Fakkika Ratna Manjusha

Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras

Page 194

४८
सम्॥
फक्किकारत्नमञ्जूषा। न्तविधौ चतुर्थ्यन्तमिति सामर्थ्यात्तेन तदर्थो लक्ष्यते तस्मात्तादयं चतुर्थीत्यभिप्रेत्याहचतुर्थ्यन्तार्थाय यत्तद्वाचिनेत्यादि-चतुर्थ्यन्तवाच्ययूपाथं यदावादि तवाचकशब्देन चतुथ्यर्थन्तस्य वा समास इत्यर्थः । यूपाय दावित्यादीन्युदाहरणानि ।
ननु सूत्रे तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावातिरिक्तग्रहणे तेनैव बलिरक्षितशब्दाभ्यामपि समाससिद्धौ याभ्यां समासाथं कृतमुक्तशब्दद्वयग्रहणं व्यथं सज्ज्ञापयति तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावस्यैव ग्रहणमित्याशयेनाह-तदर्थेन प्रकृतिविकृतिभाव एव गृह्यते । बलिरक्षितग्रहणाज्ज्ञापकादिति-न च हितमुखशब्दयोरपि ज्ञापकत्वसम्भवेन शब्दचतुष्टयस्यैव ज्ञापकत्वप्रतिपादनस्य युक्तत्वाद्वयोरेव तत्त्वप्रदर्शनमयुक्तमिवि वाच्यम् । हि. तसुखशब्दयोगे । (चतुर्थी चाशिष्यायुष्यमदभद्रकुशलसुखार्थहितैरि)त्यनेनाऽतादयेऽपि चतुर्थासम्भवात् उक्तशब्दद्वयेनाऽन्योपकाराऽजननेन तद्योगे तादर्थ्यचतुर्था असम्भवाञ्चोक्तशब्दद्वयस्य ज्ञापकत्वाऽसम्भवात् । न च समासत आशिषोऽप्रतीत्या (चतुर्थी चाशिषी)ति विहितचतुर्थ्यन्तस्य समासाऽस्वीकारादलिरक्षितग्रहणवद्धितसुखशद्वयोरपि ज्ञापकत्वं सम्भवतीति वाच्यम् । ब्राह्मणहितं, गोहितं, गोमुखमित्यादिलक्ष्यदर्शनादतादर्थ्यचतुर्थ्य. न्तस्यापि समासाङ्गोकारात्तदर्थन्तयोरावश्यकत्वात्सामर्थ्यविरहेण ज्ञापकत्वाऽसम्भवा. दित्यलम् ॥
ननु बलिरक्षितग्रहणज्ञापकज्ञापितस्य प्रकृतिविकृतिभावस्य तदर्थपदेन ग्रहणमितिनियमस्य रन्धनाय स्थालीत्यत्र समासवारणमेव फलं तत्र षष्टीसमासस्य दुरित्वानियमो व्यर्थ एव । न च सति षष्टी समासे समासस्वरः, तादर्थ्यचतुर्थ्या तु नियमेन समासवारणात्पूर्वपदप्रकृतिस्वर इति स्वरे विशेष इति वाच्यम् (चतुर्थी तदर्थे) इत्येतद्विहितपूर्वपदप्रकृतिस्वरस्यापि प्रकृतिविकृतिभाव एवेष्टत्वादुक्तस्वराऽप्रात्त्या स्वरेऽविशेषादुक्तसमा. सस्याऽनिवार्यत्वेन नियमवैयर्थ्यस्य तादवस्थ्यादिति चेन्न । रन्धनाय स्थालीत्यत्र शब्दशक्तिस्वभावात्तदर्थत्वेनैव भानेन सम्बन्धत्वेनाऽभानात् षष्ठयभावेन तत्समासाऽप्रात्या सत्यां तादर्यचतुर्थी प्राप्तं तत् समासनिवृत्यर्थमुक्तनियमस्याऽऽवश्यकत्वेव सार्थक्यात् । एतत्सर्व प्रकृतसूत्रस्थभाष्ये स्पष्टम् । तत्र हि (चतुर्थी तदर्थमात्रेण चेत्सर्वप्रसङ्गोऽविशेषात् । सर्वस्य चतुर्थ्यन्तस्य तदर्थमात्रेण सह प्रसङ्गो भवति । अनेनाऽपि प्राप्नोति, रन्धनाय स्थाली, अवहननायोलखलमि)ति । अत्राऽनेनाऽपि प्राप्नोतीत्युक्त्वा कथमप्येषु समासो न भवतीत्युक्तम् । उक्तञ्च कैयटेन नाऽनभिधानादन्धनस्थाल्यादयः षष्ठीसमासा भवन्तीति । नचोक्तयुक्त्या चतुर्थीषष्ठीसमासवारणेऽपि रन्धनार्था स्थाली रन्धनस्थालीति मध्यमपदलोपिसमासो बाधकाऽभावात्स्यादेवेति वाच्यम् । अनभिधानादुक्तसमासस्याऽप्यप्राप्तेरिति दिक्॥
अश्वघासादयस्तु षष्टीसमासा इति-तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावग्रहणासमासाप्राप्त्याऽत्रापि घासादीनामुपकारकत्वेन तादर्थ्यचतुर्थी सत्यां न समास: किन्तु वाक्यमेव । सम्बन्धत्वेन भाने तु षष्ठीसमासो भवत्येवेति भावः ॥
अर्थेन नित्यसमासो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्यमिति-अनेन वात्तिकेन कार्यद्वयं विधीयते । एवमर्थशब्देन चतुर्थ्यन्तस्य नित्यसमासत्वं द्वितीयं विशेष्यगतलिङ्गस्वञ्च एतदसत्वे विभाषाऽधिकारेण समासस्य पाक्षिकत्वात्समासाऽभावपक्षे वाक्यस्याऽपी
Aho ! Shrutgyanam