Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
View full book text
________________
1
अलुक्समासप्रकरणम् ।
हृल्लेखे' त्यत्र लेखग्रहणज्ञापितस्य सत्त्वात्तदन्तविध्यभावात्पूरणप्रत्ययान्त इत्यर्थो न स्या दिति चेन्न । आत्मनूशब्दात्पूरणे प्रत्ययासम्भवेन तदन्तग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वादुक्तार्थस्य सुलभत्वात् । एतदुदाहरणे देताविति प्रकृत्यादिभ्य इति तृतीया, सुप्सुपेति समासः ॥
७३
ननु प्रकृतिविकृतिभावस्य विरहेण रन्धनाय स्थाली इत्यत्रैव, 'आत्मने पदम् आत्मने भाषेत्यत्र समासो न स्यादित्यत आह-चतुर्थीतियोगविभागात्समास इति । अलुग्विधानसामर्थ्यादपीह समासः सुवच इत्यपि बोध्यम् ॥
गवियुधिस्थिरः - ष्टा धातोः 'अजिरशिशिर' इत्यौणादिकसूत्रेण किरचि स्थिरशब्दो निष्पन्नः । अत्र सात्पदाद्येोरित्यनेन निषेधे प्राप्ते एतदारम्भः अनेन पत्वे गविष्ठियुधिष्ठिर इति सिद्ध्यति । ननु लुकं बाधित्वादन्तरङ्गत्वाच्चाऽऽदेशे 'हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायामि' त्यनेनैवाऽलुक् सिद्ध्यतीति किमर्थं सूत्रमिदमिति चेन्न । ( अन्तरङानपि विबहिरङ्गो लुग्बाधते) इति न्यायेनाऽवादेशात्पूर्वं लुक्प्राप्त्या हलदन्तादित्यस्याप्राप्त्याऽस्यावश्यकत्वादित्याशयेनाह - श्रत्र गवीति वचनादेवाऽलुगिति ॥
इत्यलुक्समासः ।
अथ समासाश्रयप्रकरणम् ।
घरूपकल्पचेलडुब्रुवगोत्रेति - घरूपकल्पप्रत्ययेषु परेषु चेलडादिषु चोत्तरपदेषु भाषितपुंस्काद्विहितस्य ड्यन्तस्याऽनेकाचो ह्रस्व इत्यर्थः । ननु घादीनां प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधिर्दुर्वार इति चेन्न । लेखग्रहणेनोत्तरपदाधिकारे क्वचित्प्रत्ययग्रहणे तदन्तविध्यभावज्ञापनात् । इत्थंहि ज्ञापनप्रकारः, यदि प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहण स्यात्तदाऽणः प्रत्ययत्वात्ततस्तदन्तविधावणन्तरूपोत्तरपदे हृदादेश इत्यर्थं लेखशब्देऽप्यादे - शस्य सौलभ्येन लेखग्रहणस्य वैयथ्यं स्पष्टमेव । न च घञन्तलेखशब्दस्य प्रयोगघटकत्वं यत्र तत्राऽप्यादेशार्थं लेखग्रहणस्याssवश्यकतया कथं तद्वैयर्थ्यानेति वाच्यम्, लेखग्रहणस्योक्तार्थज्ञापकत्ववर्णनपरभाष्यप्रामाण्याद् घञन्तले खशब्दोत्तरपदकपूर्वपदस्य प्रयोगस्याऽनभिधानादिति भावः ॥
हृदयस्य हृल्लेखेति- अत्र सूत्रेऽणन्तस्यैव लेखशब्दस्य ग्रहणं नतु घजन्तस्य, अण्प्रत्ययसाहचर्यात्, अत एव घञन्तरूपोत्तरपदे हृदयलेख इत्येव रूपं नत्वस्मिन् हृदादेशः । नन्वणन्तलेखशब्दग्रहणेऽण्ग्रहणेनैव सिद्धे लेखग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । उत्तरपदाधिकारे तदन्तविधिर्नास्तीति ज्ञापनेन तस्य सार्थक्यात् । ज्ञापनप्रकारच प्रागेवोक्त इति भावः ॥
इको ह्रस्वोऽङ्यो गालवस्य - ननु सूत्रे गालवग्रहणं विकल्पेन ह्रस्वविधानार्थमेव तिष्ठति तच्चेत्पूर्वसूत्रात् 'एकहलादौ पूरयितव्येऽन्यतरस्यामि'त्यस्मादन्यतरस्यामित्यनु. वृत्यैव सिद्धमिति निष्फलमेव तद्ग्रहणमित्यत आह- गालवग्रहणं पूजार्थमिति ।
सम्प्रसारणस्य-उत्तरपदे सम्प्रसारणस्य दीर्घ इत्यर्थः । ननु कौमुद्गन्धोपुत्र इत्यत्र 'इको ह्रस्वissar गालवस्ये' ति ह्रस्वो दुर्वारः । नच कृते ह्रस्वे दीर्घविधानं व्यर्थ
७ फ० म०
Aho! Shrutgyanam

Page Navigation
1 ... 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280