Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। प्रत्ययो भवतीत्यर्थो भवति तथैव 'कर्मण्यणि' त्यादौ कर्मण्यभिधेयेऽण् प्रत्यय इत्यर्थे कर्तर्यणप्रत्ययाऽनापत्तिः । किञ्च सप्तम्यन्तनिर्देशस्योपपदसंज्ञार्थत्वेन चारितार्थ्यात्केवलादपि धातोः कर्तर्यणप्रत्ययसम्भवः । कृते तु तस्मिन कुम्भायुपपदस्य प्रत्ययोत्पत्तिहेतुभूतत्वेन केवलादुक्तप्रत्ययापत्तिशंकाकलंकोदयावसरो नैवास्तीति । अनेन च सूत्रेण प्रत्ययविशेषस्य पदसंज्ञासन्नियोगशिष्टत्वं बोधयति । यस्य प्रत्ययविधायकशास्त्रस्य सप्तम्यन्तपदैकवाक्यता वा भवति तेन शास्त्रेण प्रत्ययविशेषस्य सप्तम्यन्तपदस्योपपदसंज्ञायाश्च युगपद्विधानम्भवति यस्य तु प्रत्ययविधायकशास्त्रस्य नोक्तरूपत्वं तस्य केवलप्रत्ययमात्रविधा. यकत्वमेव । यथा तव्यत्तव्यानीयर इत्यादिशास्त्राणां केवलप्रत्ययविधायकत्वमेवेति तदा. शयः । प्रत्ययविधेरुपपदसंज्ञासन्नियोगशिष्टत्वाऽनंगीकारे त्वन्वाचयशिष्टत्वापत्तिः । अय. म्भावः, कर्मण्यणित्यादौ यस्मिन्प्रयोगे कर्मणो विधीयमानाऽणप्रत्ययप्रकृत्यर्थाऽन्वयित्वन्तत्रप्रयोगे कर्मण उपपदसंज्ञाऽपि भवति ।।धातोरणप्रत्ययस्तूपपदाऽभावेऽपि भवतीति सम्भाव्येत् । नच सूत्रे कर्मणीति सप्तम्यन्तपदसत्त्वात्कथन्तदभावे प्रत्ययसम्भव इति वाच्यम् । कर्मणीतिसप्तम्यन्तपदोच्चारणस्य यत्र तादृशस्य समीपोच्चारितत्वन्तत्रोपपदसंज्ञा. विधायकत्वेन चारितार्थ्यात् । अत्र सूत्रस्य प्रथमार्थसप्तम्यामेव प्रवृत्त्या 'भुवो भावे' इत्यादौ भावेऽर्थे भुवः क्यबित्यर्थाद्भावे इति अधिकरणसप्तम्यां न प्रवृत्तिरिति बोध्यम् । 'उ. पदेशेऽजनुनासिक इदि, ति सूत्रे प्रवृत्युपयोग्यानुनासिकत्वव(१)ल्लक्ष्यानुरोधेनैव काचित्सप्तमी प्रथमार्थे काचित्स्वार्थाऽधिकरण एवेति व्यवस्थाऽनुमेयेत्यलं पल्लवितेन ॥
उपपदमति’-सूत्रे सुबन्तस्याऽसत्वादुपपदेतिमहासंज्ञाबलात्तल्लाभस्तथा च उपप. दस्य सुबन्तस्य समथेन नित्यं समास इत्यर्थः । सुबन्तस्योपपदसंज्ञास्वीकारादेव 'राजनि युधि कृञः' इत्यत्र राजनीति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वकल्पनात्सुबन्तस्यैव क्वनिप्प्रत्यविधानसमकालिकोपपदसंज्ञास्वीकारेण राजानं योधितवतीति राजयुध्वेत्यादौ नलोपो जातः ।
सूत्रेऽतिङितिपदे न तिङ् यस्मिन्निति बहुव्रीहिणा तिङन्ताघटित उपपदसमास इत्यर्थे ण्वुविधायकसूत्रस्थायाः क्रियार्थायां क्रियायामिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वेन एधानाहरको व्रजतीत्यत्र बजतीत्यस्य विभक्त्यन्तस्योपपदत्वेऽपि तिङन्तत्वान्न समासः । ___नच तस्योपपदसंज्ञा विधाने किम्फलमिति वाच्यम् । तदुच्चारण एव प्रत्ययोत्पत्तरेव फलत्वात् । एवञ्च तिङन्तस्य नोपपदसमास इति फलितमित्याह-अतिङन्तश्चायं स. मास इति-कथमपि तिङान्ताघटितः समाससंज्ञकः समुदाय इत्यर्थः । कुम्भ अस् कार इत्यलौकिकं प्रक्रियावाक्यमिति । समासप्रवृत्तियोग्यं लोके प्रयोगाहमित्यर्थः । नन अत्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो लुग्बाधते] इतिन्यायबलेन 'सुपोधातुप्रातिपदिकयोरि' त्येतत्सूत्रविहितलुका 'लशक्वतद्धिते 'तस्य लोपः' इति सूत्रद्वयविहितयोः डकारस्येत्संज्ञालोपयोर्बाधेन कुम्भ ङ्स् इत्येवं प्रदर्शनस्य युक्तत्वादुक्तवाक्यप्रदर्शनं न युक्तमिति चेन्न । इत्सं
(१) लक्ष्याऽनुरोधेनैवेति । ब्रह्मभूयमित्येतच्छब्दजन्यशाब्दबोधे धात्वर्थभवनस्यैव विशष्यत्वेन भानस्याऽनुभवसिद्धत्वाद्भाव इति सप्तम्या न प्रथमार्थत्वम् । भव्यम्प्रभव्यमित्यादौ क्यपोऽदर्शनात् 'अनुपसर्गे सुपि' इत्यनयोस्तु प्रथमार्थत्वमेवेतिकल्पनवल्लक्ष्यानुरोधेन कल्पनीयमिति भावः ॥
Aho ! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280