Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
sarपि हेतोः शेषत्वविवक्षया षष्ठीत्येनेनैव समाससिद्धावेतदर्थमपि तदनावश्यकमेवेति वा - च्यम् । उक्तरीत्या समासोपपत्तावुक्तस्वरसिद्ध्यापत्तेः । न च सदृशप्रतिरूपयोः सादृश्ये इत्यनेनैव स्वरसिद्धिरिति वाच्यम् । तत्र सादृश्यग्रहणेन तस्योपमानबोधकपूर्वपद के एव प्रवृत्तेः ।
४७
वस्तुतस्तु - भोजनेन कृतः सदृश इत्यर्थे (तृतीया तत्कृतार्थेनेति ) ( तत्पुरुषे तुल्याथें)ति सूत्राभ्यां समासस्वर सिद्धयुपपादने तु व्यर्थमेव सदृशग्रहणमिति ध्वनितं प्रकृतसूत्रस्कैटे इत्यलमतिविस्तरेण ॥
मिश्रग्रहणे सोपसर्गस्याऽपि ग्रहणमिति - पणबन्धेनैकाथ्यं सन्धिस्तस्मिन् गम्यमाने सति अनुपसर्गतृतीयान्तात्परं इत्युत्तरपदमन्तोदात्तमित्यर्थ के 'मिश्रं चानुपसर्ग मसन्धावि' ति सूत्रे (समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेधः ) इत्यनेन तदन्तविधिप्रतिषेधात्सोपसर्गेण समासाऽप्राप्त्याऽनुपसर्गेणैव समाससिद्धौ व्यावर्त्याऽभावाद्वयर्थमनुपसर्गग्रहणमुकमर्थ ज्ञापयतीति भावः ॥
ननु (कर्तृकरणे कृतेत्यस्य कर्तृकरणयोरर्थयोर्विहिततृतीयान्तस्य बहुलं समास इत्यध प्रत्ययग्रहणपरिभाषया निर्विशिष्टभिन्नस्य कृदन्तत्वाऽभावेन नखनिर्भिन्न इत्यत्र समासो न स्यादत आह— कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणमिति - - यत्र गतिकारकसमभिव्याहृतं कृदन्तं तत्र गतिकारकसमभिव्याहृतस्यैव कृदन्तस्य ग्रहणमपिशब्दात्तदसमभिव्याहृते दन्ते केवलस्याऽपि तस्य ग्रहणमिति तदर्थः । तथा च, अवतरणदलो कोदाहरणे नीरूपगतिविशिष्टस्य भिन्नस्य कृदन्तत्वात्समाससिद्धिरिति सर्वमनवद्यमिति भावः ॥
"
बहुलग्रहणं सर्वोपाधिव्यभिचारार्थमिति - बहूनर्थान् लातीति बहुलमिति बहुलपदस्यार्थात् कर्तृकरणयोर्विहितस्यापि कच्चिन्न समासः । क्वचिद्विभक्त्यन्तरस्याऽपि समासः । दात्रेण लूनवान्, दात्रेण छिन्नवान् हस्तेन कुर्वन्नित्यादीन्याद्यस्योदाहरणानि । पादहारकः, गलेचोपक इत्यादि द्वितीयस्य । हियते इति हारकः, बाहुलकात्कर्मणि पादाभ्यां हारकः पादहारकः । पादाभ्यामित्यपादानपञ्चम्यन्तस्य समासः | चोपयतीति चोपकः, हेतुमण्ण्यन्ताच्चुप मन्दायां गतावित्यस्मात्कर्मणि ण्वलू । गले चोपको गलेचो - पक:, (अमृर्धमस्तकादि ) ति सप्तम्या अलुक् ॥
ननु सूत्रे सुपेत्यधिकारात्तिङन्तेन समासाऽनतिप्रसक्त्या कर्तृत्वकरणत्वयोः क्रियानिरूपित्वेन कर्त्राद्याक्षिप्तक्रियाबोककृदन्तेनैव समासलाभेन व्यावर्त्याऽभावात्कृद्ग्रहणं व्यर्थमित्याशयेनाशङ्कते कृतेति किमिति ।
K
समाधत्ते - काष्ठैः पचतितरामिति - कर्तृत्वकरणत्वयोः क्रियानिरूपितत्वात्तद्वाचकबन्तस्य तद्धितान्तघटितस्याऽपि सम्भवात्तेनाऽपि समासे प्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे समासाssपत्तिरैवेति तद्वारणाय कृत्ग्रहणमावश्यकमिति भावः | तेनैव समासो यथास्यान्न सुबन्तेनेत्यर्थं कृद्ग्रहणं प्रत्युदाहरणे ज्ञानजन्तादिभिखि बहुलग्रहणात्समासवारणं शक्यमिति केचिदित्यलम् ॥
चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः-- अत्र तदर्थपदं तस्मै इदं तदर्थमित्यर्थक तच्छब्देन सन्निष्कृष्टत्वाच्चतुर्थ्या परामर्शः । तस्याश्च प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तद्
Aho! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280