વતી, શાખાશિત, ધર્મક્રીતે જેવા ધુરંધર તાર્કિકીની વિચારધારાની સૂક્ષ્મ સમાર્કોપના આ ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે. માત્ર ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્માવિજયજી મ. જ આવું અદ્ભુત
પ્રજાસામર્થ્ય દાખવી શકે ! વળી આ ગ્રંથના પ્રત્યેક પરિચ્છેદના આરંભમાં ભક્તિભાવથી તરબોલ એવી સ્તુતિઓ છે. ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મ.એ લખેલા આ ગ્રંથની એક વિશેષતા એ છે કે સ્વયં તેઓના સ્વહસ્તે લખાયેલી હસ્તપ્રત પુનાના ભાડારકર ઓરિએન્ટલ રિસર્ચ સેન્ટરમાં જળવાયેલી છે. સર્જકના જ સ્વહસ્તે લખાયેલી હસ્તપ્રત મળવી એ કેટલું મોટું સદ્ભાગ્ય કહેવાય. આ હસ્તપ્રતનું સંશોધન અને સંપાદનનું કામ દર્શનશાસ્ત્રમાં નિપુણતા ધરાવતા મુનિરાજ શ્રી વૈરાગ્યરતિવિજયજીએ કર્યું. સંપાદનનું કામ એ ધૂળધોયાનું કામ છે. વર્ષોનો પરિશ્રમ માગી લે તેવું કામ છે. ક્યારેક તો કોઈ એક શબ્દ કે કોઈ એક વાક્યને સમજવા માટે દિવસોના દિવસો ઊંડા ચિંતન અને વિચારમાં પસાર કરવા પડે. આવી રીતે સતત બે વર્ષની અથાગ મહેનત બાદ મુનિરાજ શ્રી વૈરાગ્યરતિ વિજયજીએ આ અત્યંત કઠિન ગ્રંથને તૈયાર કર્યો.
આ શપની પાછળ ગુરુના આશીર્વાદનું બળ હેલું છે. પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબને ઉપાધ્યાયજી મહારાજના ગ્રંથો ખૂબ ગમતા હતા. એનું મુખ્ય કારણ એ કે તેઓને દ્રવ્યાનુયોગ સાહિત્યમાં વધુ રસ હતો. પૂજ્યપાદીને ઉપાધ્યાયજીનો સ્પષ્ટ અને તટસ્થ ઉપદેશ ખૂબ ગમતો, તેમ જ ઉપાધ્યાયજીની સંપૂર્ણ શ્રદ્ધામય વિચારશક્તિ પસંદ હતી. આથી પદમા વર્ષે દીક્ષા લેનારા મુનિશ્રી વૈશષ્યવૃતિવિજયજીને પૂજયપાદ આચાર્ય ભગવંતે કહ્યું,
‘તારા જેવા સાધુઓ માત્ર ભણે અને શારે એટલું પૂરતું નથી. તેના કરતાં તું ઉપાધ્યાયજી મહારાજના ગ્રંથો ૫૨ કામ કરે તો મને વધુ આનંદ થાય.'
આજે એ આનંદ કોઈ બિંદુ રૂપે નહીં, ઝરણાં રૂપે નહીં, નદી કે સરોવર રૂપે નહીં, પરંતુ એક સાગર રૂપે મુનિરાજ વૈરાગ્યરતિવિજયજીના ઉપાધ્યાયજીના ગ્રંથી પરના અનેક ગ્રંથીથી પ્રગટ થાય છે. આ સમયે યુનિશજીના હ્રદયમાં કઈ લાગણી હતી ? તે લાગણી વિશે તેમના લઘુબંધુ મુનિશ્રી પ્રશમરતિવિજયજી મહારાજ સાહેબના શબ્દોમાં કહીએ તો મંત્રી વસ્તુપાળ ભવ્ય સંપ ક્રાર્યા, સંધની પાળ પહેરી, સર્વત્ર ઉત્સવ, મહીય અને આનંદ હતો ત્યારે વસ્તુપાળ બાજુમાં ઊભા ઊભા ી રા હતા. એમની આંખોમાં ચોધાર આંસુ જોઈને કોઈએ પૂછ્યું કે શા માટે આટલું બધું આક્રંદ કરો છો ? ત્યારે એમણે કહ્યું કે આ ક્ષણે મને મારી મા યાદ આવી આ ગઈ. એ આજે હાજર હોત તો કેટલી બધી ખુશ થાત !' ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજના અત્યંત કઠિન ગ્રંથ એવા ‘અષ્ટસહસ્ત્રીતાત્પર્યવિવરણમ્'ના પ્રાગટ્ય-પ્રસંગે આજે પૂજ્યપાદ આચાર્યમહારાજ હોત તો કેવું ! આવો અનુભવ મુનિશ્રી વેરાવ્યવિજયજી મ.ના હૃદયમાં થઈ રહ્યો છે.
આ ગ્રંથ રચના પાછળ એક વિરલ ઘટના છે અને તે છે બે આચાર્ય મહારાજોની વિરલ પ્રે૨ણા. અમદાવાદના પાલડીમાં પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રધુમ્નસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ બિરાજમાન હતા. ઉપાધ્યાયજી મહારાજના સાહિત્યના રંગે રંગાયેલા એવા આચાર્ય મહારાજે પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયકીર્તિયશસૂરીશ્વરજી મહારાજને સમાચાર મોકલ્યા કે, 'મારે તમને એક ચીજ બનાવવી છે. તમે આવ્યું,' આચાર્ય શ્રી વિજયકીર્તિયાસૂરિ જૈન સોસામટીના
