Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
रत्वम् , तत्स्थं तदूवाच्यमित्याह-सप्तम्यन्ते पदे कर्मणीत्यादौ वाच्यत्वेन स्थि. तमित्यादि । उपपदमितिमहासंज्ञया तत्रेत्यत्र प्रथमाथे सप्तमीबलेन च लब्धार्थमाहतद्वाचकं पदमिति-अत्र पदमित्यनेन विभक्त्यन्तस्य ग्रहणे स्तम्बरमः, कणेजपः, इत्यत्र स्तम्बकर्णयोरुपपदत्वाऽनुपपत्तिस्तयोरविभक्त्यन्तत्वादिति वाच्यम् । 'स्तम्ब कर्णयो रमिजपोरित्यत्र सुपीत्यधिकारेण स्तम्बकर्णयोस्स्वप्रकृतिकसुबन्ते लक्षणया तयोविभक्त्यन्तत्वेन तत्त्वोपपत्तेः । तत्र लक्षणाया अनङ्गीकारे उपपदमिति महासंज्ञया लब्ध. म्योपपदसंज्ञकसुबन्तस्यासत्वात् स्तम्बेरमः, कणेजप इत्यत्र समासानापत्तिः । सूत्रे स्तम्बकर्णयोरिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वादमिजपोरनन्तरमच प्रत्ययो भवति स्तम्बकर्णी चोपपदसंज्ञको भवत इत्यर्थापत्या यच्च सुबन्तं न तत्सप्तम्यन्तपदस्थं यच्च सप्तम्यन्तपदस्थं न तत्सुबन्तमिति सूत्रार्थाऽनुपपत्त्या समासाऽनापत्तिरित्यर्थः । ननु स्तम्बेरमः, कर्णेजप इत्यत्र सूत्रे स्तम्बकर्णयोरुपादानसामर्थ्यात्तयोः सुबन्तत्वाऽभावेऽपि उपपदसंज्ञायाः सुलभ. त्वात्संज्ञायाः सुलभत्वात्समासोपपत्तौ तत्र तदनुपपत्तिप्रदर्शनं न युक्तियुक्तमिति चेन्न । उक्तयुक्तयोक्तस्थलीयसमासाऽऽपत्तिपरिहारेऽपि समाससंज्ञाविधायकशास्त्रे 'उपपदमतिङि' ति सूत्र प्रथमान्तसुबन्तसुप्ग्रहणस्याऽनुवर्त्तनात्प्रथमान्तस्यैवोपपदसंज्ञकसुबन्तस्योक्तसूत्रेण समासविधानेन 'सुप्यजातावि' ति णिन्यन्ते राज्ञः दर्शीत्यादौ समासाऽनापत्तेर्दुरित्वात् । तत्र प्रथमान्तं सुबन्तमेवोपपदं समस्यते इत्यर्थस्तु सुपीतिसप्तम्याः प्रथमार्थत्वाबोध्यः । तथा च राजानं पश्यति तच्छीलेतिविग्रहपरोक्तप्रयोगे दुर्वारमेवोक्तदूषणमिति । नचोपएदमतिङिति सूत्रस्याऽऽवृत्याऽर्थद्वयकरणात्प्रथमान्तसुबन्तोपपदस्याऽन्यविभक्त्यन्तसुबन्तो. पपदस्य च समासे न कुत्राऽऽप्यापत्तिरिति वाच्यम् । गौरवादर्थद्वयकरणस्य कमिश. क्यत्वात् । उपपदमिति महासंज्ञाविरोधाच्च । स्तम्बकर्णेति प्रातिपदिकयोः पदत्वाऽभावेन तयोरुक्तसंज्ञाऽङ्गीकारे स्पष्ट एव महासंज्ञाविरोध इति भावः । एतेन पदस्यैवोपपदसंज्ञा भवतीत्यर्थादायातमिति ज्ञेयम् । 'सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये' 'मुपिस्थः' इत्येतत्प्रभृतिविषये सप्तम्यन्तपदवाच्यत्वरूपतत्स्थत्वमादाय सुप्यजातावित्यादावुक्तरीत्योपपदत्वोपपादनेऽपि विभाषाग्रे प्रथमे' त्यादौ सुपीत्यस्याऽनधिकारादग्रेशब्दादीनां कथमुपपदत्वमिति वाच्यम् । उक्तस्थले तदनधिकारेऽपि महासंज्ञाबलेनाऽग्रादिशब्दानां तत्प्रकृतिकसुबन्ते ल. क्षणया तत्त्वोपपत्तेः ॥ __ महासंज्ञाकरणसामथ्र्येन विभक्त्यन्तस्यैवोपपदसंज्ञास्वीकारादेव, अतिङ्ग्रहणादेतद्योगद्वये सुपसुपेति निवृत्तमित्युक्तमुपपदमतिङिति सूत्रे भाष्ये । उप समीपे उच्चरितं पदमुपपदम् । सामीप्यञ्च सप्तम्यन्तपदघटितसूत्रविधेयप्रत्ययप्रकृत्यर्थेऽन्वयित्वमेव नत्वाऽनुपूज्यव्यवधानम् । 'कर्मण्यम्' इति सूत्रे उष्टप्रणायमितिभाष्योदाहरणात् । 'आतोऽनुपसर्गेकः' इत्यत्राऽनुपसर्गग्रहणाच्च । नच आनुपूर्व्यव्यवधानरूपसामीप्यस्याऽनाऽऽश्रयणे गुरुं नमस्कारोतीत्यादावण दुर्वार इति वाच्यम् । भवन्तं शृगोतीत्यादाविवोक्तस्थलेऽनभिधानादणोऽप्रवृत्तेः । नन्वेतत्सूत्रस्याऽधिकारसूत्रत्वेऽत्र 'तत्र ग्रहणं व्यर्थमधिकारेणैव प्रकृ. तधात्वधिकारविषयतायाः सिद्धत्वादित्यत आह-तस्मिश्च सत्येवेति-उपपदे सत्येवेत्यर्थः । अयम्भावः, तत्रग्रहगाऽभावे 'धः कर्मणि टन्' इत्यादौ यथा कर्मण्यभिधेये धन
Aho ! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280