Fakkika Ratna Manjusha

Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras

Page 234

८८
फक्किकारत्नमञ्जूषा। सुटो ङित्त्वविधानं व्यर्धमित्याशंक्य समाधत्ते-ङित्वोक्तायते क्वचिदनुबन्धकार्येपीत्यादि-अयम्भावः, ङित्वविधानसामर्थ्यात् न ल्यपीतिज्ञापकज्ञापितस्य क्वचिदनुबन्धकार्यऽनल्विधाविति निषेधाप्रवृत्तिरूपस्य क्वाचिकत्वबोधनेन टित्वोगित्वयोरनतिदेशेन वक्ष्यमाणेत्यत्र (टिढ्ढाणजि)ति लीसिद्धिः । ननु (ङिच्च पिने)ति भाष्यादुक्तज्ञापनासम्भवात्तत्रत्यदोषस्तदवस्थ ऐवेत्यरुचेराह-श्नः शानचः शित्वमपीति-वक्ष्यमाणेत्यत्रस्फुटतयोपपादनादलमिहोपपादनेन ॥
ननु सामान्यशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण बाध इत्यभियुक्तोक्त्या सुटो विशेषविहतत्वेन (१) येन नाप्राप्ति न्यायेन सुटरा यासुट्बाधः स्यादित्यत आह-सुटा यासुड्न बाध्यत इति । विषयभेदादिति-विषयभेदेन बाध्यबाधकभावाऽभावादत एव (असम्भव एवापवादत्वमिति वार्तिककृदुक्तिः सङ्गच्छते) । सत्यपि सम्भवे बाधनम्भवति यथादधिदानात्प्राक् तदुत्तरम्वा तक्रदानेन दधिदानबाधः, अत एव तिसृणामित्यत्राचिरादेशेन नुटो बाधः कुतो नेत्याशंक्य नतिसूचतस्रिति ज्ञापन न नुडिति समाहितम् , तथाच प्रकृते पूर्वप्रदर्शितदोषस्तदवस्थ एवेतिवाच्यम् । यासुट् परस्मैपदेष्वित्यत्र विषयसप्तम्या अङ्गीकारात्परस्मैपदविषयतायामेव लिङो यासुविधानेन तदानीं सुटोऽप्राप्त्या बाध्यबाधकभावाऽभावात् अत एव लिडोयासुट तकारथकारयोः सुडित्युक्तं दीक्षितेन । विषयभेदादित्यस्य प्राप्तिविषयभेदात्प्राप्तिक्षणभेदादित्यर्थः । वस्तुतस्तु (यासुविषये सीयुटः प्रतिषेधो वक्तव्य) इति वात्तिकेन प्रकृते बाध्यबाधकभावाऽभावकल्पनम् । योगपद्यासम्भवरूपविप्रतिषेधाऽभावान्न परत्वेन सुटा यासुट्बाध इत्याहुः केचित् ॥ __ननु (लिङः सलोपोऽनन्त्यस्ये) त्यनेन सार्वधातुकलिङ्सम्बन्धिनोऽन्त्यभिन्नसकारस्य लोपविधानात्सुटो लिङस्थानिकादेशावयवत्वेन विधीयमानत्वेन तल्लोपेऽपि यासुटः सकारस्याऽतथात्वाल्लोपो न स्यादिति चेन्न । अवयवाऽवयवस्यापि समुदायम्प्रत्यवयवत्वमित्याश्रयणात्सुटोऽपि लिङ्भक्तत्वेन तदीयसकारलोपोपपत्तेः । नच (लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव प्रवर्तते) इति न्यायस्य जागरूकत्वाद्यासुट्सकारलोपो न स्यादिति वाच्यम् । लक्ष्यभेदेन तदुपपत्तेरित्याशयेनाह-सकारद्वयस्यापि निवृत्तिरिति ॥ ___ ननु 'अतो येय' इत्यत्रानुवृत्तसार्वधातुकग्रहणाभावे चिकीर्ष्यादित्यत्रार्द्धधातुकेऽपीया. पत्तिः । नच (अतो लोप) इत्यनेनाकारलोपेऽतःपरत्वाऽभावादेवेय् न स्यादिति वाच्यम् । (२)मध्येऽपवादन्यायन पूर्व विधेरतो लोप इत्यस्य बाधात्तत्रोक्तापत्तेर्दुर्वारत्वादित्याह-सार्वधातुके किम, चिकीर्ष्यादिति-अयम्भावः, चिकीर्ष्यादित्यत्रेयविधानेन चरितार्थस्यातो येय इत्यस्य (अतो दीर्घा यजि) इत्यनेन बाधाद्दीर्घस्यैव दुर्वारतया भवेदित्यत्रेय न स्यादित्यतिव्याप्तिदोषपरिहाराय सार्वधातुकग्रहणमावश्यकमिति भावः ॥
ननु णत्वविधायकशास्त्र संहिताधिकारात्संहिताविवक्षणे णत्वं तदविवक्षणे णत्वाऽ.
(१) येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति । इति न्यायस्वरूपम् । यत्कर्तृकावश्यप्राप्ती यस्य विधेरारम्भः स विधिस्तस्य ( अवश्यप्राप्तस्य ) बाधको भवतीत्यर्थः।
(२) मध्येऽपवादाः पुर्वान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरानितिन्यायस्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam