________________
તા. ૧-૧૧-૭૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૨૯
માનવ તરીકે મહમ્મદઅલી ઝીણાનું મૂલ્યાંકન મહમ્મદઅલી ઝીણા વિષે પાકિસ્તાનના એક લેખકને ભારતમાં સૌથી વધુ આવક કરનારા તે વકીલ હતા. લાગણીવેડાથી કિંઈક લખવું હતું. ઝીણા તેની અંગત નોંધો બહુ ઓછી રાખતા હતા.
એકતાના વિચારને ટેકો આપ્યો હતો. ગાંધીજીની સત્યાગ્રહની વાતે
તેને ગળે ઉતરતી નહોતી. આ બધું છતાં જ્યારે તેણે ઇસ્લામની એમના ઘરના ભંડકિયા ફેસિવામાં આવ્યા તે ઘણી મહેનત પછી
વાતે હાથમાં લીધી ત્યારે ભારતીય રાજકારણના તખતા ઉપર તે મેડા એક નોટબુકમાંથી મુંબઈની “બોમ્બે ઈલેકિટ્રીક સપ્લાય એન્ડ
મેડા આવ્યા તે પણ ઝળકી ગયા. ટ્રામવેયઝ કંપની લિમિટેડ ” નું (બેસ્ટ ) વણભરાયેલું | મુસ્લિમોને અલગ રાજ્ય જોઈએ તે વાત તેમણે આગળ વીજળીનું રૂા. ૨૭ નું બિલ નીકળ્યું. ઝીણાએ તેના જી ધરી પણ પોતાનામાં મુસ્લિમપણાને છાંટો નહોતે. એક પાકિસ્વભાવ પ્રમાણે આ બિલ ભરવાની ના પાડી હતી. આનાથી
સ્તાનીએ જ કહ્યું હતું કે “ઝિણા એગ્નેસ્ટિક છે- એટલે કે નાસ્તિક
છે.’ ઝીણાને હિન્દુ ધર્મ કે ઇસ્લામ ધર્મ સાથે કાંઈ નાહવા નીચેવિશેષ કોઈ ડોકયુમેન્ટો મળતા નથી. ફર્નિચરની એક પેઢી તરફથી
વાનું નહોતું. ઉપરાંત તેણે કદી જ પિતાના ધાર્મિક વિચારો સ્પષ્ટ ઝીણા ઉપર મેક્લાયેલ ફર્નિચરની ખરીદીને હિસાબ પણ તેના કર્યા નહોતા. અત્યારે પણ આપણામાંના ઘણાખરા ધાર્મિક વિચારો સંગ્રહમાંથી મળી આવેલ છે; આમ છતાં ય જ્યારે ભારત સરકારે સ્પષ્ટ કરી શક્તા નથી. તે મેક પણ આવતા નથી. જરૂર પણ મહાત્મા ગાંધીજી અને પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ અંગે ઘણા ગ્રંથ
હોતી નથી. પાકિસ્તાનમાં હજી પણ ઝણાની ધર્મવૃત્તિને પ્રશ્ન
ઉડાવી દેવાય છે. એમ કહી દેવાય છે કે તે “વિધિવત ઇસ્લામ ધર્મ સીધી કે આડકતરી રીતે પ્રકાશિત કરાવ્યા છે ત્યારે પાકિસ્તાનની
પાળવામાં માનતા નહિ.” તો ઝીણો શું હતા? પિતામહ મહમ્મદઅલી ઝીણા જેમની જન્મશતાબ્દી આ વર્ષે
જીણાને દારૂ ગમત. ઈંગ્લીશ કપડાં પણ તેમને ગમતાં. પાકિસ્તાનમાં ઉજવાય છે ત્યારે ઝીણાની પાંચ ભાગની આત્મકથા
રૂઆબદાર દેખાવા માટે ફ્રેન્ચ ઉમરા જેવા એક દાંડીના ચમા (માનેપણ પાકિસ્તાની સરકાર તૈયાર કરાવી રહી છે.
કલ્સ) પહેરતા હતા. નમાજથી દૂર રહેતા. તેનાથી ૨૪ વર્ષ નાની મહમ્મદઅલી ઝીણાના જીવનની એક ઝલક તો “ફ્રીડમ
એક પારસી છેકરી સાથે તેમણે લગ્ન કર્યું હતું. ઝીણાને આ રોમા
ન્સ તેના અંગત વર્તુળમાં બહુ ચર્ચા જગાવી ગયા હતા. એટ મિડ નાઈટ” નામના ફ્રેન્ચ લેખકોના પુસ્તકમાંથી મળી રહે
આ બધી વિગતે હજી પાકિસ્તાનમાં ભાગ્યે જ કોઈ જાણે છે. ઝીણાનું છે, પણ પાકિસ્તાન સરકારે આ પુસ્તક ઉપર પ્રતિબંધ મૂકયો છે. લગ્નજીવન બહુ ટૂંકું હતું અને ફ્લેશથી ભરેલું હતું. તેમની એકની હકીકતમાં આ પુસ્તક ભારત કરતાં પાકિસ્તાનમાં વધુ વંચાયું અને
એક પુત્રીથી તેમને વિખૂટા પડવું પડયું. તે પારસી બનીને જ રહી.
છોકરીએ ઈસ્લામ ધર્મ કદી સ્વીકાર્યો નહિ. અત્યારે તે પાકિસ્તાનમાં ખરીદાયું છે. હજી પણ પરદેશથી પાકિસ્તાનમાં આવનારાઓ “ફ્રીડમ
રહેતી નથી. એટ મિડ નાઈટ” દાણચોરીથી લેતા આવે છે. પરંતુ પાકિસ્તાનીએ
માત્ર તેમની બહેન ફાતિમા સાથે તેમને સંબંધ અને સંપર્ક જેમને કાયદે આઝમ અને હવે રહમતુલ્લો (ખુદાના પ્યારા)
અખંડ રહ્યો. ફાતિમાને તે “ફતી” કહેતા અને ઝીણાને તેમની તરીકે ઓળખે છે તે લોકો મહમ્મદઅલી ઝીણાને એક માનવ તરીકે બહેન “જીન ” કહેતી. અંગત સંબંધમાં ઝીણા હમેશાં નિષ્ફળ નહિ પણ ફિરશ્તા તરીકે જોવા ઈચ્છે છે એટલે ઝીણા દારૂ પીતા
ગયા છે અને તેનું રહસ્ય હજી જાણવા મળ્યું નથી. પાકિસ્તાનને
સમાજ કે હો જોઈએ અને ધર્મનું રાજકારણ કે જનજીવનમાં હતા અને મુસ્લિમ હોવા છતાં ભાગ્યે જ નમાજ પઢતા હતા તેવી
શું સ્થાન હોવું જોઈએ તે વિશે ઝીણા મંતવ્યો વ્યકત કરી શકવા વાતે જે પુસ્તકોમાં છે તેના ઉપર પાકિસ્તાની સરકાર પ્રતિબંધ
જેટલી ફુરસદમાં નહોતા. મૂકે તેમાં નવાઈ નથી.
ચુસ્ત મુસ્લિમો માટે, દારૂ પીનારા, નમાજ નહિ પઢનારા - પાકિસ્તાની નેતાઓ મારીમચડીને પાકિસ્તાની આઈડીએ- અને કોમ સિવાયની કન્યાને પરણનારા ઝીણા ઘણા અપ્રિય થઈ લેજી અર્થાત પાકિસ્તાનની એક ઐતિહાસિક વિચારકોણી રજૂ
પડયા હતા. જો કે યુરોપ અને એશિયાના ઘણા મહાન પુના
ખાનગી જીવન પણ અસ્થિર અને દુ:ખિયા રહ્યા હતા, પરંતુ ગમે કરવા માગે છે. જીણાની જન્મશતાબ્દી વખતે સ્મારક ટિક્ટિ, ફોટાના
તેવું જીવન હોય છતાં તેની વિગતે તે મળી રહેતી હતી. ઝીણાના પ્રદર્શન અને સ્મરણિકાઓ તે બહાર પાડી. પાકિસ્તાનના ઘણા
જીવનની કોઈ વાત ખાસ મળતી નથી અને ફ્રેન્ચ લેખક શ્રી બુદ્ધિજીવીઓ કહે છે કે પાકિસ્તાન કે ઝીણા વિશે કંઈ લખવું હોય લેરી કોલિન્સ અને શ્રી ડોમિનિક લેપેરીએ જે કોઈ વાતે ખેદીને તે દોડી દોડીને ઝાંપા સુધી પહોંચાય. ત્યાંથી વધુ આગળ દોડે ત્યાં
કાઢી છે તે પાકિસ્તાની નેતાએ પચાવી શકતા નથી. તે હિન્દુસ્તાન આવી જાય ! વળી પાકિસ્તાન પેદા થયું પછી એક
આ લેખકોએ કહ્યું છે કે “ઝીણામાં ઇસ્લામ જેવું કાંઈ
હોય તો તે એટલું જ કે તેના માબાપ મુસ્લિમ હતા. ખુદા અને વરસમાં જ ઝીણા ગુજરી ગયા. ઝીણાએ ગાંધીજી કે નહેરુની માફક
કુરાન માટે ઝીણાના જીવનમાં કોઈ ખાલી જગ્યા નહોતી.” જો કે કોઈ પુસ્તક લખ્યું નહિ. બહુ ઓછા અંગત કાગળો લખ્યા હતા.
ફ્રેન્ચ લેખકોએ જણાવવું જોઈતું હતું કે ઝીણાના માતાપિતા ખરે ઝીણા કઈ ડાયરી પણ રાખતા નહોતા. એટલે પાકિસ્તાની જનતા ' ખર તે ઈસ્માઈલી કોમના હતા અને મોટા ભાગના મુસ્લિમ સમક્ષ કોઈ કાલ્પનિક – ઝીણા રજૂ કરી શકાય. સાચેસાચા ઝીણાને ઇસ્માઈલીઓને અમુક પંથના અનુયાયી માને છે. વિશેષ નહિ. રજૂ કરવા જતાં એઠનું ચેડ વેતરાઈ જાય.
ઝીણાને સૌથી મોટો ગુણ હોય છે તેમની પ્રામાણિકતા અંગેનો પાકિસ્તાનમાં અત્યારે જે બનાવટી - ઝીણાનું ચિત્ર (જેને
હતો. પૈસાની અને બુદ્ધિની બાબતમાં તેઓ બહુ સ્પષ્ટ રહેતા. તે
દારૂ પીતા હતા તે પીતા હતા તે વાતને છુપાવતા નહિ. ભવિયુરોપના લેખકો Fake Jinnah કહે છે) રજૂ કરાઈ રહ્યું દયની દરેક મોટી સમસ્યાઓને કયાસ તેમને અગાઉથી આવી જતો છે તે ઝીણા દારૂ પી શકતા નથી. પ્રેમમાં પડી શકતા નથી કે બ્રિટિ- હતા. ઝીણા બરાબર જાણતા હતા કે ધર્મ એ કોઈ અલગ દેશ સેવા શરોને પણ છેતરપિંડી કરી શકતા નથી. જીણાને એક ધર્મચુસ્ત
માટેની વાજબી દલીલ હોઈ શકે પણ રાજકારણ માટે પાયો
ન બની શકે. એટલે જ પૂર્વ પાકિસ્તાન એક સમયે પાકિસ્તાનથી ઇસ્લામી તરીકે રજૂ કરાય છે. તેના જીવનની અંગત વાતે કયાંય
વિખૂટું પડી જશે તે તેમને ભય હતો અને તે સાચે પડયો છે. તેને નજરે ચઢતી નથી. જીણા સરમુખત્યાર હતા, કે સમાજવાદી હતા ભાવિની એટલી હદે ખબર પડી કે જ્યારે તે મરણ પથારીએ હતા કે લોકશાહીના ચાહક હતા કે શું હતા તેના કયાંય ઉલ્લેખ મળતો ત્યારે તેમના ડોક્ટરોએ હૈયાધારણ આપી કે, “તમે આ હુમલામાંથી નથી. તેમણે તે ફરીસ્તા બની રહેવું પડતું. અને અત્યારે તો તે બચી જશે.” ઝીણાએ એકદમ જોશથી કહેલું : “ ના હું હવે નહિ પાકિસ્તાનીઓ માટે રહીમ તુલ્લા બની ગયા છે.
જીવું” – અને તે લાંબુ જીવ્યા નહિ. ગાંધીજીને કોઈ મહાત્મા ઝીણાને સારી રીતે મુલવવા હોય તો કહી શકીએ કે તે એક
કહે તે ગમતું નહિ તેમ ઝીણા જે જીવતા હોય તે તેને કોઈ માનવ હતા. નહેરુ વકીલ હતા તેમ ઝીણા પણ વકીલ હતા પરંતુ,
રહેમતુલ્લા કહે તે વાત તેને ગમે નહિ. પર હોય તેવું તેમનું કઠોર-મન હતું. શરૂમાં ઝીણાએ હન્દુિ-મુસ્લિમ
- કાંતિ ભટ્ટ
