________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૮-૭૬
ત્યારે
નના મેલની-મલિક વાણીના
થી, વાણીનું હ
દેહની મલિનતા દેહ અને મનને રોગ દૂષિત કરી શકે ખરી, એ તો રામાયણ-મહાભારત પરસ્પરને માર્મિક સંબંધ છે. તેનું સચોટ ઉદાહરણ તે નળના પગની
જ પાનીનું છે; તેની વણધાવાયેલ રહી ગયેલી પાનીના અમુક ભાગ- - મહાકાવ્યની રચના રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિના કોઈ મહાપ્રવાહ, સભ્યતાના માંથી કલિનો પ્રવેશ થયો હતો : જેણે નળની મતિને ભમાવી ઉદ ગમ, સંગમ, પ્રલય; કોઈ મહત ચરિત્રના વિરાટ ઉત્ક અથવા હતી; તે વાત ઉપરના સંબંધમાં સમજવા જેવી છે. જો “ ખે મારે આત્મતત્ત્વના કોઇ ચિર અનુભૂત રહસ્યને પ્રદર્શિત કરવા માટે થતી દેહ” હોય છે, તેમાં ‘વસે જગતનો નાથ', એ પ્રાથમિક શાળાની
હોય છે. આર્ય - સભ્યતાના વિકાસ - કાળમાં જયારે દેવ - દાનવોને, કવિતાને અહીં સંભારી શકાય.
(એટલે દૈવી અને આસુરી સંસ્કૃતિને) સંઘર્ષ થઈ રહ્યો હતો હવે બીજી પંક્તિનું પૂર્વચરણ: સત્યશુદ્ધ વાણી વદવી. વાણીના ત્યારે મહર્ષિ વાલમીકિએ દેવપક્ષની વિજ્યોષણા કરવાવાળા રામાયણ અસત્ય પાછળ કાયા અને અથવા મનના મેલની મલિનતાની શકયતા મહાકાવ્યનું નિર્માણ કર્યું. વેદવ્યાસે દ્વાપરના અંતમાં કરક્ષેત્ર રહેલી છે. વળી, વાણીનું ઉપરછલ્લું લાગતું જુદા ને અનિષ્ટ, સંગ્રામના સ્મારકસમું મહાભારત કાવ્ય રચ્યું, જે કળિયુગના અગ્રદૂત વધારે અને ઊંડા જૂઠ ને અનિષ્ટનું સૂચક હોઇ શકે અથવા તો સમાન, અત્યન્ત કરૂણ સર્જન છે. મહાભારતના ગીતા - પ્રકરણમાં તેવે માર્ગે લઈ જઈ શકે. એ આશયથી આ મંતવ્યને અર્થ ઊકેલી મહાકવિએ આંસુ લૂછવાની અલ્પ-ચેષ્ટા ન કરી હોત તો એનું અધ્યયન શકાય.
કરવું દુષ્કર થઈ પડત. એને શાતિપર્વ તો ભારે અશાંતિકારક છે. આ ચરણમાં મેં સત્યને બદલે શાસ્ત્ર શબ્દ પ્રયોગ પણ ઉજજડ ભારતવર્ષમાં સ્મશાન દીપની જેમ ઝબૂકતા પાંચે પાંડવો જામ્યો છે. શાસ્ત્રશુદ્ધ વદે વાણી', એ રીતે અર્થ કરીએ, તે આમ થાય:
પણ જયારે જ્યોતિહીન બની જાય છે ત્યારે અંધકારની વિકરાળ શાસ્ત્રવડે પ્રમાણભૂત – બહુજનમાન્ય એવી શુદ્ધ વાણી વરવી. શાસ્ત્રને પાઠ લેતાં પણ તાત્પર્ય - અર્થ તે એક જ
આકૃતિઓ જાણે યુધિષ્ઠિરના નરક - દર્શનના રૂપમાં પ્રગટ થઈને
છે. શાસ્ત્રો જગતમાં જે સત્ય પ્રવર્તે છે અને પ્રવર્તવું જોઇએ, તે સત્યને ભીષણ ભયને સંચાર કરે છે. વિધવા ભારતભૂમિ એ વખતે શેકના પ્રગટ કરતાં હોય છે. માટે જ પ્રાચીન કાળમાં પોતાની વાતને પુરવાર ચાર આંસુ પાડવાથી પણ વંચિત રહી ગઈ છે. આ નૃશંસ એ કરવા માટે, શાસ્ત્રોકત વચનોને ઉલ્લેખ થત; એ પ્રમાણેના
શાન્તિ પર્વ છે! શિષ્ટજનમાન્ય સમાજના આચારની રૂએ થતી વાતથીતને આપણે ત્યાં ઢાળો હો : મનુસ્મૃતિમાં આ શ્લોકની પૂર્વના શ્લોકમાં,
રામાયણ અને મહાભારત, મારા નમ્ર વિચાર પ્રમાણે, જગત સંન્યાસી કેવી વાણી વદે તે વિશે કહેવું છે કે સત્ય અને અહિંસાવાળી તત્ત્વના બે વિપરીત ચક્રો છે. વિપરીત હોવા છતાં સમાન, ત્રીજહોય. તે જ વાતને અહીં ફરી આચારસંહિતાની એક ક્લયરૂપે ઉલ્લેખ છે. વાનાં તોળાયેલાં પલ્લાં જેવાં! આ બન્ને ચક્રો ક્રમશ: આશા
હવે આવે છે છેલ્લું ચરણ: જે છે આ શ્લોકની વિચારણાની નિરાશા, વિકાસ-હાસ અને ઉત્પત્તિ - પ્રલયના પ્રતીક સમા છે. પરાકાષ્ઠા. કઈ રીતે, તે જોઇએ: આ શ્લોકમાં આપણે જોયું તેમ વિપરીત પરંતુ સમચક્રો જેના પર આ સૃષ્ટિને રથ ચાલી રહ્યો પહેલું ચરણ છે, સમ્યક એટલે કે યોગ્ય અથવા સાચી એવી છે. રામાયણ સૃષ્ટિની આશા છે. મહાભારત નિરાશા, જો કાળ - ચેતનાનું -સંચરણનું બીજું છે સમ્યક આહારનું ત્રીજું સમ્યક ચક્રોના આ બે મહાન રૂપકોને કાળના જ એક લધુરૂપ દ્વારા જ વચનનું તો ચેઠું છે સમ્યક આચારનું એટલે કે સદાચરણનું. આ પ્રગટ કરવા હોય તો હું એમ કહીશ કે રામાયણ મધરાતથી શરૂ સદાચરણ – સલ્કિયા તે જ જીવનની સર્વથી ઉન્મત્ત સાધના છે, થઇને મધ્યાહન સુધીને સમય છે અને મહાભારત મધ્યાહનથી માટે જ તે પરાકાષ્ઠા. પેલાં પૂર્વનાં ત્રણ મૂલ્યોની સાધનાનું એ શરુ થઇને મધરાત સુધી સમય છે. બંનેની સમયાવધિ સમાન, એકત્ર- પરિણામ સ્વરૂપ છે.
છે. બન્નેના નાયક અવતારી પુરુષ છે . રામ અને કૃષ્ણ! તેને વિગતે અર્થ સ્પષ્ટ કરીએ. મનથી એટલે કે, સમગ્ર ચેતનાથી રામાયણ સૃષ્ટિનું આશાચક્ર હોવાથી અડધી રાતે, ઘોર અંધકારના શુદ્ધ - પવિત્ર બનેલા એવા સમ્યક આચરણની અહીં વાત છે. આ સમયે એટલે કે દૈત્યોના મહાઉત્પાતના સમયે શરુ થાય છે. ધીરે મન જેને આપણા ઋષિમુનિઓએ સર્વ શિવ સંક૯પનું આસન કર્યું છે, ધીરે આશાની ઉષા ઉઘડતી આવે છે, અને રાવણ - વધના સમયે જેને મહાત્મા ગાંધીજીએ અંતરાત્માને અવાજ કહ્યો તે તરીમાં છે, અરુણોદય થઇ ચુકી હોય છે. પૂર્ણ પ્રકાશમાં પ્રાત:કાળે રામરાજયની તેની પ્રેરણાથી સદાચરણ કરવાનું કહે છે જ્યાં મનુષ્યનું મન, વચન,
સ્થાપના થાય છે. આર્ય - સભ્યતાનો સૂરજ સોળે કળાએ ઝળકર્મ-બુદ્ધિ, હૃદય અને સંક૯૫, સર્વ એકત્રરૂપે ઉપસ્થિત છે. સંગદિત
હળતું હોય છે અને બરાબર મધ્યાહને, બરાબર બારના ટકોરા હજ રૂપે સક્રિય છે: માનવચેતનાનું એ જ સત્તાસ્થાન છે; તેની આણ
વાગવો શરુ થાય છે ત્યાં સીતાત્યાગને પ્રસંગ આવે છે. વિકાસની સ્વીકારીને સંન્યાસીએ સત્કર્મ પ્રવૃત્તિ કરવાની છે. જેથી સમાજ
ચરમ સીમાએ જ વિનાશનું પહેલું પરમાણુ પેદા થાય છે. સીતાની કલ્યાણમય રહી શકે; પોતે ઈશ્વરમય.
આ પરીક્ષા આર્ય સંસ્કૃતિના ઉત્થાનનું શીબિન્દુ અને પતનનું કોઇ જો એમ પૂછે કે પ્રથમ ચરણમાં ‘દષ્ટિ” દ્વારા પહેલું લક્ષણ છે. મનની જ વાત કરી છે, તે પછી ચેથા ચરણમાં ‘મન:પૂત કહીને મહાભારતના આરંભે આર્યસંસ્કૃતિના સૂર્ય મધ્યાહને તપતે પણ મન વિશે જ કહીને શું એની એ વાતનું પુનરાવર્તન કર્યું છે? હોય છે. બરાબર મધ્યાહ્ન જ, બારના ટકોરા હજુ પૂરા થયા નથી એને જવાબ એ છે કે પ્રથમ કહેલી ક્રિયામાં એટલો ઊંડે મને- ત્યાં અંધકારની એક રેખા દેખા દે છે. લોકોત્તર મહાપુરષ શ્રીકૃષણના વ્યાપાર નથી; કદાચ ચાલું અને સામાન્ય જીવનના વ્યવહાર પૂરતો જ અથાગ પ્રયત્નો છતાં કૌરવ - પાંડવ વચ્ચેને ગૃહhહ રાયુદ્ધની તેનો ઉલ્લેખ હેય; આમ છતાં તેની ગંભીરતા તે છે જ; એથી કક્ષાએ (સિવિલ વોર) પહોંચી જાય છે. ગોધૂલિ વેળાએ કુરુક્ષેત્ર અંતરાત્માન સમ્યક અવાજ માટેની એને પૂર્વભૂમિકાની ક્રિયા
મચે છે. સુદર્શન ચક્ર ક્ષણકાળ માટે લીલા કરીને અર્જુનને જ્યદ્રથ તો જરૂર માની શકાય એટલે પુનરાવર્તન પામેલી નહિ, પણ સંબંધિત એવી મનની બન્ને ક્રિયાઓ ગણી શકાય ખરી.
પર વિજ્યી બનાવે છે. પરંતુ એ ક્ષણ જ સંસ્કૃતિની સંધ્યાની છે.' આમ આ શ્લોકદ્રારા ખાસ તો સંન્યાસીને, અને વ્યાપક
યુદ્ધ પૂરું થાય છે ત્યારે અઢાર અક્ષૌહિણી સેનામાંથી માત્ર પાંચ રીતે જે કોઈ આત્માર્થી હોય તેવા મનુષ્યને બંધ કરેલો છે. સમગ
પાંડવો બચ્યા છે. રાતના બાર વાગવામાં જાણે પાંચ મિનિટ બાકી છે. કલેકને વ્યાપક સુર ધાર્મિક નૈતિકતાને છે, તેને માર્મિક પુરા
યુધિષ્ઠિર નરક - દર્શન કરે છે, અર્જનના હાથમાંથી ગાંડીવ સરી તે શ્લોકમાં વારંવાર–વળીવળીને આવતો દૂત શબ્દ છે. જીવનમાં જે
પડે છે, ચાઇના હાથે શ્રી કૃષ્ણને વધુ થાય છે અને બારના ટકોરા કંઇ તેને વિશેને આ પૂતને - પવિત્ર-શુદ્ધને આગ્રહ, તે જ
પુરા થાય છે. અને મહામુનિ વ્યાસ શાન્તિપર્વ કહે છે. અહીં જ હિંદુધર્મી માનસના સંસ્કાર છે; એ જીવનસાધના વડે સાધક સ્થિર
પરદા પડે છે. આમ મને તો રામાયણ અને મહાભારત સૃષ્ટિના દિવસ જ્ઞાનને પ્રજ્ઞાને પામે છે. આ પ્લેટ, પાસે આવતા પુનાસણ પર્વના
રાત સમ જ લાગે છે. એક પછી બીજાને આવવાનું જ છે. પ્રયોજનને પ્રદર્શિત કરી રહી હીરાબહેન પાઠક સ્વ. નંદદુલારે બાજપેયી
અનુ. જયેન્દ્ર ત્રિવેદી
છે ત્યારે અહી ગામ ના થાળમાંથી માં
