Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
६१
ज्ञालोपयोर्बाधाऽबाधयोः फले विशेषाऽभावे नोक्तन्यायाऽऽप्रवृत्तेः । अत्र 'कर्तृकर्म गोः कृति' इत्यनेन कृद्योगलक्षणा पष्ठी । नवाऽन्तरङ्ग परिभाषया द्वितीयाया दुर्वास्त्वात्कथं षष्ठीति वाच्यम् ।
(प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते) इति न्यायेन षष्ट्या एव प्राप्तः । नचोक्तसूत्रेण षष्ठीविधानात्षष्ठीसमासस्यैव सुलभत्वेन तं विहायोपपइसमासः कथमिति वा. व्यम् । विभक्तयुत्पत्तेः पूर्वमेवाऽन्तरङ्गत्वादुत्तरपदे उपपदसमासप्रवृत्तः । नच कृद्योगलक्षगषष्ठयाः कारकषष्टोत्वेनाऽन्तरंगत्यात्षष्ठीसमासस्याऽपि विभक्तयुत्पत्तः पूर्व प्रवृत्तो कुतो नाऽयमेव समास इति वाच्यम् । सत्येवमस्य समासस्यैवेष्टत्वात् । नव पष्टीसमासस्थ नित्यत्वादेतत्कृतस्य तत्पुरुषसंज्ञाप्रयुक्तैकार्थीभावरूपसामर्थ्यस्याऽनपगमेनोक्तसमासप्रवृतेः। एकस्या एव संज्ञाया उभाभ्यामपि प्रवृत्त्याऽविरोधेन युगपदेवोभाभ्यां सेति भाष्ये स्पष्टमत्र सूत्रे । (१)एवञ्च 'द्वितीयाश्रिते'त्यादिसूत्रविहितसमासोऽप्युत्तरपदे सुत्रुत्पत्तेः प्रागेवेति बोध्यम् । (२)अत एव परिभाषायां कारकेतिसामान्यत एवोक्तम् । भाष्यकृता च न कारकांशे प्रमाणमुपन्यस्तम् । नच प्रकृतसूत्रस्थभाष्यात्परिभाषा न कर्तव्येत्यवगमेन परिभापाघटककारकांशे नोपन्यस्तं भाष्यकृता प्रमाणमित्युक्तिर्न संगतिमाप्नोतीति वाच्यम् । प्रकृतसुत्रस्थभाष्यस्य विशिष्टायाः परिभाषाया अकर्तव्यपरत्वेनादोषात् । उक्तभाष्यस्यै. तत्परत्वादेव परिभाषाप्रत्याख्यानोत्तरमपि गतिकारकेति समासवनादित्युक्तम् । तेन कारकांशो वाचनिक इति लभ्यत इति ॥
ननु सूत्रेऽतिपदसत्त्वात्तिङन्तस्य समासाऽभावबोधनं तत्सुपाऽधिकारेणैव सिद्ववेदुयर्थतद्ग्रहणमित्याशयेनाशङते-अतिङकिमिति । समाधत्ते-माभवान् भूदिति । कारको व्रजतीत्यादिभाष्योक्तस्याऽप्युपलक्षणमिदमिति बोध्यम् । अत्र समासाऽभावं सूचयितुमेव मध्ये भवानिति प्रयुक्तम् । अयम्भावः, अतिङ्ग्रहणाऽसत्त्वे तिङन्तेन समा. सापत्तिः, 'माडिलुङिति सप्तमीनिर्देशेन माङ उपपदत्वात् । नच सुपाधिकारस्य प्रागेवोक्तत्वात्सुबन्तस्यैव समासेन तिङन्तस्य समासाऽभावाद्वयर्थमेव तदिति वाच्यम् । तस्य वक्ष्यमाणपरिभाषाज्ञापनेन साफल्यात् । तथाहि, माङ उपपदत्वे तादृशमहासंज्ञाकाणबलात् कतुं देवदत्तो घटं ग्रामं व्रजतीति प्रयोगवत् 'ऐौच तद्धिता|ति सुत्रद्वयस्थभा. प्याद्वित्रिपदव्यवधाने प्रयोगाऽभावबोधनेन माङि लुङिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वाऽभावात्तस्योपपदत्वे मानाऽभावेव तस्योपपदत्वे फलाऽभावेन चोक्तप्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे समासापत्यभावाद्वयावाऽभावेन व्यर्थमतिङ्ग्रहणं ज्ञापयति नात्र सूत्रे सुपेत्यस्यानुवृत्तिः 'कुगति प्रादयः' इत्यत्रापि न तदनुवृत्तिः । तत्र 'कुप्रादयः' 'गतिः' इति योगं विभज्य कुप्रादयः सुबन्ताः सुबन्तेन, समस्यन्ते, गतिश्च सुबन्तोऽतिङन्तेन समयत इत्यर्थः । तथा च सिद्धषा परिभाषा ( गतिकारकोपपदानां कृभिः सह समासवचनं प्राकसुबुत्पत्तेः)
(१) गतिकारकेति परिभाषायां कारकशब्दमात्रस्योपादानात्कारकविभक्त्यन्तस्य क. द्भिः समासविधायकशास्त्राणां कृदन्तात्सुबुत्पत्तेः प्राक् प्रवृत्तिरित्यस्य सिद्धौ चेत्यर्थः ।
(२) परिभाषायाः कारकसामान्यविषयत्त्वादेवेत्यर्थः । ६ फ० म०
Aho ! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280