Nayopadesha Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 115

नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलङ्कतो नयोपदेशः ।
परित्यज्योभयपर्याप्तप्रकारतानिवेशेन हेतुत्वस्वीकारे तु 'पर्वतो लौहित्याभाववान्' इति ज्ञानकाले 'लोहितवह्निमान्' इति विशिष्टवैशिष्ट्य बुद्ध्यनापत्तिः, 'पर्वतो न लोहितः' इति ज्ञानस्य लौहित्यप्रकारकपर्वतविशेष्यकज्ञान एवं प्रतिबन्धकत्वात् , न च रक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यताकरक्तप्रकारकस्य 'रको रक्तः' इति स्मरणस्य प्रसङ्गस्तत्र तथानियस्य हेतुत्वादिति वाच्यम् , रक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यतायास्तत्र रक्तत्वप्रकारतानिरूपितत्वेऽपि रक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यतात्वेन तस्यास्ताशप्रकारतानिरूपितत्वानभ्युपगमात् , तेन रूपेण रक्तत्वप्रकारतानिरूपितरक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यताशालिज्ञानस्यैत्र 'रक्तो रक्तः' इत्याकारकस्मृतिजनकत्वस्याभावेन 'दण्डो रक्तः' इति निर्णयजन्तावच्छेदकोक्तधर्मानाकान्तत्वेनोक्तनिर्णयाभावे जायमाने तस्मिन् व्यभिचाराभावादिति समाधत्ते-नेति । ताशनिर्णयेति-स्क्तत्वनिष्टप्रकारताकदण्डस्वावच्छिन्नविशेष्यताकनिर्णयेत्यर्थः । उक्तस्थले 'दण्डरक्तवान् , इति बोधे । एवकारेण रक्तत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितदण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यताया व्यवच्छेदः । ननु रक्तत्वदण्डत्वोभयपर्याप्तावच्छेदकताकप्रकारताकज्ञानत्वस्य रक्तत्वविशिष्टदण्डवैशिष्ट्यावगाहिबुद्धित्वस्वरूपत्वं यदुपेयते तत्र रक्तत्व-दण्डत्वोभयवत्पर्याप्त प्रकारताकवुद्धित्वस्वरूपत्वमेव तस्य किमिति नोपेयत इत्यपेक्षायामाह- उभयधर्मावच्छिन्नप्रकारतामिति'उभयपर्याप्तप्रकारताम' इति स्थाने 'उभयधर्मवत्पर्याप्त प्रकारताम्' इति पाठो युक्तः, तथा च स्क्तत्व-दण्डत्वोभयवत्पर्याप्तप्रकारताकबुद्धिस्वावच्छिन्नं प्रति रक्तत्वप्रकारकनिश्चयः कारणमित्येवं कार्यकारणभावोऽभ्युपगतः स्यात् , तथा च सति वही पहिस्वस्य सत्त्वेऽपि लौहित्याभावेन लौहित्या-वह्नित्वोभयवान् बहिर्न भवतीति 'लोहितवहिमान' इति ज्ञानं व्यधिकरणीभूतलौहित्यनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितवाहित्वावच्छिन्नवहिनिष्टप्रकारतानिरूपकमपि लौहित्य. वह्नित्वोभयवत्पर्याप्त प्रकारतानिरूपक न भवतीति न 'लोहितो वह्निः' इत्याकारकलौहित्यलक्षणविशेषणतावच्छेदकप्रकारकवह्रिविशध्यकज्ञानकार्यमिति 'लोहितो वहिः' इति ज्ञानासत्त्वेऽपि 'लोहितवाहिमान्' इति ज्ञानमापद्यत, तदपि ज्ञान लौहित्यस्य विशिष्टबुद्धयात्मकमिति तत्र विशेषणज्ञानविधया लौहित्यज्ञानमपेक्षितमिति तत् पर्वत लौहित्याभावज्ञानार्थ प्रतियोगिज्ञानतयाऽपेक्षितं समस्त्येवस्याह-पर्वतो लौहित्याभाववान्' इति ज्ञानकाल इति- पर्वते यदि लौहित्यं स्यात् तहि सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन तदेव वह्नौ विशेषणीभूय भासेतेत्यौपाधिकस्य लौहित्यस्य तत्र सम्भवे लौहित्य-वह्नित्वोभयवत्वमपि तत्र स्यादित्युभयधर्मवत्पर्याप्तप्रकारता सम्भाव्येतापि, न चैवमित्यावेदनायेस्थमुपन्यासः, 'विशिष्टवैशिष्टयबद्धघनापत्तिः' इति स्थाने विशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धद्यापत्तिः' इति पाठो युक्तः, उभयधर्मावच्छिन्नप्रकाताकबुद्धित्वलक्षणविशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति विशेषणतावच्छदकप्रकारकनिश्चयस्य कारणत्वे तु व्यधिकरणधर्मस्यापि प्रकारतावच्छेदकत्वस्य स्वीकृतत्वेन 'लोहितवह्निमान्' इति ज्ञानस्य लौहित्यवह्नित्वोभयपर्याप्तावच्छेदकताकप्रकारताकज्ञानत्ववत्तया कार्यतावच्छेदकधर्माकान्तत्वेन 'लोहितो वह्निः' इति ज्ञानलक्षण. विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिर्णयरूपकारणाभावे नापत्तिसम्भव इत्याशयः । ननु 'लोहितवह्निमान्' इति ज्ञानस्य विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिश्चयकार्यत्वाभावेऽपि 'पर्वतो लौहित्याभाववान्' इति ज्ञानप्रतिवध्यतया न तज्ज्ञानरूपप्रतिबन्धककाले तदुत्पत्त्यापत्तिसम्भव इत्याह-'पर्वतो न लोहितः' इति ज्ञानस्येति । 'ज्ञान एव' इत्येवकारेण 'लोहितवहिमान्' इति ज्ञानस्य व्यवच्छेदः । ननु 'रक्तो दण्डः' इति ज्ञानं यथा रक्तत्वनिष्टप्रकारतानिरूपकं तथा रक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपकमपि, विशेष्यतायां प्रकारावच्छिन्नत्वस्य स्वीकारेण दण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यताया अपि रक्तत्वावच्छिन्नत्वात् , तथा च 'रक्तो दण्डः' इति ज्ञानं रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितरतत्वावाच्छन्नविशेष्यताकानुभवरूपमिति तेन 'रक्तो रक्तः' इत्याकारकस्य रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितरक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यताकस्मरणस्यापत्तिः स्यादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यने. नान्वयः । तत्र 'रको रक्तः' इति स्मरणे। तथा निर्णयस्य रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपित रक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यताकनिर्णयरूपानुभवस्य, कामं दण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यता रक्तत्वरूपप्रकारावच्छिन्ना भवति, परन्तु दण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यतात्वेन रक्तत्वनिष्ठप्रकारतात्वेनैव निरूप्यनिरूपकभावस्तत्रोपेयत, न तु रक्तत्वनिष्टप्रकारतात्वेन रक्तस्वावच्छिन्नविशेष्यतात्वेन निरूप्यनिरूपकभाव इति रक्तत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितरक्तत्वावच्छिन्नविशेष्यताकस्मरणं प्रति रक्तत्वनिष्ठप्रकारतात्वावच्छिन्ननिरूयकतानिरूपितरकत्वावच्छिन्नविशेष्यतात्वावच्छिन्ननिरूप्यतावविशेष्यताकनिर्णयत्वेनैवोक्तनिर्णयरूपानुभवस्य कारणत्वमिति न 'रको दण्डः' इत्यनुभवाद् 'रक्को रक्तः' इति स्मरणस्यापत्तिरिति निषेधहेतुमुपदर्शयति-रक्तत्यावच्छिन्नविशेष्यताया इतिरक्तत्वरूपप्रकारावच्छिन्नत्वेन रक्तस्वाच्छिन्नविशेष्यतात्मिकाया दण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यताया इत्यर्थः । तत्र 'रको दण्डः' इति