________________
शेषभंग की सिद्धि
प्रथम परिच्छेद
[ प्रमाणवाक्यमशेषधर्मात्मकं वस्तु प्रकाशयति तत् कथं संभवेत् जैनमते ? ]
नन्वेवं प्रधानभावेनाशेषधर्मात्मकस्य वस्तुनः प्रकाशकं प्रमाणवाक्यं कथमुपपद्येत येन
चेत्कालादिभिरभेदेनाभेदोपचारेण
[ ३३७
सकलादेशः
प्रमाणाधीनः स्यादिति
च द्रव्यपर्यायनयार्पितेन सकलस्य वस्तुनः कथनादिति ब्रूमः । द्रव्यार्थिकनयात्तावदेकस्यैव द्रव्यस्यानन्तपर्यायात्मकस्यादेशः ' प्रमाणवाक्यं नानेकार्थं, पर्यायनयाच्च सकलपर्यायाणां कालादिभिरभिन्ना
[ प्रमाणवाक्य अशेषधर्मात्मक वस्तु का प्रकाशन करते हैं, जैनमत में यह कथन कैसे सम्भव होगा ? ]
प्रश्न- इस कथन से तो प्रधानभाव से अशेष धर्मात्मक वस्तु का प्रकाशक प्रमाणवाक्य है यह कथन कैसे सिद्ध हो सकेगा कि जिससे आप "सकलादेश: प्रमाणाधीनः " वस्तु का सम्पूर्णरूप से कथन करना प्रमाण के आधीन है, इस वाक्य को कह सकें ?
उत्तर - कालादि के द्वारा अभेदरूप द्रव्यार्थिकनय की अर्पणा से एवं अभेदोपचाररूप पर्यायार्थिकनय की अर्पणा से सभी पर्यायसहित सम्पूर्ण वस्तुओं का कथन हो जाता है, ऐसा हम जैन स्वीकार करते हैं ।
द्रव्यार्थिकनय से अनन्त पर्यायात्मक एक ही द्रव्य का कथन करना प्रमाणवाक्य है, न कि अनेक अर्थ का कथन करना प्रमाणवाक्य है, एवं पर्यायार्थिकनय से कालादि से अभिन्न सम्पूर्ण पर्यायों में अभेदोपचार करके उपचरित एक ही वस्तु प्रमाणवाक्य का विषय है ।
1 विवक्षिताविवक्षित । ( दि० प्र० ) 2 सर्वमनेकान्तात्मकम् । ( दि० प्र० ) 3 कथनम् । (दि० प्र० )
4 कालोअप सरूवत्थो संबन्धतहेव उवयारो । गुणिदेसो संसग्गो सद्दोविय होंति कालादी ।। कालः आत्मस्वरूपमर्थ: संबन्धस्तथा चोपकारः गुणिदेशः संसर्गः शब्दोऽपि च भवन्ति कालादयस्तत्र स्याज्जीवादिवस्त्वस्त्येवेत्यत्र यत्कालमस्तित्वं तत् कालाः शेषानन्तधर्मा वस्तुन्येकत्रेति तेषां कालेनाभेदवृत्तिः यदेव चास्तित्वस्य तद्गुणत्वमात्मस्वरूपं तदेवाभ्यानन्तगुणानामपीत्यात्मस्वरूपेणाभेदवृत्तिः । य एवाधारो द्रव्याख्योस्तित्वस्य स एवान्य पर्यायाणामित्यर्थे नाभेदवृत्तिः । य एव चाविष्वग्भावः कथञ्चित्तादात्म्य लक्षणः संबन्धोस्तित्वस्य स एव शेषविशेषाणामिति संबन्धेनाभेदवृत्ति । य एव चोपकारोस्तित्वे न स्वानुरक्तकरणः स एव शेषैरपि गुणैरित्युपकारेणाभेदवृत्तिः । य एव च गुणिदेशोस्तित्वस्य स एवान्यगुणानामिति गुणिदेशेनाभेदवृत्तिः । य एव एकवस्त्वात्मना स्तित्वस्य संसर्गः स एव शेषधर्माणामिति संसर्गेणाभेदवृत्तिः । य एवास्तीति शब्दोस्तित्वधर्मात्मकस्य वस्तुनो वाचकः स एव शेषानन्तधर्मात्मकस्यापीति शब्देनाभेदवृत्तिः - पर्यायार्थिकगुणभावे द्रव्यार्थिकगुणभावे पर्यायार्थिकप्राधान्ये तु न गुणानां कालादिभिरभेदवृत्तिरष्टधा संभवति प्रतिक्षणमन्यतोपपत्तेः । भिन्नकालत्वात् । सकृदेकत्र नानागुणानामसंभवात् सम्भवे वा तदाश्रयस्य तावद्धाभेदप्रसंगात् । तेषामात्मरूपस्य च भिन्नत्वात् । तदभेदे तद्भेदविरोधात् । स्वाश्रयस्यार्थस्यापि चान्यत्वात् । अन्यथा नानागुणाश्रयविरोधात् । संबन्धस्य च संबन्धिभेदाभेददर्शनात् नानासंबन्धिभिरेकत्रकसंबन्धाघटनात् क्रियमाणस्योपकारस्य प्रतिनियतरूपस्यानेकत्वात् गुणिदेशस्य च प्रतिगुणभेदात् तदभेदे भिन्नार्थगुणानामपि गुणिदेशेभेदे प्रसंगात् ससर्गस्य च प्रतिसंसर्गिभेदातदभेदे संसर्गिभेदविरोधात् । ( दि० प्र० ) 5 सर्वेषां वस्तुनामेककालता । ( दि० प्र० ) 6 नानापर्यायलक्षणार्थ: बस: मुख्य: । ( दि० प्र०) 7 नयप्रमाणवाक्ययोः कथं भेद इति चेदुच्यते । स्यादस्तीत्यादिनयवाक्येऽस्तित्त्वधर्मस्य प्राधान्यं नास्तित्त्वा दिधर्मस्य गौण्यम् । स्याज्जीव इति प्रमाणवाक्ये धर्मिणः प्राधान्यं धर्माणां गौण्यमितिभेदः । ( दि० प्र०)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
