________________
ના. ૧-૭-95
બુદ્ધ જીવન
૪૯
જ છુટાછેડા : માગો અને મળશે! - ૧૯૫૫ માં પ્રથમવાર અમલમાં આવેલાં ‘હિંદુ લગ્ન ધારામાં છેડાનાં જે કારણે આપ્યાં છે તે કારણો ઉત્પન્ન થાય તે તેનાં તાજેતરમાં કેટલાંક મહત્ત્વના ફેરફારો થયાં છે. ને છૂટાછેડા” ની આધારે છૂટાછેડા માંગી શકાય છે. તે કારણો આ મુજબ છે : પ્રક્રિયા માટે કાયદો ‘ઉદાર બન્યા છે. ૨૭ મી મે ૧૯૭૬ ના રોજ (૧) જે પતિ અગર પત્નીએ સ્વેચ્છાથી અન્ય સ્ત્રી કે પુરુષ સાથે અમલમાં આવેલાં આ સુધારેલા કાયદાની જોગવાઈઓને અહીં સંબંધ કર્યો હોય–પછી ભલે તે એક વખત જ હોય. (૨) અરજદાર પ્રત્યે પરિચય આપ્યો છે. કાયદાની બારીકીએ કે વકીલે જેને સમજી કુરતાભર્યો વર્તાવ કરવામાં આવ્યો હોય, (૩) એક પક્ષકારે સામા શકે એવી બાબતો અહીં આપી નથી. સામાન્ય માણસ માટે માર્ગ- પક્ષને બે વર્ષથી તજી દીધેલ હોય (૫) (પહેલાંનાં કાયદામાં દર્શક બની શકે એ રીતે સુધારેલા કાયદાની મહત્ત્વની કલમોની ૧-૨ કારણસર માત્ર કાયદેસર જુદા રહેવાને (Judicial માહિતી આપી છે. જરૂર લાગે ત્યાં અગાઉને ધારે શું હતો તેને Separation હક્ક મળતું હત) (૪) ન સુધરી શકે એવી ઉલ્લેખ કર્યો છે.
મનની રોગી હાલત હોય અગર તે સતત અથવા વારંવાર ' નામ છે “હિંદુ લગ્ન’ ધારો પણ ‘લગ્ન' ની વ્યાખ્યા સિવાય
એવા પ્રકારની અને એટલી હદે માનસિક અસ્થિરતા હોય કે અરજઆમાં બીજી બધી બાબતો છૂટાછેડા” અંગે જ છે. લગ્ન વખતે
દાર તેની સાથે રહી શકે એવી વાજબી પણે આશા ન રાખી શકાય. છેડાછેડીની ગાંઠ બાંધી તે છૂટી એટલે “છૂટાછેડા'. સામાન્ય માણસ
માનસિક અવ્યવસ્થાની વ્યાખ્યા ખૂબ જ વ્યાપર અપાઈ છે. તેમાં તેને છૂટાછેડા કહે છે. પણ કાયદામાં તેનાં ભિન્ન પ્રકારો છે.
માનસિક રોગ–મનનો અપૂર્ણ અગર અટકી ગયેલા વિકાસ કે હિંદુ શબ્દની વ્યાખ્યામાં શીખ, જૈન, બૌદ્ધ, બ્રાહ્મો કે આ
જેને આપણે “અધબેહરૂ” કહે એવી મનની હાલત, સામાન્ય કરતાં સમાજનાં અનુયાયીઓ આવી જાય છે. તે ઉપરાંત નકારાત્મક વ્યાખ્યા
ખૂબ જ ઊતરતી બુદ્ધિ કે સમજણને જેને કારણે તેનું વર્તન ખૂબ જ એવી છે કે, જે વ્યકિત મુસ્લિમ, ખ્રીસ્તી, પારસી કે યહૂદી ન હોય
આક્રમક કે ગંભીર રીતે બેજવાબદાર હોય - પછી તેને તબીબી તેને ‘હિંદુ’ ગણવામાં આવશે. સિવાય કે તે હિંદુ નથી એમ સાબીત
ઉપચારથી સુધારી શકાય તેમ હોય કે નહીં. આ વ્યાખ્યા એટલી બધી થાય. બાળકનાં પિતા અથવા માતા બેમાંથી એક હિંદુ હોય પણ
વિશાળ ને વ્યાપક છે જેના અર્થો અનર્થો અનેક થશે (૫) હિંદુ તરીકે હિંદુ કુટુંબમાં બાળકને ઉછેર હોય તો તે પણ હિંદુ ગણાશે.
ધર્મપરિવર્તનથી હિંદુ મટી ગયેલ હોય. (૬) સુધરી ન શકે તે જ્ઞાતિ કે ધર્મનાં રિવાજ મુજબની વિધિ થાય એટલે લગ્ન
ઊગ્ર કુષ્ઠ રોગ હોય. (૭) જાતીય ચેપી રોગ હોય, (પહેલાંનાં થયાં એમ માનીએ છીએ, પણ લગ્ન અંગેની આ કાયદાની શરતોને
કાયદામાં ૬ તથા ૭ માટે આ જાતની બીમારીને સમય ત્રણ ભંગ થયો હોય તો તે કાયદેસર લગ્ન જ ન ગણાય. અને તે રદ
વર્ષને હોવો જોઈએ તે રદ કરવામાં આવેલ છે.) (૮) કોઈ કરવાને દાવો થાય તો તે લગ્ન રદબાતલ (Annul) જાહેર
ધાર્મિક પંથમાં દીક્ષા લઈ કે સન્યસ્ત લઈને સંસાર તજી દીધો કરવામાં આવે છે.
હોય, (૯) સાત વર્ષથી જેને પત્તે ન હોય, (૧૦) કાયદેસર જો લગ્ન વખતે પુરુષને પ્રથમ પત્ની અગર પત્નીને પ્રથમ
જુદા રહેવાનું અગર લગ્નનાં હક્ક પૂરાં કરવાનું હુકમનામું થયા પછી પતિ હયાત હોય, જો પતિ પત્ની વચ્ચે પ્રતિબંધિત સગાઈ હોય
એક વર્ષમાં પતી પત્ની તરીકે રહ્યાં ન હોય, (પહેલાં આ સમય બે કે બંને વચ્ચે સપીંડ સગાઈ હોય તો એ લગ્ન પ્રથમથી જ ગેર
વર્ષના હતો.) (૧૧) આ કાયદો અમલમાં આવ્યા પહેલાં પતિને કાયદેસર-void છે. સિવાય પરાપૂર્વથી ચાલ્યા આવતા રિવાજ મુજબ
પહેલાંની પત્ની હયાત હોય, (૧૨) પતિ બળાત્કાર, અકુદરતી વ્યવહાર પ્રતિબંધિત સગાઈવાળા કે સપડ સગાઈવાળા વચ્ચે લગ્ન થઈ શકતાં
કે પાશવતા માટે ગુનેગાર હાય, (૧૩) હિંદુ ભરણપોષણનાં કાયદા હોય. સપીંડ સગાઈમાં માતા પક્ષે ત્રણ પેઢી અને પિતા પક્ષે પાંચ પેઢી સુધી ગણવાનું છે. પ્રતિબંધિત સગાઈમાં ભાઈબેન, કાકા
અન્વયે અગર ફોજદારી કામ ચલાવવાના રીત (CriminalProcedure કાકી ભત્રીજો કે ભાઈ કે બહેનનાં બાળકોનો સમાવેશ થાય છે.
Code ની કલમ ૧૨૫ (પહેલાંની ૪૮૮)નીચે પતિ સામે ભરણલગ્નની બીજા પ્રકારની શરતે એવી છે કે, તેનાં ભંગથી લગ્ન
પષણનો હુકમ થયો હોય અને આવા હુકમ પછી એક વર્ષ સુધી આપોઆપ ગેરકાદેસર કરતાં નથી, પણ કોઈ પણ પક્ષકાર તેને રદબાતલ
પતિ પત્ની તરીકે સાથે રહ્યાં ન હોય. (૧૪) પંદર વર્ષની વય પહેલાં voidable ઠરાવવા અરજી કરી શકે છે. લગ્ન વખતે મનની અસ્થિરતાને
લગ્ન થયાં હોય ને પંદર વર્ષની વય વટાવ્યા પછી અને અઢાર વર્તની
વય પહેલાં પત્નીને આવા લગ્નને ઈન્કાર (Repudiate) કરેલ હોય, કારણે લગ્ન માટે માન્ય સંમતિ આપવા કોઈ પણ પક્ષ અશકત હોય.
(કારણ ૧૩ અને ૧૪ તદન નવાં ઉમેરવામાં આવ્યાં છે( ઉપરનાં સંમતિ આપી શકે તેમ હોય છતાં માનસિક બિમારી એવી જાતની ૧૪ કારણામાંથી કોઈ પણ કારણ સાબિત થાય તે છુટાછેડા હોય કે તે લગ્ન માટે કે બાળકો પેદા કરવા માટે અયોગ્ય હોય મળી શકે છે. વારંવાર દિવાનાપણું કે વાઈના હુમલા આવતા હોય, પુરુષને જો ઉપરનાં કારણે તે સાબિત કરવા પડે પણ પુરાવાની તકલીફમાં અઢાર વર્ષ પૂરાં થયાં ન હોય કે સ્ત્રીને પંદર વર્ષ પૂરાં થયાં ન ન પડવું હેય ને “મીયાંબીબી રાજી” હોય ને રાજીખુશીથી છૂટા પડવું હોય અને સ્ત્રીને અઢાર વર્ષ પૂરાં થયાં ન હોય તે તેના વાલીની હોય તે તે માટે સંમતિથી ‘છુટાછેડા” ની તદન નવીન કલમ છેલ્લા સુધાસંમતિ લેવામાં ન આવી હોય, વાલીની સંમતિની જરૂર હોય ત્યાં રાથી દાખલ કરવામાં આવી છે. તે મુજબ પતિ પત્ની સંયુકતપણે અદાબળજબરીથી અગર તો લગ્નવિધિના પ્રકાર અંગે અગર સામા લતમાં અરજી પેશ કરે ને કહે કે, તેઓ એક વર્ષ કે તેથી વધુ વખતથી પક્ષ અંગેની મહત્ત્વની હકીકત કે સંજોગે અંગે દગા ફટકાથી સંમતિ જુદા રહે છે. અને તેઓ સાથે રહી શકે તેમ નથી ને તેઓ મેળવવામાં આવી હોય અગર જો પત્ની લગ્ન વખતે જ અન્ય, પરસ્પર સંમત થાય છે કે, લગ્ન વિચ્છેદ કરી છુટા પડવું જોઈએ. પુરુષથી સગર્ભા હોય તે લગ્ન રદબાતલ થઈ શકે છે. બળજબરી એ પ્રમાણે અરજી રજુ કર્યા પછી છ મહિના પછી અને અઢાર મહીના કે દગાનાં કિસ્સામાં બળજબરી અસ્તિત્વમાં ન હોય ત્યારથી પહેલાં જ કોર્ટને અરજીની સુનાવણી હાથ ધરવા વિનંતી કરવામાં કે દગે જાણ્યા પછી એક વર્ષમાં અરજી કરવી જોઈએ. અન્ય પુરુષથી આવે ને કોર્ટને ખાત્રી થાય કે અરજીમાં લખેલી હકીકત ખરી છે, સગર્ભા બન્યાનાં કિસ્સામાં હકીકત જાણ્યા પછી એક વર્ષમાં અરજી કરવી તે જરૂરી તપાસ કરી છૂટાછેડાનું હુકમનામું અદાલત કરી આપશે. જોઈએ. તથા જાણ્યા પછી સ્ત્રી-પુરૂને સંબંધ રાખે ન હોવા જોઈએ. પહેલાંનાં કાયદામાં કાયદેસર જુદા રહેવા માટે છ કારણે હતાં
છૂટાછેડાંનાં પ્રકારમાં લગ્ન કાયદેસર છે–પણ તે પછી છૂટા- કે જેમાંથી એક પણ સાબિત થાય તો કાયદેસર છુટા રહેવાનું
