Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
योगोपपत्तौ न किमपि बाधकामेति भावः । ___ ननु सुत्रे समानाधिकरणाधिकारेण एकार्थबोधकत्वरूपसामानाधिकरण्याऽभावाद्युवजरतीति प्रयोगो न स्यादित्यत आह-युवत्यामेव जरतीधर्मोपलम्भेनेत्यादिबोधकालीनेच्छाजन्यज्ञानस्यारोपरूपत्वाजरतीत्वस्य युवत्यामारोपायुवत्या अपि जरतीसा. मानाधिकरण्येन समासे उक्तप्रयोगोपपत्तिः । जरत्यां तु न युवतीत्वधर्मारोपः, तथा सति युवतीशब्दस्य विशेषणत्वेन विशेषणसमासेऽपि नियमतो युवतीशब्दस्य पूर्वनिपातसिद्धौ पूर्वनिपाताय कृतस्य सूत्रस्य वैयर्थ्यांपत्तेरितिभावः ।
कुमारश्रमणादिभिः-ननु सूत्रे कुमारशब्दस्य पाठात्तस्य श्रमणादिभिः सामानाधिकरण्याऽभावात्कुमारी श्रमणा कुमारश्रमणेति प्रयोगो न स्यादिति चेन्न । लिङ्गविशिष्टपरिभाषया कुमारशब्देन कुमारीशब्दस्य ग्रहणात्तस्य च श्रमणादिशब्देन समानाधिकरणत्वात्समासे उक्तप्रयोगोपपत्तेः । एतदेव कुमारग्रहणमुक्तपरिभाषाज्ञापकमिति बोध्यमित्यलम् । ___ ननु निर्मक्षिकमित्यादावव्ययीभावस्य चारितार्थ्यादविघ्नमित्यत्र विघ्नानामभाव. इति विग्रहे परत्वात्तत्पुरुषः स्यादित्याह-अर्थाऽभावेऽव्ययीभावेन सहायं विकल्पत इति-पूर्वपदार्थप्राधान्येऽव्ययीभावः, उत्तरपदार्थप्राधान्ये तत्पुरुष इत्यादिरीत्येति भावः । न्यायसिधे प्रमाणमप्याह-रक्षोहागमलध्वसन्देहाः प्रयोजनमिति । अद्रुतायामसंहितमिति-असन्देह इत्यस्य सन्देहाऽभावो [ निश्चय ] इत्यर्थः । प्रमागभूतमुपन्यस्तं द्वितीयं वार्तिकं संहितासूत्रस्थमिति बोध्यम् । दूताभिन्नायां मध्याविल. म्बितवृत्तौ संहिताऽभाव इत्यर्थः । अव्ययीभावे कृते, द्वन्द्वे परवल्लिङ्गेनोपपन्नस्य असन्देहा इति पुल्लिङ्गप्रयोगस्याऽनुपपत्तिः । द्वितीये द्रतायामिति स्त्रीलिङ्गप्रयोगाऽनुपपत्तिश्च । उक्तभाष्यवार्तिकप्रयोगेण नञ्तत्पुरुषसमासस्याव्ययीभावेन वैकल्पिकत्वज्ञापनादनुपलब्धिरविवाद इत्यायुपपन्नमितिभावः । न चाऽविद्यमाना विघ्ना यस्मिन्निति बहुव्रीहिणा अविघ्नं कर्मत्याद्युपपत्तावव्ययोभावस्योदाहरणमिदं किमर्थमिति वाच्यम् । उत्तरे कर्मण्यवि. घ्नमस्त्वित्यादेव्ययीभावं विनाऽनुपपत्तेरिति प्राश्वः। __शेखरकृतस्तु-भाष्ये उत्तरपदस्य धर्मपरत्वान्नञ्तत्पुरुषोऽन्यपदार्थप्रधानः, न वि. द्यते ब्राह्मण्यं यस्मिन् सोऽब्राह्मणः इति, । नच बहुव्रीहेरन्यपदार्थप्रधानत्वस्य प्रसिद्धत्वान्नन्तत्पुरुषस्याऽन्यपदार्थप्रधानत्वे बहुव्रीहेवैयर्थ्यमिति वाच्यम् । उत्तरपदस्य धर्मिपरत्वे बहुव्रीहेश्चारितार्थ्यात् । उत्तरपदस्य धर्मिपरत्वे बहुव्रीहिसमासाऽऽश्रयणादेव 'अनेकमन्यपदार्थे' इत्येतत्सूत्रस्थं (नजोऽस्त्यर्थानामुत्तरपदलोपश्चे)ति वार्तिकं सङ्गच्छते । न च बहुबीहेरन्यपदार्थप्रधानत्वेऽस्य इत्यादौ सर्वनामकार्य न स्यादिति वाच्यम् । 'एतत्तदोःमुलोपोऽकोरनजसमासे हलि' इत्येतज्ज्ञापकात्तत्र सर्वनामकार्योपपत्तेः। नोक्तार्थे सम्पूर्णसूत्रस्य ज्ञापकत्वं किन्तु तदेकभूतस्याऽनसमास इत्यस्यैव तत्त्वमिति बोध्यम्, तथाहि यदि अस इत्यादौ सर्वनामकाय्यं न स्यात्तदा 'हल्याब्भ्य' इत्यनेन सुलोपस्य दुर्वारत्वादन समासग्रहणं व्यर्थमेव स्यादिति भावः । तत्र भाष्ये नञ्तत्पुरुषस्यान्यपदार्थप्रधानत्वपक्षे अवर्या हेमन्त इत्यादौ विशेष्यतल्लिङ्गवचनापत्तिर्दोष उक्तः । न च 'लङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वा
Aho! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280