Fakkika Ratna Manjusha

Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras

Page 231

स्वादिप्रकरणम् ।
यस्त्वमिति न्यायेन कर्तरि कृदित्यनेन शक्तिग्रहाऽभावात् । नच नामार्थयोरभेदान्वयाऽनुरोधेन शतृशानजादीनां कर्तरि शक्तौ न कोऽप्युक्तदोष इति वाच्यम् । पचति कल्पं पचतिरूपं देवदत्त इत्याद्यनुरोधेन तिङ्क्ष्वपि कर्तुर्वाच्यत्वस्यैव समुचितत्वात् । किञ्च कृतेर्लकारवाच्यत्वे रथो गच्छतीत्यादावाऽऽश्रये लक्षणाऽभ्युपगतौ गोवापत्तिः । सिद्धान्ते कर्तरि प्रत्यये कर्त्तुरभिहितत्वं कर्मणि प्रत्यये तु तस्यैव तत्त्वम् । इदानीं कृतौ प्रत्यये तस्या एव - ऽभिहितत्वेन कर्त्तुरनभिहितत्वादभिहितत्वाऽनभिहितत्वव्यवस्थोच्छेदापत्तिश्च । नच, अनभिहितसंख्याके विभक्तिरिति (अनभिहिते) इत्यर्थकरणेन न दोष इति वाच्यम् । कृत्तद्धितसमासैः संख्याऽभिधानस्याऽप्रसिद्धत्वात् । किञ्च (स्थालीस्थे यत्ने पचिना कथ्यमाने स्थाली पचतीति (कारके) इत्यधिकारसूत्रस्थभाप्यप्रयोगाद्व्यापारसामान्यस्य यत्नस्यापि धातोरेव लाभात् अनन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्वेन कृतौ शक्तस्सर्वथाऽसम्भवादित्यलम् ॥
भू सत्तायाम् । धातुसूत्रमिदम् । सत्तायामर्थे भूशब्दः साधुरिति तदर्थः । ननु बहूनां सत्त्वात्तान्विहाय भूधातोरेव प्रथमोपादाने को हेतुरिति चेन्न । (१) (अशोकवाटिका) न्यायेन तस्यादावुपादानात् । वस्तुतस्तु भूशब्दस्य महाव्याहृतिरूपत्वेनाsनायासमङ्गलार्थमादौ तदुपादानमिति बोध्यम् ॥
८५.
श्रतो दीर्घो यत्र । (तुरुस्तुशम्यमः सार्वधातुके) इत्यतोऽनुवृत्तस्य सार्वधातुकस्याऽभात्रे केशवः, अङनेत्यादौ दीर्घापत्तिः । केशशब्दात (केशाद्वोऽन्यतरस्यामि ) ति वप्रत्ययः । अङ्शब्दात्पामादित्वान्नः । नच (शृवृन्दाभ्यामारकन् ) (हृदयाच्चालुरन्यतरस्यामि) त्युभयत्राडकारोच्चारणसामर्थ्यात्तद्विते दीर्घाऽप्रवृत्तिज्ञापनान्न दोष इति वाच्यम् । उक्तरीत्योक्तकल्पनापेक्षया क्लृप्तसार्वधातुकसम्बन्धस्यैव ज्यायस्त्वमेवेति ज्ञापने तयोर्ज्ञापकत्वमिति तदाशयात् । नच सुपि चेति सूत्रस्य सार्वधातुकसम्बन्धाऽभावेऽधातुप्रत्यये यदि दीर्घस्तर्हि सुप्येवेति नियमार्थत्वेनोक्तस्थलीयापत्त्यभावेन तदनुवृत्तिर्निष्फलैवेति वाच्यम् । सुपि चेत्यस्याऽभावे यज्वभ्यां युवभ्यामित्यादावतो दीर्घो यजीतिदीर्घापत्तेर्दुर्वारत्वात्तन्निवृत्यर्थन्तस्यावश्यकत्वेन नियमत्वायोगादुक्तस्थले दोपस्य तादवस्थ्यात् । नच ( नलोपः Bafa) सूत्रेण दीर्घे नलोपाऽसिद्ध्या न दोष इति वाच्यम् । यजादित्वमात्रस्य निमित्त - तावच्छेदकत्वेन तस्य सुप्त्वव्याप्यत्वाऽभावात्सृप्त्वतद्व्याप्यधर्मावच्छिन्ननिमित्तकार्याऽप्रात्या नलोपः सुबिति सूत्राऽप्रवृत्तेरितिसंक्षेपः ॥
I
ननु अत आदित्येव सिद्धे दीर्घग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । दीर्घ एव यथा स्यादित्येव नियमार्थत्वेन तस्य सार्धक्यात् । अत एव पचामीत्यादौ [ अनन्त्यस्यापि प्रश्नाख्यानयोरि]ति प्लुतो नेति । नचाऽनन्त्यस्य पदस्य टेरिति तत्सूत्रार्थे कथन्तत्र तत्प्राप्तिरिति वाच्यम् । दीर्घग्रहणसामर्थ्यादनन्त्यविषय एव तत्सम्बन्धेन वाक्ययोः क्लप्ससम्बन्धत्यागे बीजाभावात् । तेन वाक्यस्थानन्त्यस्य पदस्याचः प्लुतः स्यादनन्त्यपदस्य च टेरिति तदर्थः । यत्तु आदिति कृतेऽपि तपरकरणसामर्थ्यात्प्लुताऽभावस्य सिद्धत्वेन व्यर्थमेव दीर्घग्रहणमिति के -
( १ ) अशोकरोपणवाटिकानिर्माणयोर्मध्ये लाघवादशोकनिर्माणमेव प्राक् युक्तमिति तदभिप्रायः ।
८ फ० म०
Aho! Shrutgyanam