Fakkika Ratna Manjusha

Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras

Page 237

भ्वादिप्रकरणम् । ष्ट एव । इजादेरित्यत्र गुरुमानिति नित्ययोगे मतुपो विधानान्नित्यं यो गुरुमानित्यर्थे एध वृद्धावित्यादावेवाऽऽम् न तु प्रकृते तत्प्रसक्तिरित्यन्ये ॥ ननु ऊखतुरित्यत्र पूर्व कृते सवर्णदीघे तस्य पूर्वान्तवद्भावेनाऽभ्यासत्वेन [हस्व] इत्यनेन कुतो न पुनर्हस्व इत्यत आह-इह सवर्णदीर्घस्याऽभ्यासग्रहणेनेति-अयम्भावः । [वार्णादाङ्गं बलीयः] इत्यनया परिभाषयाऽन्तरङ्गमपि सवर्णदीर्घ बाधित्वा पूर्व कृते हस्वे ततो दीघे (लक्ष्ये लक्षण) न्यायेन न पुनर्हस्वापत्तिः । नच पिष्टपेषणवद्धस्वस्य हस्वविधानस्य वैयर्थेन तच्छंकोत्थापनं निर्मलमेवेति वाच्यम् । पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तः सिद्धान्तसिद्धत्वेन फलाऽभावेऽप्यङ्गाऽवयवाऽभ्यासरूपस्थानिनि विधीयमानहस्वप्रवृत्तेरनिवार्यत्वात् । नच स्योन इति भाष्यकृदुक्तोदाहरणादक्तपरिभाषाऽनित्यत्वादप्रवृत्त्या द्वित्वनिमित्तको यो बहिरङ्गहस्वस्तदपेक्षयाऽन्तरंगसवर्णदीर्घस्यैव प्रवृत्या पुनरुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । (षत्वतुकोरसिद्ध) इत्येतद्धटकतुग्ग्रहणेनाऽन्तरंगपरिभाषाया अप्यनित्यत्वाद्धस्वस्यैव परत्वात्प्रवृत्तेरिति ग्रन्थकर्तुराशयः । नव्यास्त, अभ्यासविकारे बाध्यबाधकभावाऽभावाद्धस्वदीर्वयोरेकदा प्राप्तौ (लक्ष्ये लक्षण) न्यायान्न पुनर्हस्व इत्याहुः । उक्तपरिभाषया हस्वहलादिशेषयोः समावेशे उक्तन्यायेन न पुनरसाविति केचित् ।
ननु कृसभृ इत्येषां प्रकृत्याश्रयस्य (एकाच उपदेशेऽनुदात्तादि)ति निषेधस्य प्राप्तत्वात् वृजोस्तु उदात्तत्वेन (युकः किती)तिप्रत्ययाश्रयस्य निषेधस्य प्राप्तत्वाच्च, ग्रहणं व्यर्थम् । भारद्वाजनियमप्रापितेनिषेधाय स्तुवादीनां सार्थक्यमित्याह-क्रादीनां चतुणी ग्रहणं नियमार्थमिति-नियमाकारस्तु मूल एव स्फुटत्वादत्र नोक्तः । अव्यवहितोत्त. रत्वसम्बन्धानवच्छिन्नधातुत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितविशेष्यताप्रयोजकप्रत्ययघटितशास्त्र प्रकृत्याश्रयत्वम् । यावानिति । नवाशब्दान्यतरप्रापित इत्यर्थः । तेन षिधू इत्स्य सिषेधिथेत्येकमेव । यत्त (अनन्तरस्यविधिर्वा भवति प्रतिषेधो वे)तिन्यायेन प्रक्रमाद्वा नप्रापितस्यैव नियमस्तेनोक्तधातोरुभयमिति तन्न । (उपदेशेऽत्वत)इति सूत्रे नित्यानिट इत्यस्याञ्जिावर्त्य इत्यर्थपरभाष्यासङ्गतिः । यदि च वाप्राप्तनियमो न स्यात्तदा तत्राऽप्यूदित्वप्रयुक्तविकल्पस्य सद्भावात्तदसंगतिः । मम तु क्रादिनियमेन नित्य इडिति भावः । नान्येभ्य इति-तेन बभूविवेत्यादेः सिद्धिः । नियमाकारे प्रकृत्याश्रयः प्रत्ययाश्रयः इत्युक्तन्तत्र विचार्य्यते । अस्तु नाम प्रकृत्याश्रयनिषेधस्य नियमः वृग्रहणस्य वव/त्यत्राप्राप्तनिषेधप्रापकत्वेन प्रत्ययाश्रयस्य नियमासम्भवात् । थलोऽकित्वेन न तत्र प्रत्ययाश्रयनिषेधप्राप्तिः । वृज उदात्तत्वेन नापि प्रकृत्याश्रयनिषेधप्राप्तिः । न चैवमपि वृडो नियमार्थत्वमस्त्विति वाच्यम् । तस्य विशेषरूपेणाऽत्राग्रहणात् । यद्यपि विशेषरूपेण तत्र वृजोऽपि न ग्रहणं तथाप्यप्राप्तनिषेधप्राप्तिफलकत्वेन वृज एव ग्रहणम् । एवञ्च (युकः किति) इति निषोधो दुर्वार एवेति चेदुच्यते, (बभूथाततन्थे) ति सूत्रे छन्दसि ववषैति निपातनेन भाषायां वृजस्थल इटः स्वीकर्तव्यत्वाद्वग्रहणस्य थलविषयत्वाऽयोगेन वमादीनां च कित्वेन नियमस्य सुस्थत्वात् ॥ ____ ननु संज्ञाशास्त्रस्य कार्यकालपक्षे न पृथग्वाक्यार्थबोध: किन्तु विधिवाक्येन सहैवेति सिद्धान्तः । तथा च (सन्वल्लघुनि) इति संज्ञाशास्त्रमेकाचो द्वेऽङ्गसंज्ञेति सहितमुपस्थितम् ।
Aho! Shrutgyanam