Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। णत्वार्थमेवेत्यर्थः । अयम्भावः, नुम उदाहरणे व्रीहिवापाणीत्पादावङ्गस्य नुम्विधानात्त. स्याङ्ग-भागत्वेन प्रातिपदिकान्तेतिणत्वप्राप्तिसम्भवः, प्रहिण्वन्नित्यत्रत्यप्रहिणु इत्यस्याऽप्रातिपदिकत्वेन तेन तदप्राप्त्या तदर्थ नुम्ग्रहणं कर्त्तव्यमेवेति ॥
पदव्यवायेऽपि । माषकुम्भवापेन । चतुरङ्गायोगेनेति । ननु माषकुम्भस्य वापः, चत्वार्यङ्गानि यस्य तेन योग इति विग्रहे उत्तरपदत्वे चाऽपदादिविधाविति प्रत्ययलक्षण - निषेधात्कुम्भाऽङ्गन्योः पदत्वस्य दुर्लभत्वेन पदव्यवायेऽपीति निषेधाऽप्रवृत्या णत्वापत्ति१रिति चेन्न । प्रत्यासत्त्या उत्तरपदस्य कार्यित्व एवोक्तनिषेधवार्तिकप्रवृत्तेः । अपदा. दिविधाविति पर्युदासेन पदान्तविधावेव तत्प्रवृत्तेश्च । नचैवमपि माषकुम्भस्येत्यादेर्वापादिनिरूपितकारकत्वाद्गतिकारकोपपदानामित्यनेन वापादिभ्यः सुबुत्पत्तेः प्राक् समासे तेषां पदत्वं दुर्लभमितिसप्तमीसमासेन व्याख्याने णत्वनिषेधाऽसिद्धिरिति वाच्यम् । तस्या अनित्यत्वेनात्र सुबुत्पत्त्यनन्तरमेव समासेनादोषात् ।
यत्तु 'कुमति चेति सूत्रे भाष्ये माषकुम्भवापेनेत्यत्र षष्ठीतत्पुरुषोत्तरपदकषष्ठीतत्पुरुषे कुमति चेत्यनेन नित्यणत्वेन भवितव्यम् । पष्ठीतत्पुरुषे प्रातिपदिकान्तेति विभाषयेत्युक्तं तत् णत्वप्राप्तिनिरूपणमिति बोध्यम् ।।
यत्तूक्तसूत्रस्थभाष्यादयं पदव्यवायेऽपीति निषेधः 'उपसर्गादसमासेऽपी'त्यादेरेव तेन प्रावनद्धमित्यायेवास्योदाहरणमिति तन्न, पदव्यवायेऽपीत्येतच्छेषभूतस्य (अतद्धित) इति वार्तिकस्याऽऽगोमयेणेत्यादिभाष्योक्तोदाहरणाऽसङ्गत्यापत्तेरित्यलम् ।।
विष्किरः शकुनौ वा । वृत्तिकारमते विकिरः शकुनौ विकिरोवेति सूत्रपाठ इति स्वमतेनाशते-वावचनेनैव सुविकल्प सिद्ध इति । तस्याऽपीति । विकिरशब्दस्याऽपीत्यर्थः । भाष्यविरोधादिति । इत्थंहि भाष्यम् , विष्किरः शकुनौ विकिरोवेति वक्तव्यम् , न वक्तव्यम् , शकुनिवाच्ये वैकल्पिकः सुट् तदतिरिक्त नित्यम् , तत्तर्हिवक्तव्यम्, न वक्तव्यम् , न वावचनेन शकुनिरभिसम्बध्यते किन्तर्हि निपातनमभिसम्बध्यते शकुनिवाच्ये विष्किर इति वा निपातः, एतद्भाष्येण वृत्तिकारमताऽभिप्रेतसूत्रपाठस्य तच्छासमाधानयोश्च स्पष्ट एव विरोध इति भावः ॥
इतिसमासाश्रयविधिप्रकरणम् ।
अथ तद्धितप्रकरणम् । अवसरसङ्गत्या तद्धितप्रकरणमारभते । समर्थानां प्रथमाद्वा । अत्र सुत्रे पदत्रयम् । प्रत्येकं पदानां स्वस्तित्वात्प्राग दिश इत्येतदवधि यावदधिकारः । पदत्रये स्वरितत्वप्रतिज्ञाप्रयोजनं तु कस्मिश्विनिवर्तमानेऽपि अपरस्य निवृत्यभावः । यथा प्राग्दिश इत्यत्र समर्थानां प्रथमादित्यनयोनिवृत्तिः, वेत्यस्याऽनुवृत्तिः । ननु समर्थानामिति व्यर्थम् ,समर्थः पदविधिरित्यनेनैव गतार्थत्वात् । नच पदविधित्वाऽभावान्न तेन गतार्थतेति वाच्यम् । 'घकालतनेष्विात्यलुग्विधानसामर्थ्यात्सुबन्तात्तद्धितोत्पत्तेः सिद्धान्तितत्वात्तस्य पदविधि. त्वस्य सुलभत्वादित्यत आह-सामर्थ्यमिति । समर्थशब्दः शक्तपर्यायः शक्तत्वञ्च,
Aho ! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280