Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
स्त्रियामदन्तत्वाद्दाविति । ननु ' रात्राऽन्हाहा: पुसि' इत्यनेन रात्रिशब्दान्ताऽहन्दशब्दान्ततत्पुरुषयोः पुंस्त्वविधानात्प्रकृतेऽहन् शब्दान्ततत्पुरुषस्य पुंस्त्वबो नात्रीत्वस्य दुर्लभतया स्त्रियामित्याद्युक्तिर्न सम्यगिति चेन्न । सर्वमहः सर्वाह इत्यत्र पुंस्त्वविधानेन सफलस्योक्तवचनस्य लुप्ततद्वितेऽप्रवृत्तेः । न च प्रमाणाभावात्कथमिह तदप्रवृत्तिरिति वाच्यम् । 'लुपि युक्तवद्वचनमि' त्यस्यैव तत्र प्रमाणत्वात् । तथाहि, लुप्तप्रत्ययेsपि प्राकृत लिङ्गाऽनुशासनप्रवृत्यभ्युपगमे स्पष्टमेव तद्वैयथ्यं स्यात् । लुप्तप्रत्यये प्राकृतलिङ्गाऽनुशासनाऽप्रवृत्तेरेव लवणः सूपः, लत्रणा यदागुरित्यादौ क्लीबल्वं न । नच द्वयोरोति विग्रहे 'कालाट्ठजि' त्यनेन विहितस्य जो 'द्विगोर्लुगनपत्ये' इत्यनेन लुकि 'राजाहः सखिभ्य' इति टचि टिलोपेऽह्णादेशे च निष्पन्नस्य द्वयह्नशब्दस्य ठजन्तत्वेन 'टिढाजि' तिङीपो दुर्वा तया टाबित्युक्तिर्न समीचीनेति वाच्यम् । अनुपसर्जनोभूतस्य artisarरस्तदन्तप्रातिपदिकान्डी विधायक सूत्रार्थे वर्णाश्रयत्वेन (वर्णाश्रये नास्तिप्रत्ययलक्षणमि) ति निषेधात्प्रत्ययलक्षणाऽप्रवृत्या ठजोऽसखेन ङीपोऽप्रवृत्तेः । नचैवं परिहारेsपि प्रत्ययस्य टिवान्ङीप् स्यादेवेति वाच्यम् । टवः समासान्तत्वात्तद्धितार्थम्प्रति तस्योपसर्जनत्वेन तदप्रवृत्तेः, अत एव आपिशलिना प्रोक्तमधीयाना ब्राह्मगी आपिशलेत्युदाहृतम्भाष्ये, नच ( संख्या पूर्वी द्विगुरि) त्यनेन द्विगुसमासे (डिगोरि ) त्यनेन ङोप दुर्वार एवेति वाच्यम् । उक्तडीब्विधायकस्य 'अपरिमाणबिस्ताऽचिते' ति निषेधेन तदप्रवृत्तेः । अतोऽत्र टाप एव युक्तत्वात्तथैवोदाहृतमित्यलं पल्लवितेन |
दीर्घाही प्रावृडिति । दीर्घानि अहानि यस्यामिति विग्रहे 'अहोऽन्ह एतेभ्यः इत्यनेनाsन्हादेशे (क्षुम्नादिषु चे ) ति णत्वनिषेवे रूपं सिद्धयति ।
६३
यत्तु प्राचा । उक्तप्रयोगे णत्वाभावोऽदन्ताहादेशाभ्युपगमेनोपदितः स तदायासो मुचैव प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु चे' त्यनेन प्राप्तणत्वव्यावृत्यर्थं तस्य क्षुम्नादिगणे पाठस्यावश्यकत्वेन तदुपपत्तेरिति भावः ॥
ननु (लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमि ) ति परिभाषया 'सन्महत्परमो - तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः' इत्येतत्सूत्रविहितप्रतिपदोक्तसमासस्यैवाऽत्र ग्रहणं स्यात्तथा ร तत्र यदुत्तरपदं तस्मिन्नेव परे आत्वविधानं नान्यस्मिन्निति व्यर्थं समानाधिकारग्रहणमिति चेन्न । तस्य सामर्थ्यादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तिकल्पनेन साफल्यात् । एवञ्च महाबाहुरित्यत्र ना sscarsनुपपत्तिः । उक्तप्रयोगे महान्तौ बाहू यस्येति बहुव्रीहिः ॥
ननु आन्महत इत्यनेन महच्छब्दस्यात्वविधानादुत्तरसूत्रे द्व्यष्टनोरेव ग्रहणाच्च सर्वथाऽप्राप्त्या एकादशेत्यत्राऽऽत्वं न स्यादत आह- श्रादिति योगविभागादात्वमिति । योगविभागस्य भाष्याऽनारूढत्वमित्यत आह- प्रागेकादशभ्य इति निर्देशाद्वेति ।
ननु अर्द्धनावमित्याद्यर्थं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्येत्यस्यावश्यकत्वादनेनैव लिङ्गोपपत्तौ लिङ्गविधायक प्रकरणमनावश्यकमिति चेत्सत्यम् । जात्याख्यायामित्यादिसूत्रसमूह वदिष्टापत्तेरिति ध्वनयन्प्रकृताऽनुपयुक्तान्यपि तानि व्याचष्टे जात्याख्यायामित्यादि । जातेः प्राधान्येनाssख्यायामित्यर्थः । भावप्रत्ययमन्तरा प्राधान्येन जातिबोधे गवादिशब्दानां साधुत्वे इदमेव सूत्रं मानमिति बोध्यम् । तस्याऽविशेष्यत्वे बाह्यार्थाऽन्वयो व्यक्तिवटित
Aho! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280