________________
આત્મા તે તેવા કાર્યરૂપે પણ પરિણમેલે પ્રત્યક્ષ દેખાતું નથી; માટે આત્મા–જીવ નથી.
આ પૂર્વપક્ષરૂપ સંશય યુકિત સંગત નથી. તે હવે તેના ઉત્તરપક્ષરૂપ નીચે જણાવેલા પ્રમાણથી સમજાશે.
ઉત્તરપક્ષપ્રથમ તો એ સમજવું જોઈએ કે વિશ્વમાં જે વસ્તુ ન હોય તેને સંશય પણ ન જ હેય.”
જે જગતમાં જીવ–આત્મા નથી જ તો પછી તેને સંશય જ ન થાય, છતાં જીવ–આભા સંબંધી સંશય થાય છે માટે જીવઆત્મા પણ જગતમાં છેજ એમ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ થાય છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે "આકાશ કુસુમ, ખરવિષાણુ કે વંધ્યાપુત્ર વગેરે વસ્તુઓ વિશ્વમાં નથી જ, તે પણ એવી અસત્ વસ્તુઓનો સંશય તે થાય છે, તે શું એ વસ્તુઓની વિદ્યમાનતા છે?
નથી, તે પછી જેને જેને સંશય થાય તે સર્વ પદાર્થોની વિદ્યમાનતા હેયજ એ નિયમ કયાં રહયો ?” એનો જવાબ એ છે કે જગતમાં આકાશ અને કુસુમ બને છે, ખર અને વિષાણુ બને છે, પણ તેને સમવાય સમ્બન્ધ નથી. તેમજ વંધ્યા અને પુત્ર વિશ્વમાં છે, પણ વંધ્યાથી જન્મેલો પુત્ર નથી.
આમ ભલેને તે તે વસ્તુના સબન્ધને અભાવ દષ્ટિગોચર થતો હોય, પણ સંશયવાળી વસ્તુને અભાવ હેઈ શકતો નથી.
વળી સંશય જેમ જ્ઞાનને એક પ્રકાર છે તેમ સ્મરણ ઈચ્છા આદિ પણ જ્ઞાનના જ પ્રકારો છે. ચિતન્ય સ્વરૂપ જ્ઞાન હોવાથી તે આત્માને ગુણ છે, પણ જડને ગુણ નથી. કારણ કે જડને જ્ઞાન
