Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
चुरादिप्रकरणम् ।
१०५ स्थानिवदित्यनुवृत्त्या शब्दाधिकारपक्षाश्रयणात्स्थानिनि सति यन्न भवति तदादेशेऽपि न, स्थानिनि सति यद्भवति तदादेशेऽपीति भावातिदेशस्य सिद्धान्तितत्वेन स्थानि सत्यभवत्या वृद्धरादेशेऽप्यभावात् । उक्तद्विविधातिदेशे नपदान्तसूत्रस्थयलोपादिग्रहणस्यैव प्रामाण्यमित्यलम् ॥
ननु उन धातोणिचि तदन्ताल्लुडि तत्स्थाने तिपि पकारेकारयोरित्वे लोपे च मध्ये च्लौ तत्स्थाने चङि आडागमे आ उन इ अदितिस्थितौ णिचो द्वित्वनिमित्तत्वाऽभावेन (द्विर्वचनेऽची') त्यस्याऽप्राप्त्या द्वित्वात्परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च कृतेऽल्लोपे निशद्वस्य द्वित्वे
औननदितीष्टरूपाऽनापत्तिरित्यत आह-श्रोःपुयणजीति । बिभावयिषति, अबीभवदि. त्यादावन्तरङ्गत्वावृद्धाववादेशे (सन्यत) इत्येव सिद्धं पूङयौतेश्च सनि (स्मिपूज्वशां सनि) (सनीवन्त भ्रस्जदन्भे)त्यादिनेटि द्वित्वनिमित्तसत्वात् (द्विर्वचनेऽची)ति सूत्रप्रवृत्त्या पूर्व गुणाभावादभ्यासे उकारसद्भावेऽपि पिपविषते यियविषतीत्यत्रेत्वार्थ पययोरित्येव वाच्यम् । न च पिपविषत इत्यादौ गुणाऽवादेशयोः (अचः परस्मिन्नि)तिस्थानिवद्भावेनाsवर्णपरयकारादिपरत्वाऽभावादित्वं न स्यादिति वाच्यम् । पययोरित्येतत्सूत्रारम्भसामथ्येन स्थानिवद्भावाप्रवृत्तेः एवञ्च व्यर्थीभूतं वर्गादिग्रहणं णिचो द्वित्वानिमित्तत्वाऽभावे तन्निमित्तकाऽजादेशस्य द्वित्वे कर्त्तव्ये निषेधं ज्ञापयति, ज्ञापनफलं तु तुतावयिषति, अतूतवत् , ऊर्णनावयिषति, और्गुनवत्, पुस्फारयिषति, अपुस्फुरदिति । न च (ओःपुयणजी)ति सूत्रे णिचीत्याऽसत्त्वात्कथं णिच्यजादेशो नेत्यर्थलाभ इति वाच्यम् । द्वित्वनिमित्तेऽचि नाऽजादेशः स्थानिवदित्यर्थक द्विवंचनेऽची'त्यस्य (येन नाव्यवधानमि)तिन्यायेन एकवर्णव्यव. धाने प्रवृत्त्या तल्लाभात् तेनाऽपूर्वनिषेधाज्ञापनात् । अत एव दिववनीयिषतीत्यादौ नाऽतिप्रसक्तिः । तथा च द्वित्वनिमित्तेऽजादौ प्रत्यये एकप्रत्ययातिरिक्ताव्यवहिते परे तदन्यतरनिमित्तकादेशो नेति द्विर्वचनेऽची'त्यस्यार्थः फलित इति भावः । ननु उक्तरीत्योक्तज्ञापनेनाचिकीतदित्यत्र पूर्व 'उपधायाश्चे' तीत्वमपि न स्यादत आह-यत्र द्विरुक्ताविति । ज्ञापकसाजात्याद्यत्र द्वित्वेभ्यासोत्तरखण्डस्याद्योऽच् प्रक्रियायां परिनिष्ठितरूपे वाऽवर्णो लभ्यते तत्रैवोक्तनिषेधादुक्तस्थले प्रक्रियायां परिनिष्टितरूपे वाऽभ्यासोत्तरखण्डस्याऽऽद्यचोड. वर्णरूपत्वाऽभावान्नापत्तिरित्यत्यम् ॥
अदन्तत्वसामर्थ्यारिणज्विकल्प इति । कथादिषु उपाधावृद्धिदीर्घसन्वद्भाववि. रहात्सारभामप्रभृतीनामुपधाहस्वस्य गृहमृगप्रभृतीनामुपधागुणस्य च व्यावर्त्तनाददन्तत्वस्य सार्थक्यम् । गर्वयतेस्त्वदन्तत्वं प्रागुक्तलाभावाद्वयथं सत् णिचः पाक्षिकत्वं ज्ञापयति । नचादन्तत्वसार्थक्याय वाऽल्लोप इति प्राचोक्तमेव स्वीकर्तव्यमिति वाच्यम् । चिन्तयतेरिदित्वस्य सामान्यापेक्षज्ञापकत्वे उक्तस्याऽदन्तत्वफलस्य स्पष्टत्वेपि विशेषापेक्षज्ञापकत्वे तत्र तत्राऽऽकारोकाररूपानुबन्धानां ज्ञापकत्ववददन्तत्वस्य ज्ञापकत्वाक्षतेः । कलुलेनैव णिज्विकल्पेनैव कृतार्थत्वेनापूर्वलोपबाधकल्पनस्यायुक्तत्वात् । सत्येवं मतद्वयेऽप्येकमेव रूपमिति भावः ॥
परत्वावृद्धौ सत्यां टिलोप इति । शब्दान्तरप्राप्त्या लोपोऽनित्यः । वृद्धिरपि तथा । उभयोरनित्ययोः परत्वावृद्धिः । कृतायां तस्यामौकारस्याऽऽवादेशात्प्रा
Aho ! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280