________________
Regd. No. MA, By South 54 Licence No.: 37
"
:
.
- -
જ બુદ્ધ જીવન
પ્રબુદ્ધ જૈનનું નવસંસરથ વર્ષ ૩૮ : અંક: ૯
મુંબઈ, ૧ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૭૬, બુધવાર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર
છૂટક ન ૦–૧૦ પસા
તંત્રી : ચીમનલાલ ચકભાઈ શાહ
ક્ષમાપના
(કેટલુંક પ્રક્ટ ચિતન) પર્યુષણ પર્વ અંતરશુદ્ધિનું પર્વ છે, ક્ષમાપનાનું પર્વ છે. ક્ષમા માગવી કાંઈક સહેલું છે. તેમાં દીનતા, નમ્રતા, ક્ષમાપના માટે આપણે કહીએ છીએ :
નિરહંકાર છે. સામી વ્યકિત કામ આપે કે ન આપે તે પણ ક્ષમા खामेमि सव्वे जीवा, सव्वे जीवा खमंतु मे।
માગનારની અંતરશુદ્ધિ થાય છે, જો સાચા દિલથી માગી હોય તે. . मित्ती मे सब्ध भूएस, वेरंमज्झं न केणइ ।।
તેની સાર્થકતા ત્યારે થાય, જે ફરીથી એ અપરાધ કે ભૂલ હું સર્વ જીવેની ક્ષમા માગું છું, સર્વ જીવે મને ક્ષમા આપે. ન કરવાની જાગૃતિથી રહે છે. નહિ તે કેવળ વ્યવહાર બની જાય છે. સર્વ જીવો પ્રત્યે મને મૈત્રીભાવ છે, કોઈ જીવ સાથે વૈર- ક્ષમા આપવી એટલું સહેલું નથી. આપણા પ્રત્યે કોઈએ ભાવ નથી.
અપરાધ કે અન્યાય કર્યો હોય તે ભૂલી જઈ, મૈત્રીભાવ કેળવો
અઘરો છે. મનુષ્ય સ્વભાવ છે કે પિતા પ્રત્યે થયેલ અપરાધ કે અન્યાઆ ગાથામાં વ્યકિત ક્ષમા માગે છે, કામ આપવાને ભાવ નથી. પોતે કરેલા અપરાધના પ્રાયશ્ચિત રૂપે મા યાચે છે. બીજાએ
યનો બદલો માગે. ત્યાં સુધી તેને જંપ કે સંતોષ ન થાય. ક્ષમા પોતાની પ્રત્યે કરેલ અપરાધ માટે વ્યકિતએ ક્ષમા આપવાની રહે છે.
આપવામાં ઉદારતા છે, તે સાથે કોઈ વખત મેટપનો ભાવ કે સૂમ આ જ ગાથાને તાજેતરમાં પ્રકટ થયેલ સમસુત્તમ માં
અહંકાર આવી જાય.
જીવનવ્યવહારમાં માણસ અપરાધ કે અન્યાય કરે છે અને બીજી રીતે મૂકી છે. પહેલું પદ “ “grખેતિ અને જીવે” ને બદલે “grfમ
બીજાઓના અપરાધ કે અન્યાયનો ભાગ પણ થવું પડે છે. આ a famro ” એમ આપ્યું છે. તેનો અર્થ થાય છે, હું સર્વ
પરસ્પરાવલંબી પ્રક્રિયાઓમાં ક્ષમા આપવા તૈયાર ન હોય તેને જીવોને ક્ષમા પ્રદાન કરું છું. ત્યાર પછી બીજું ૫દ આવે છે કે
ક્ષમા માગવાને અધિકાર રહેતો નથી. જીવનવ્યવહારને સરળ બનાસર્વ જીવ મને ક્ષમા આપે. આ ગાથામાં ક્ષમા આપવી અને
વવાને આ માર્ગ છે. માગવી બને ભાવ છે.
કેટલીક વખત ક્ષમા કરવાને દેખાવ કરીએ ત્યારે પિતાની બને ભાવ વકત કરતી બીજી એક ગાથા આ પ્રમાણે છે:
નિર્બળતા અથવા કાયરતાને ઢાંકવાનો પ્રયત્ન હોય છે. માટે કામ सव्वस्स समण संघ स्स
વીર જૂurશું કહ્યું છે. સાચી ક્ષમામાં નિર્ભયતાનો ગુણ છે. मगवओ अंजलि करिअसिसे ।
સામાન્ય રોજિંદા જીવનવ્યવહારમાં, કૌટુમ્બિક કે સામાજિક सव्वे खमाइत्ता खमामि,
સંબંધમાં, પરસ્પર સહિષ્ણુતાથી વર્તવું ઉપકારક છે, હિતાવહ છે. सधस्स अयं पि ।
સદાય ગાંઠ વાળી રાખીયે તો જીવન અશકય બને. નત મસ્તક અંજલિ કરીને હું, ભાગવત શ્રમણસંધની
પણ જ્યાં કોઈ વ્યકિત, પોતાના સ્વાર્થથી કે વિના કારણ, સામા યાચું છું અને હું સર્વને ક્ષમા કરું છું.
ઈરાદાપૂર્વક અન્યાય કે અત્યાચાર કરે અથવા કરતી રહે, ત્યાં સદા આવી કામણા પરિપાટી કેટલેક દરજજે જૈન ધર્મની વિશે
સહન કરવું અને ક્ષમા આપવી? તેથી અન્યાયીને પ્રોત્સાહન ન
મળે? પતા છે. અન્ય ધર્મોમાં ક્ષમાયાચના છે પણ તે મુખ્યત્વે ઈશ્વર કે
એટલું યાદ રાખવું કે મોટે ભાગે એકપક્ષી અન્યાય બહુ ભગવાનની ક્ષમા યાચે છે. જૈનધર્મમાં સર્વ જીવોની ક્ષમાયાચના
નથી હોતો. પરસ્પરના વર્તનનું પમિગામ હોય છે. કોઈ એ કરે, છે. તાત્વિક દષ્ટિએ ભેદ નથી પડતો પણ માનસિક વલણમાં કાંઈક
કોઈ વધારે- શકિત અને સંજોગો પર આધાર રાખે છે. ફેર પડે. એકાંતમાં બેસી, ઈશ્વરની ક્ષમા માગી લે અને સામૂહિક
પણ એક પક્ષી અન્યાય, અપરાધ કે અત્યાચાર નથી હોતા રીતે પોતાની આસપાસના સર્વ જીવે, મનુષ્ય જ નહિ
એવું નથી--કેટલીક વખત મોટા પાયા ઉપર હોય છે, માત્ર સ્વાર્થ પણ નાનાં મોટાં જીવમાત્રની ક્ષમા માગે ત્યારે જીવનવ્યવહારમાં
કે અહંકારથી કે સત્તા માટે. વલણ બદલાય. બન્નેને હેતુ અંતરશુદ્ધિ છે. પરિણામ એ જ મારા મનમાં એક બીજી વાત પણ છે. હું માનું છું કે વ્યકિતઆવવું જોઈએ, પણ સકલ જગતની સજીવ સૃષ્ટિ સાથે પિતાને
ગત જીવનમાં, ખાસ કરી કૌટુંબિક અને સામાજિક સબંધોમાં, થોડું સીધે સંબંધ છે એવી યાદ પિતાની જાતને દેવડાવવી એ વધારે સહન કરવું પડે તો કરી લેવું ઈષ્ટ છે. અસરકારક થવા સંભવ છે.
આ પણ અન્યાયનો કયાંય અને કયારેય પ્રતિકાર ન કરવો અને ક્ષમા માગવી અને ક્ષમા આપવી એ બે કેટલેક દરજજે સદા રહન કરવું અને ક્ષમા આપવી એ નિરપવાદ નિયમ, ભિન્ન ક્રિયા છે, ભિન્ન પરિણામ છે.
જીવનધર્મ હોય એમ મને લાગતું નથી. પોતાના સ્વાર્થ માટે પ્રતિકાર
