Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra ( aitihAsika evaM sAMskRtika upanyAsa lekhaka AcArya candrazekhara zAstrI NEPALI se ga la buka Dipo, naI sar3aka, :: dillii| prathamavAra 2000 gaNatantra divasa, 1954 I.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: rIgala buka Dipo naI sar3aka, dillii| sarvAdhikAra prakAzaka ke lie rakSita prathama saMskaraNa mUlya pA~ca rupayA vizva bhAratI presa, pahAr3ag2aja, dillI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM viSaya sUcI ke pRSTha 52 5 72 viSaya prastAvanA 1 azva bheMTa 2 azva parIkSA 3 durgama vana meM 4 bhIla kanyA se praNaya 5 yuvarAja kI khoja 6 yuvarAja pada kI prathama parIkSA 7 yuvarAja pada kI dvitIya parIkSA 8 yuvarAja pada kI tRtIya parIkSA 6 deza-niSkAsana 1. rAjya sanyAsa 11 nandigrAma me 12 mUrkhatA athavA cAturya 13 praNaya parIkSA 14 gRha-jAmAtA 15 putra lAbha 16 cilAtI ke atyAcAra 17 giravraja kI pukAra 18 giravraja para AkramaNa 16 rAjyArohaNa 20 nandi grAma para kopa 21 buddhi cAturya 22 abhayakumAra kA anveSaNa 23 pitA-putra kI bheTa 24 yuvarAja pada 24 zramaNa gautama 26 gautama siddhArtha tathA bimbasAra / 27 kozala rAjakumArI se sambandha 28 bauddhamata kI zaraNa meM 26 abhayakumAra kI nyAya buddhi Isisw ,105 . W www mr mm 140 159
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 185 . . D.. M. 203 206 . :: : in n lh m l o xx w 30 citrakAra bharata 31 bhagavAn mahAvIra kI dIkSA 32 mahAsatI candanabAlA 33 vaizAlI me sAmrAjya virodhI bhAvanA 34 citra para Asakti 35 magadha ke do rAjanItijJa. 36 ratno kA vyApArI 37 celanA se vivAha 38 vaizAlI tathA magadha kI sadhi 36 senApati jambU kumAra -40 rAnI celanA kA dharma saparSa 41 jaina dharma kA parigrahaNa 42 bimbasAra kA parivAra 43 campA kA patana 44 bhagavAn mahAvIra svAmI ko bebala jJAna 45 bimbasAra dvArA bhagavAna ke darzana 46 kerala yAtrA 47 siMhala nareza se yuddha 48 kerala-rAjakumArI se vivAha 46 jambUkumAra kA vivAhotsava 50 vidyuccara 51 jambU svAmI kI dIkSA 52 buddhacaryA tathA devadatta 13 ajAtazatra kA SaDayaMtra 14 ajAtazatra kA vidroha 25 ajAtazatra ke atyAcAroM kI pukAra 56 sAmrAjya kI bAgaDora 7 rAjyagRha meM sattA hastAntarIkaraNa 58 bhISaNa matraNA 56 koSa-bala para adhikAra 60 bimbasAra kI mRtyu : :: 272 281 286 : 263 268 Ww 316 325 328 334 : :: :: :: ::: 350 350
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitihAsika pRSThabhUmi hindI meM sAhitya kI vartamAna gati--yadyapi bhArata paratantratA kI beDI ko toDa kara Aja svatantra ho cukA hai, kintu usakI paratantratA kI aneka kuTeva abhI taka bhI banI huI hai| bhArata ko vartamAna svatantratA agrejo se milI hai, ata. usakI nasa-nasa me agrejIpanA samAyA huA hai| jisa prakAra samRddha yorupa ke nara-nArI upanyAsa dvArA manorajana kara samaya yApana karate hai, usI prakAre bhAratavAsI Aja bhI karanA cAhate hai| hindI ke lekhaka bhI apane aise pAThako kI ruci ko pUrNa karane ke lie apanI lekhanI kA durupayoga kara rahe hai| samaya-yApana karane vAle sAhitya kA rASTravirodhI rUpa-yadyapi hamako Aja rAjanItika svatantratA mila gaI hai, kintu bauddhika paratantratA se hama abhI taka bhI nahIM chUTa pAye hai| isake atirikta Arthika paratantratA to hamako atyanta bhayakara rUpa me kasa kara jakaDe hue hai| deza ke sAmane punarnirmANa ke kaI kSetra khule paDe hai, jiname hamako dasiyo varSa taka atyanta kaThora parizrama karanA paDegA / Aja deza ke sAmane punarnirmANa kA itanA adhika kArya hai ki bhArata ke bacce-bacce ke yoga se hI usako pandraha-bIsa varSa meM pUrNa kiyA jA sakatA hai| aisI sthiti meM hamako samaya kA apavyaya karane vAle sAhitya kA adhyayana karanA athavA nirmANa karanya dono hI kArya dezahita ke pratikUla dikhalAI dete hai| jo loga apane deza ko bharapeTa anna, vastra, zikSA, cikitsA tathA AjIvikA nahI de sakate unako isa prakAra samaya kA apavyaya karane tathA karAne kA koI adhikAra nahIM hai| hindI ke aitihAsika upanyAsa-isI bhAvanA ke vazavartI hokara Aja hindI ke lekhako me samaya kA apavyaya karane vAle upanyAso kI apekSA aitihAsika upanyAso kA kucha-kucha Adara kiyA jAne lagA hai| idhara hindI meM kaI eka acche aitihAsika upanyAsa nikale hai| zrI vRndAvanalAla varmA se upanyAsa lekhako me Aja agnagaNya hai| kintu zrI caturasena zAstrI ko vRndAvana bAbU kara
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati pasaMda nahI hai / unakA kahanA hai ki "vRndAvanalAla varmA ke itihAsa kI satya rekhAo para calane ke kAraNa unake upanyAsoM meM itihAsa-rasa kI apekSA itihAsa-satya adhika vyakta huA hai, jisase unakI racanA meM bhAvanA aura tallInatA kI apekSA satarkatA adhika vyakta huI hai|" zrI caturasena zAstrI kI sammati me "isI se vRndAvana bAbU ke upanyAsa hRdaya kI apekSA mastiSka para apanA prabhAva adhika DAlate hai aura pAThaka unake pAtro ke sukha-du.kha ko apane sukha-dukha me Aropita nahI kara pAtA aura kevala eka sahAnubhati-pUrNa darzakamAtra hI raha jAtA hai|" aitihAsika upanyAsoM kI maryAdA-zrI caturasena zAstrI ne apane 600. pRSTha ke vizAlakAya upanyAsa "vaizAlI kI nagara-vadhU" ke pRSTha 886 para likhA hai ki "isa grantha me pAtro kI kAla-paridhi kA kucha bhI vicAra nahI kiyA gayA hai aura AvazyakatA par3ane para itihAsa ke satya kI rakSA karane kI kucha bhI paravAha nahIM kI gaI hai|" isakA artha yaha huA ki zrI caturasena zAstrI apane pAThako ko itihAsarasa ke nAma se itihAsa ke dhokhe me rakhanA cAhate hai| isIliye unhone apane isa upanyAsa meM akhaNDa brahmacAriNI mahAsatI candanabAlA kA vivAha rAjakumAra viDUDabha se karAyA hai, vItarAga bhagavAn mahAvIra svAmI ko rAga-dveSa meM rata dikhalAyA hai tathA uttama gRhastha mahArAjA zreNika bimbasAra ke caritra ko itanA girA humA dikhalAyA hai ki unhone prathama AryA mAtagI nAmaka kumArI kanyA ke sAtha gupta vyabhicAra karake AmrapAlI ko utpanna kiyA aura phira apanI putrI usI AmrapAlI ke sAtha bhI samAgama kiyaa| yadi aitihAsika -ghaTanAmo ko itanA adhika vikRta karake ise itihAsa-rasa nAma diyA jAtA hai to aise itihAsa-rasa se hindI ke pAThako kI rakSA karanA pratyeka itihAsapremI kA parama kartavya ho jAtA hai| aitihAsika upanyAsa to kevala usI ko kahA jA sakatA hai, jisame aitihAsika tathyo kI samasta rUpa se rakSA kI gaI ho| usame kalpanA kA upayoga aitihAsika pAtro kI unhI jIvana-ghaTanAo ke sambandha meM kiyA jA sakatA hai| jinake sambandha me itihAsa mauna ho |aitihaasik pAtro kI aisI jIvana-ghaTanAmo
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ se sambaddha anya navIna pAtroM kI bhI kalpanA aitihAsika upanyAsa meM kI jA sakatI hai| kintu aitihAsika tathya ko tor3a-maror3a kara upasthita karatA aitihAsika upanyAsa ke kSetra se bAhira kI bAta hai| itihAsa-rasa kyA hai ?-zrI caturasena zAstrI ne apane pakSa ke samarthana me 'itihAsa-rasa' zabda kA nayA prayoga kiyA hai / isameM sadeha nahIM ki aitihA. 'saka upanyAsa me itihAsa-rasa hI pradhAna hotA hai, kintu prazna yaha hai ki vaha itihAsa-rasa hai kyA ? kyA aitihAsika pAtro ke nAma kI pRSThabhUmi meM unakI jIvana-ghaTanAmo ko kalpanA kI uDAna para uDAnA itihAsa-rasa hai ? nizcaya hI yaha itihAsa-rasa na hokara itihAsa kA upahAsa eva usakA durupayoga hai| itihAsa-rasa isase vilakSaNa eka aura hI rasa hai, jisakA nIce varNana kiyA jAtA hai ___ Aja ke bhArata kI sAhityika AlocanA kI manovRtti atyanta sakINaM bana gaI hai / vaha isa viSaya me pAzcAtya sasAra se bhI kucha sIkhanA nahI caahtaa| hamAre prAcIna saMskRta grantho me zRGgAra, hAsya, raudra Adi navarasoM kA varNana malane ke kAraNa AlocanA ke kSetra ko atyanta sakIrNa banA kara kevala kalpanAtmaka sAhitya-upanyAsa, kahAnI tathA kavitA ko hI sAhitya mAna kara usI 'kI AlocanA kI jAtI hai| Aja ke bhArata ke punanirmANa kArya meM mukhya rUpa se bhAga lene vAle itihAsa, rAjanIti, zodha tathA vijJAna ke viSayo ko sAhitya se ekadama bahiSkRta karake unakI ekadama upekSA kI jAtI hai| hamAre Alocaka vidvAno kI isa pravRtti ke kAraNa Aja hindI sAhitya ke lekhana tathA prakAzana dono hI kSetro meM eka bhArI dalabandI bana gaI hai, jisake dvArA kavitA, kahAnI ke atirikta anya sabhI prakAra ke sAhitya kA bahiSkAra kiyA jA rahA hai, kintu yaha pravRtti AtmaghAtI hai| isa prakAra deza kI pragati me roDe DAla kara apanI svAryasAdhanA dvArA bAdhA pahu~cAI jA rahI hai| vAstava me Ajakala ke Alocako kA adhyayana atyanta sImita hotA hai| kintu likhane kA eka to unhe vyasana hotA hai, dUsare, apane zikSA vibhAga ke sthAna ke kAraNa uname pAThya grantho para apanA prabhAva DAla kara apane ekAgI adhyayana ke bala para hI apanI lekhanI se dhana kamA lene kI kSamatA hotI hai| ataeva kama adhyayana karane vAlo ke lie pAlocandra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ se adhika sastA viSaya likhane ke lie dUsarA nahI mila sktaa| isame lekhaka khUTe me badhe hue bachaDe ke sagAna apanI atyadhika sakucita paridhi ke andara ghUmatA-dhAmatA humA hI binA anya vipayo kA pradhyayana kine apane ko bhArI vidvAn mAna kara litatA rahatA hai / vintu usakI isa pravRtti se hamAre rASTra, hindI bhASA tathA svaya usa lekhaka tIno kI hI unnati avaruddha ho jAtI hai| yadi bhAratIya rASTra tathA rASTrabhASA kI unnati karanI hai to hindI ko apane AlocanAtmaka dRSTikoNa ko nimnalikhita dizAoM meM vyApaka banAnA hI hogaa| nava rasoM kI sImA ko bar3hAne kI AvazyakatA bhArata kA kalyANa Aja una purAge Dhaga ke nava raso, unakI kavitAmo tathA samaya kA apavyaya karane vAle upanyAso se nahI ho sktaa| Aja usako rAjanIti, itihAsa, vijJAna praryazAstra Adi viSayo ke anekAneka grantho kI AvazyakatA hai| ataeva sAhitya ko purAne nau raso kI saMkhyA me parimita rakhane se Aja' sAhitya ke aneka aga nyAya prApta karane se vacita ho rahe hai / ataeva Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki nava raso kI isa sakhyA ko Age baDhA kara tIna-cAra nae raso kI kalpanA kI jAve / kama se kama yaha tIna rasa to atyadhika Avazyaka hai itihAsa rasa va vijJAna rasa tathA anveSaNa rasa-ina tIna raso kI kalpanA karake ina-ina viSayo ke grantho ko sAhitya me unakA upayukta sthAna diyA jAnA cAhie / itihAsa rasa me rAjanIti kA antarbhAva kiyA jA sakatA hai, kyoki vartamAna itihAsa hI rAjanIti hai aura bhUtakAlIna rAjanIti hI itihAsa hai / vijJAna rasa me bhautika vijJAna, rasAyana vijJAna, prANizAstra, bhUgarbha vijJAna, manovijJAna, arthazAstra Adi viSayoM kA antarbhAva kiyA jA sakatA hai| jo loga ina sabhI viSayo kI zodha meM ruci rakhate hai, unake lie anveSaNa rasa kI kalpanA bhI karanI hI pddegii| / ina viSayo kA adhyayana karane vAle isa bAta ko jAnate hai ki yaha viSaya rasa zUnya nahIM hai| eka prANizAstra kA vidvAn apane viSaya meM varSoM taka kevala isIlie tanmaya hokara khoja karatA rahatA hai ki usako usame rasa AtA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsa eva rAjanIti kA eka vidvAn saikaDo grantho kA paryAlocana karake kevala isIliye apane viSaya para tanmaya hokara likhatA rahatA hai ki use usame rasa AtA hai| yahI bAta anya aneka viSayo kA anveSaNa karane vAlo para bhI lAgU hotI hai| ina tIno ,viSayo ko rasa mAnanA hI caahiye| kintu yadi Ajakala ke Alocaka aba bhI haThavaza ina viSayo ko raso me sammilita karanA svIkAra na kareMge to vaha dekheMge ki kucha samaya pazcAt ina viSayo kI AlocanA kI gagA unakI pUrNatayA upekSA karake svaya hI pravAhita hone lgegii| isa graMtha kI kathAvastu-aba hama AlocanA ke viSaya ko choDakara phira apane prakRta viSaya para Ate hai / hamAre prastuta upanyAsa kI kathAvastu kA AdhAra vaha prasiddha vyakti hai, jisako Aja bhAratIya itihAsa ke nirNIta bhAga kA Adi puruSa mAnA jAtA hai| vAstava me zreNika bimbasAra se pUrva kA bhAratIya itihAsa atyadhika vivAdAspada hone ke kAraNa abhI taka bhI nirvivAda rUpa se itihAsa meM sthAna nahI pA sakA hai| yadyapi zreNika bimbasAra ke sambandha kI bhI saba ghaTanAe itihAsa me nahI pA sakI hai, kintu jaina tathA bauddha grantha usake jIvana kI aneka ghaTanAmo se bhare paDe hai / yadyapi una sabhI ghaTanAo ko abhI nirvivAda rUpa se satya nahI mAnA jA sakatA, kintu aitihAsika anveSaNa ke isa yuga me kauna jAne ki bhaviSya meM kauna sI ghaTanA aitihAsika tathya kI kasauTI para kharI utara aave| hamane isa grantha me una sabhI ghaTanAo ko jyo-kA-tyo grahaNa kara liyA hai| isase hamako eka lAbha yaha bhI huA hai ki naI-naI kalpanAe karane kA jhajhaTa kucha kama ho gayA hai, phira bhI hamako isa grantha me kucha naI-naI kalpanAe karanI hI paDI hai, jaisA ki Age cala kara dikhalAyA jaavegaa| zreNika bimbasAra eka aisA vyakti thA, jo bhagavAn mahAvIra tathA gautama buddha donoM kA samakAlIna thaa| usako dono hI mahAnubhAvo ke mukha se unake upadeza sunane kA saubhAgya prApta huA thA / gautama buddha ne bhagavAn mahAvIra se prathama upadeza denA prArabha kiyA thaa| ataeva zreNika vimbasAra prathama bauddha bana kara pIche jaina banA thaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha kA prAcIna itihAsa-zreNika bimbasAra magadha kA rAjA thaa| bihAra rAjya ke jo pradeza Ajakala paTanA tathA gayA jilo meM sammilita hai, unhI kA prAcIna nAma magadha thaa| usakI rAjadhAnI pahile girivraja thI, jo rAjagRha se kucha dUra paca pahADiyo se bAhira gayA ke kucha pAsa thii| Rgveda ke 'tIsare maNDala ke 56 ve sUkta ke matra 4 ke anusAra magadha kA rAjA prapagaDa kIkaTa nareza thA / yAska ne apane nirukta (6-32) me kIkaTa ko anArya batalAyA hai| abhidhAna cintAmaNi me kIkaTa magadha hai| atharvaveda ke pAcaveM kANDa ke 22 veM sUkta ke 14 ve matra me magadha kA varNana hai| mAgadho ko pahale burA samajhA jAtA thaa| kintu zAkhAyana brAhmaNa meM unakA sammAnita rUpa me varNana kiyA gayA hai| mahAbhArata ke anusAra bRhadratha magadha ke prathama rAjA the| usa samaya magadha me 80,000 grAma lagate the aura vaha vidhyAcala parvata tathA gagA, campA aura sona nadiyo ke bIca meM thaa| rIja DeviDsa ke anusAra usa samaya magadha kI paridhi 2300 mIla thii| aitareya brAhmaNa me prAcIna kAla ke vividha rAjyo kI zAsanapraNAliyo kA varNana karate hue yaha batalAyA gayA hai ki una dino pratIcI (pazcima) dizA ke surASTra (gujarAta), kaccha (kAThiyAvADa) tathA sauvIra (sindha) Adi dezo ke zAsana ko 'svarAjya' kahA jAtA thA aura vahA ke zAsaka 'svarAT' kahalAte the| udIcI (uttara) dizA me himAlaya ke pare uttarakuru, uttara madra Adi janapado me 'vairAjya zAsana praNAlI thii| ye rAjya 'virATa' yA rAjA se vihIna hote the| dakSiNa dizA me sAtvata (yAdava) logo me 'bhojya' praNAlI pracalita thii| ina' janapado ke zAsako ko 'bhoja' kahate the| isI prakAra kucha anya janapadoM ke zAsana kA ullekha karake aitareya brAhmaNa me likhA hai ki 'prAcya' (pUrva) dizA ke dezo me jo rAjA hai, ve 'samrAT' kahalAte hai / unakA sAmrAjya ke liye 'samrAT' ke rUpa me hI abhiSeka hotA hai / una dino prAcIna janapado meM magadha aura kaliMga pramukha the|| bArhadratha vaMza-magadha rAjya kA prArabha hI sAmrAjyavAda kI prakRti se hamA / mahAbhArata ke samaya magadha kA rAjA jarAsandha thA / usake vaza ko
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArhadratha vaza kahA jAtA thaa| jarAsandha bRhadratha se nauvI pIDhI para thaa| usane aga, baMga, kaliGga tathA puNDra Adi ko jItakara apane sAmrAjya kA vistAra kiyA aura aneka rAjyoM se kara liyaa| usakI rAjadhAnI girivraja thii| usane aneka gaNatatro para bhI AkramaNa kiye / andhaka-vRSNiyo kA mathurA kA sagha rAjya bhI usake AkramaNa kA zikAra huA, jisase kRSNa ne unako apanA janapada choDa kara dvArikA le jAkara basAyA / bAda meM kRSNa neM pANDavo kI sahAyatA se bhIma ke hAthoM jarAsandha kA vadha kraayaa| usake bAda 640 varSa taka 22 bArhadratha vazIya rAjAo ne rAjya kiyaa| isa vaMza kA atima rAjA ripuJjaya thaa| ripuJjaya ke amAtya kA nAma pulika thaa| usane rAjA ripuJjaya ko mAra kara apane putra bAlaka ko magadha kA samrAT bnaayaa| pulika magadha ke AdhIna avanti kA rAjA bhI thaa| usake do putra the--bAlaka aura pradyota / pulika ne apane bar3e putra bAlaka ko magadha kA rAjya dekara apane choTe putra pradyota ko avanti kA rAjya diyaa| bAda meM pradyota ne apanI zakti ko khUba baDhA liyA, jisase bAda me use caNDapradyota bhI kahA gyaa| zizunAga vaMza kA saMsthApaka bhaTTiya zizanAga-kintu bAlaka eka nirbala zAsaka thaa| bhaTTiya nAmaka eka balavAn senApati ne use mAra kara magadha ke rAjyasiMhAsana para adhikAra kara liyaa| bhaTTiya ko kahI-kahI zreNika tathA jaina grantho meM upazrerigaka kahA gayA hai| sabhavata usakA eka nAma zizunAga bhI thaa| kucha vidvAno kA mata hai ki bhaTTiya pulika kI paramparA kA anusaraNa karake magadha ke rAjasiMhAsana para svaya nahI baiThA, varan usane apaneM pandrahavarSIya putra bimbasAra ko rAjA bnaayaa| kintu jaina grantho me likhA hai ki bimbasAra ko apane pitA upazreNika kA kopabhAjana bana kara nivAsita jIvana vyatIta karanA pdd'aa| kyoki rAjA bhaTTiya ne eka bhIlakanyA se vivAha karake usake putra ko rAjagaddI dene kI pratijJA kI thI, ata. rAjA bhaTTiya ne apanI pratijJA pUrNa karane ke liye bimbasAra ko dezanirvAsita karake apane putra cilAtI ko magadha kI gaddI para biThalAyA / kintu vaha eka acchA zAsaka tathA senApati nahIM thaa| ataeva magadha ke nAgarika tathA sainika netAoM ne bimbasAra ko nirvAsita jIvana se
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bulA kara apanA rAjA bnaayaa| zreNika nAma kA kAraNa-jaina grantho me rAjA bhaTTiya kA nAma upazreNika tathA bimbasAra kA nAma zreNika batalAyA gayA hai| kintu vidvAno kA vivAra hai ki zreNika unakA nAma na hokara unakI upAdhi thI, jo unako apanI sainyabala ke mahattvazAlI 'zreriNabala' ke kAraNa prApta thI / vidvAno kA vicAra he ki una dino magadha me sainiko kI aneka zreNiyA~ (Guilts) thI, jinakA magaThana svatantra hotA thaa| zreNiyo me sagaThina ina sainiko kI AjIvikA yuddha se hI calatI thii| rAjA loga una sainiko ko apane anukUla banA kara unakI sahAyatA prApta karane ke liye sadA utsuka rahA karate the| sabhavata bhaTTiya isI prakAra kI eka zaktizAlI sainika zreriNa kA netA thA, kintu bimbasAra kI prAdhInatA sabhI zreNiyo ne svIkAra kara lI thii| isIliye bhaTTiya ko upazreNika tathA vimbasAra ko zreNika kahA gayA / aisA jAna paDatA hai ki bimbasAra ne apane bala ko baDhA kara apanI senAmo ke zreriNa rUpa ko samApta kara apanI senAmo ko adhika sagaThita kiyA / isIse bAda me isake putra kuNika ajAtazatru ko zreNika nahI kahA gyaa| kintu avanti ke rAjA pradyota ko magadha me apane bhAI kA rAjyacyuta honA acchA nahI lgaa| isIliye usane magadha para AkramaNa karane kI taiyArI kii| avanti tathA magadha ke ghora sagharSa kA varNana ina paktiyo meM Age kiyA jaavegaa| kahanA na hogA sagharSa me magadha hI saphala huA / magadha me bhRta tathA zreNi bala kI pradhAnatA bAda meM bhI kisI na kisI rUpa me avazya banI rhii| isaliye magadha kI sainika zakti aisI pracaNDra bana gaI ki anya rAjya usake sAmane nahI Tika sakate the| solaha mahAjanapada-rAjA bimbasAra ke samaya tathA usake bAda bhI magadha kI itanI adhika unnati huI ki kramaza vaha bhArata kI saba se baDI rAjanItika zakti bana gayA / magadha kI tatkAlIna isa unnati para vicAra karane ke liye bhArata ke usa samaya ke anya rAjyo kA varNana karanA bhI Avazyaka hai| prAcIna bhArata meM aneka choTe-choTe rAjya the| ivame se pratyeka rAjya ko janapada' kahA jAtA thA / kAlAntara meM iname se kucha janapada unnati kI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dino campA, 1 girivraja (rAjagRha), zrAvasto, sAketa, kAzI tathA kauzAmbI bhArata ke baDe nagara the / vyApArI loga campA se apane-apane poto ( jahAz2o) meM mAla bhara kara svarNabhUmi (barmA) tathA pUrvI dvIpasamUha taka jAyA karate | aga tathA magadha meM prAya yuddha huA karate the / magadha ke mahArAja bhaTTiya upazreNika ke - samaya aga kI gaddI para mahArAja brahmadatta virAjamAna the / unhoMne eka bAra mahArAja bhaTTiya ko yuddha meM parAjita bhI kiyA thA / bimbasAra ke samaya unake putra dadhivAhana para kauzAmbI nareza zatAnIka ne AkramaNa karake unako mAra diyA aura aga para adhikAra kara liyA / kintu dadhivAhana ke putra dRDhavarman ko zatAnIka ke putra udayana ne phira se agapati banA diyA, jaisA ki priyadarzikA meM likhA huA hai / bAda meM samrAT zreNika bimbasAra ne dRDhavarman se aga jItakara use magadha meM milA liyA / 2. magadha - vartamAna paTanA tathA gayA jilo ko magadha rAjya kahA jAtA thA / mahAbhArata ke anusAra yahA kA prathama nareza bRhadratha thA / usake bAda jarAsandha yahA kA saba se pratApI rAjA huA / usake samaya me magadha me 80,000 grAma lagate the aura yaha vidhyAcala tathA gaMgA, campA tathA sona nadiyo ke bIca meM thA / usakI paridhi 2300 mIla thI / rAjA zreNika tathA ajAtazatru ke samaya magadha kI sImAe bahuta kucha baDha gaIM, jinakA yathAsthAna Age varNana kiyA jAvegA / zreNika bimbasAra ne 52 varSa tathA usake putra prajAtazatru ne 25 varSa taka rAjya kiyA / 3 kAzI - atharvaveda meM kAzI, kozala tathA videho kA sAtha-sAtha varNana kiyA gayA hai / zAkhyAyana zrautasUtra ke anusAra zvetaketu ke samaya jala jAtukarNya kAzI, videha aura kozala ke narezo kA purohita thA / kAzIrAja puruvazI the / pauravavaMza ke bAda kAzI me brahmadatta vaza kA rAjya huA / isa vaMza kI sthApanA kAzI meM mahAbhArata kAla me huI thii| sabhavata yaha vaza videho kI zAkhA thI / IsA pUrva 777 meM kAzIrAja azvasena kA dehAnta huA thA / rAjA azvasena athavA vizvasena ne azvamedha yajJa kiyA thaa| bAda meM jainiyo ke teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha ne unakI paTarAnI brahmadattA kI kokha se 10
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma liyA / sabhavata apane putra ke prabhAva ke kAraNa bAda meM vaha jainI ho ge| isI se unakA utsAha sainya saMgaThana me nahI rahA aura bAda me zatAnIka zatrujit ne unheM parAjita kara diyA / kintu kAzIrAja ne vibhinna kAla me kozala, azmaka, aga tathA magadha taka ko parAjita kiyA thaa| kAzI rAjya ke pazcima me vatsa rAjya, uttara me kozala rAjya tathA pUrva meM magadha rAjya thA / samaya-samaya para vatso, kozalo tathA mAgadho ne bhI kAzI ko jItA / buddha se lagabhaga 150 varSa pUrva brahmadattavazIya kAzI nareza ne kozala para vijaya prApta kI / IsA pUrva 675 taka kAzI kA acchA prabhAva banA rahA / 1 4 kozala--- kozala rAjya vartamAna zravadha prAta me thA / pahile isakI rAjadhAnI ayodhyA thI, jo sarayU nadI ke kinAre para thI / bauddha kAla meM ayodhyA kA prabhAva ghaTane para zrAvastI usakI rAjadhAnI huI / zrAvastI zracirAvatI (rAptI) nadI ke taTa para sthita thI / IsA pUrva san 533 se kozala kI gaddI para prasenajit baiThA / vaha ikSvAkuvazIya kSatriya thA / usane apanI pradhAna rAjadhAnI zrAvastI hI banAI | sAketa zrAvastI se 45 mIla uttara ko thI / sAketa sarayU nadI ke kinAre para hI basA huA thA / ataeva vaha sthala vyApAra ke atirikta nau-vyApAra kA bhI mukhya kendra thA / una dino sarayU kA vistAra DeDha mIla kA thA aura usame baDe-baDe pota calA karate the / mahArAja prasanajit kA sAketa me bhI eka rAjamahala tathA kilA thA / zrAvastI meM una dino samasta jambUdIpa kI sampatti ekatrita thI / vahA aneka dhanakuvera nivAsa karate the, jinake sAtha jambUdvIpa ke atirikta tAmraliptA nadI ke mArga dvArA pUrva meM baMgAla kI khADI tathA pazcima meM bharukaccha tathA zUrpAraka ke mArga se araba sAgara ko pAra kara lakSadvIpa, mAladvIpa tathA sudUra pazcima ke anya dvIpo me vyApAra karake jambUdvIpa kI sampadA kA vistAra kiyA karate the / inake atirikta eka mArga zrAvastI se pratiSThAna taka jAtA thA / usa mArga meM mAhiSmatI, ujjaina, gonarda, vidizA, kauzAmbI tathA sAketa paDhate the / zrAvastI se eka sarala mArga rAjagRha ko pArvatya pradeza meM hokara jAtA thA / isa mArga me setavya, kapilavastu, kurinArA, pAvA, hastigrAma, bhaNDagrAma, vaizAlI, pATalIputra aura nAlanda par3ate the| nadiyo se una dino vyApAra kA kArya adhika liyA * 11
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA thaa| una dino gagA me sahajJAti aura yamunA me kauzAmbI taka baDI-baDI nAve calatI thii| sArthavAha videha hokara, gAndhAra hokara, magadha hokara sauvIra taka, bharukaccha se barmA taka, dakSiNa hokara baibilona taka tathA campA se cIna taka jAte-Ate the| kozala janapada ke pazcima me pAcAla, pUrva me sadAnIrA (maNDaka) nadI, uttara meM nepAla kI parvatamAlA tathA dakSiNa me syandikA nadI thii| Adhunika samaya kA avadha prAta prAya prAcIna kAla kA kozala hI hai| prasenajit baDA bhArI digvijayI samrAT thA / vAstava me una dino kozala kA prasenajit tathA magadha kA zreNika bimbasAra dono samasta jambUdvIpa para adhikAra karake cakravartI banane kI abhilASA rakhate the| prasenajit ne zAkyo ko parAjita karake balapUrvaka unakI eka rAjyakanyA se vivAha kiyaa| kintu zAkya prasenajit se ghRNA karate the, kyoki usake ghara meM koI kulIna rAnI nahI thii| usakI rAjamahiSI eka mAlI kI laDakI thii| ataeva unhoMne prasenajit ke sAtha dhokhA karake usako eka rAjakumArI na dekara usake sAtha nandinI nAmaka eka aisI rAjakumArI kA vivAha kiyA, jo vAsabha khattiyA nAmaka eka dAsI me sAmata mahAlanAmana se utpanna huI thii| prasenajit kA uttarAdhikArI putra viDUDabha isI zAkya kumArI nandinI se utpanna huA thaa| viDUDabha ke prapautra sumitra ko mahApadmananda ne IsA pUrva 380 ke Asa-pAsa rAjyacyuta karake kozala ko magadha me milA liyA / / 5 vRji yA vajjI-yahA una dino gaNatatra zAsana praNAlI thI, jinakI rAjadhAnI vaizAlI thii| pahile isakA nAma vizAlapurI thA / mithilA vaizAlI se uttara pazcima 35 mIla para bhii| usakI rAjadhAnI taba bhI janakapura hI thii| vAstava me videha rAjya ne hI TUTa kara vajjI sagha kA rUpa grahaNa kara liyA thaa| isame nimnalikhita aSTakula the-videha, licchavi, jJAtRka, vajjI, ugra, bhoja, aikSvAku aura kaurava / iname prathama cAra pradhAna the| videho kI rAjadhAnI mithilA tathA licchaviyoM kI rAjadhAnI vaizAlI thI, jo Ajakala ke mujaphpharapura jile me thii| licchaviyoM ke bhI nau rAjA the / unake pradhAna gaNapati una dino rAjA ceTaka the, jo bAda meM samasta vajjIsagha ke bhI gaNapati ho gae the / jJAtRko kI rAjadhAnI vaizAlI ke nikaTa kuNDapura yA kollAga thii| ise kuNDalapura bhI kahA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA thA / usake pradhAna una dino rAjA siddhArtha the / jainiyo ke aMtima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra unhI rAjA siddhArtha ke putra the / vaizAlI bahuta baDA nagara thA / usake tIna bhAga the / rAmAyaNa me likhA hai ki vaizAlika vaMza ke saMsthApaka ikSvAku rAjA zralambuSa ke putra vizAla the / purANo me bhI unako vazadhara mAnA gayA hai / isI kAraNa licchaviyo ko zuddha kSatriya mAnA jAtA thA / unako panI vazazuddhi kA abhimAna bhI kama nahI thA / yaha loga jaina tathA bauddho ke barAbara sahAyaka rahe / isIliye vaidika paripATI vAlo ne unako dveSavaza vrAtya kSatriya likhA hai / vaizAlI ke tIna jile the- vaizAlI, kuNDapura ( kollAga yA kuNDalapura ) tathA vANijya grAma / tibbatI mata ke anusAra ina tIno me kramaza 7000, 14000 tathA 21000 makAna the / vRji logo meM pratyeka gAva ke saradAra ko rAjA yA rAjuka kahA jAtA thA / licchaviyoM ke 7707 rAjA the aura uname se pratyeka uparAja, senApati aura bhANDAgArika ( koSAdhyakSa) bhI thA / vaizAlI ke khaNDahara aba bhI mujaphpharapura se pazcima kI ora ko jAne vAlI pakkI saDaka para vahA se aThAraha mIla dUra 'vaisoDha' nAmaka eka choTe se gAva me dekhe jA sakate hai / zraba se lagabhaga aDhAI sahasra varSa pUrva yaha eka atyaMta vizAla nagara thA / usake cAro ora tiharA parakoTA thA / yaha nagara pratyata saMmRddha thA / urAme 7777 prAsAda, 7777 kUTAgAra, 7777 prArAma aura 7777 puSkarariyA thI / una dino samRddhi me usa nagarI kI samAnatA bhArata kA koI nagara nahI kara sakatA thA / una dino yaha garaNatatra pUrvI bhArata me eka mAtra pradarza tathA zaktizAlI sagha thA / isIliye yaha pratApI magadha sAmrAjya kI sAmrAjyavistAra bhAvanA me sabase baDI rAjanItika tathA sAmarika bAdhA thA / vaizAlI nagara ke cAro ora kASTha ke tIna prAkAra bane hue the, jiname sthAna-sthAna para gopura tathA pravezadvAra bane hue the / gopura itane Uce the ki unake Upara khaDe hokara mIlo taka ke dRzya ko dekhA jA sakatA thA / inake Upara khaDe hokara praharIgaraNa hAtho me pItala ke tUrNaM liye hue paharA diyA karate the / vajjI mahAjanapada vatsa, kozala, kAzI tathA magadha janapado ke bIca me ghirA huA thA / yaha zrAvastI se rAjagRha jAne vAle mArga para paDane ke kAraNa 23
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ una dino vyApArika tathA rAjanItika saMgharSoM kA kendra banA huA thaa| yaha pIche likhA jA cukA hai ki una dino yahA ke gaNapati rAjA ceTaka the jo licchaviyo ke bhI gaNapati the| unakI cha kanyAe tathA eka bahana thii| ina sAto kanyAo ke kAraNa unhone vajjI gaNatatra ke sabadha bhArata ke kaI rAjyo se banA rakhe the| unakI bahina trizalA kA vivAha jJAtRka kula ke gaNapati rAjA siddhArtha ke sAtha huA thA, jinake yahA jainiyo ke caubIsave tIrthakara bhagavAn mahAvIra svAmI ne janma liyA thaa| zvetAmbara jaina grantho me trizalAdevI ko rAjA ceTaka kI bahina batalAyA gayA hai, jo usakI baDI Ayu ko dekhate hue ThIka mAlUma detA hai / digambara grantho me use rAjA ceTaka kI sAto kanyAmo meM saba se bar3I batalAyA gayA hai| usake nAma priMyakAriNI tathA manoharA bhI the| rAjA ceTaka kI dUsarI putrI mRgAvatI kA vivAha vatsanareza zatAnIka ke sAtha kauzAmbI me huA thA / zatAnIka ko prAcIna grantho me sAra tathA mahArAja nAtha bhI likhA gayA hai / una dono ke putra udayana ke sambandha me saskRta-sAhitya me aneka nATaka likhe gae hai| rAjA ceTaka kI tRtIya putrI vasuprabhA kA vivAha dazArNa (dazAnana) deza ke herakacchapura (kamaiThapura) ke sUryavaMzIya rAjA dazaratha ke sAtha huA thaa| rAjA ceTaka kI cauthI kanyA prabhAvatI kA vivAha kacchadeza ke rorukapura ke rAjA mahAtura ke sAtha huA thaa| pAcavI kanyA dhAriNI aga nareza dadhivAhana ke sAtha campApura me byAhI gaI thii| usake do satAna thI-eka dRDhavarmana nAmaka putra, dUsarI mahAsatI candanabAlA, jo bAlabrahmacAriNI raha kara vivAha kiye binA hI bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa dIkSA lene gaI thii| rAjA ceTaka kI chaThI putrI jyeSThA ke vivAha kA ullekha nahIM miltaa| unakI sabase choTI putrI celanA kA vivAha magadha samrATa zreNika bimbasAra ke sAtha huA thaa| isa vivAha ke kAraNa magadha tathA vajjIgaNa kA hone vAlA yuddha to Tala hI gayA, ina dono viparIta Adarza vAle rAjyo me lagabhaga 75 varSa taka ghaniSTha maitrI bhI banI rhii| bAda me bimbasAra tathA celanA ke putra ajAtazatru ne isa saMgha para AkramaNa karake ise samApta kara diyaa| vajjI sagha kA zAsana eka rAjyapariSad kiyA karatI thI, jisakA nirvAcana pratyeka sAtave varSa AThoM kulo me se kiyA jAtA thaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjya meM thii| mahAbhArata meM pANDavo ne apanA ajJAtavAsa kA terahavAM varSa yahIM vyatIta kiyA thaa| mahAbhArata yuddha me rAjA virAT tathA usake dono putroM ne baDA parAkrama dikhalAyA thaa| virAT kI rAjaputrI uttarA kA vivAha arjunaputra abhimanyu ke sAtha huA thaa| usI kA putra parIkSit pANDavo kA uttarAdhikArI banakara hastinApura kI gaddI para baiThA thA / solaha mahAjanapada kAla me matsya me bhI sagha rAjya thaa| 12. zUrasena-isakI rAjadhAnI mathurA thii| mahAbhArata ke samaya yaha prasiddha andhaka-vRSNi sagha kA kendra thaa| bauddha sAhitya me zUrasena ke rAjA avantiputra kA ullekha milatA hai, jo mahAtmA buddha kA samakAlIna thA / yaha rAjA pradyota kA putra thA / jaina grantho meM avantiputra kA nAma subAhu diyA huA hai| ___ kAvyamImAsA me zUraseno ke rAjA kA nAma kuvinda likhA hai / zUraseno kA ullekha megasthanIja ne bhI kiyA hai| 13 azmaka--yaha rAjya bauddha grantha, suttanipAta ke anusAra mahArASTra meM godAvarI ke nikaTa thaa| kintu pANini use dakSiNa prAnta me batalAtA hai / mahArASTrIya logo ko Aja bhI dakSiNI kahA jAtA hai / sambhavata isIliye pANini ne unako dakSiNa prAta me batalAyA hai,| azmaka kI rAjadhAnI potana yA pAtali thii| mahAbhArata meM bhI azmakaputra kA ullekha hai| vahA azmaka kI rAjadhAnI kA nAma paudanya batalAyA gayA hai| mUlaka janapada isake dakSiNa me thaa| mahAgovinda sutta ke anusAra azmakarAja brahmadatta, kaliGgarAja sattabhu, avantirAja vaissabhu, sauvIra rAja bharata, videharAja reNu tathA kAzIrAja dhattaratha samakAlIna the / culla kaliga jAtaka ke anusAra azmaka-nareza aruNa ne kaliMga para vijaya prApta kI thii| sambhavata. mahArASTra se milA hone ke kAraNa azmaka tathA avanti kI sImAe~ milatI thI, kintu anya grantho me azmaka aura mUlaka kA nAma eka sAtha AtA hai| yahA~ kA rAjA brahmadatta dakSiNa kozala kA sUryavaMzI rAjA thaa| 14 avanti-Adhunika mAlave kA nAma prAcIna kAla me avanti thaa| usakI rAjadhAnI ujjaina thii| ina dinoM yahA kA rAjA prasiddha pradyota thaa| usakA pitA avantirAja' kA matrI thaa| jaisA ki pIche likhA jA cukA hai, usane apane svAmI ko mArakara apane putra ko rAjA banAyA thaa| pradyota eka
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabala zAsaka thaa| usane aneka yuddho meM vijaya prApta kI thii| isIliye use caNDa pradyota bhI kahate the / vatsa ko jItane kI use baDI abhilASA thii| isaliye usame tathA udayana me bahuta samaya taka zItayuddha claa| udayana ko una dino.vINAvAdana meM tIna loka me advitIya samajhA jAtA thaa| vINA bajAkara hI vaha hAthiyo ko bhI pakaDa liyA karatA thaa| eka bAra pradyota ne vatsa kI sImA para eka nakalI hAthI khar3A karavA diyA aura usake peTa me aneka yoddhAmo ko chipA diyaa| udayana jaba usako vaza me karane gayA to yoddhA loga use pakaDa kara ujjaina le ge| pradyota ne ujjaina lAkara use apanI putrI ko sagIta sikhAne kA kArya diyaa| bIca meM eka pardA DAlakara sagIta kI zikSA dI jAtI thii| pradyota ne apanI putrI ko batalA rakhA thA ki use eka andhA zikSA de rahA hai aura udayana ko batalA rakhA thA ki use eka kubaDI vRddhA ko zikSA denI hai| eka dina kisI bAta para rAjakumArI ne udayana ko andhA kahA / taba udayana ne use kubaDI buDDhI khaa| ata me usane asalI bAta ko jAnakara rAjakumArI ko apanA vAstavika paricaya diyaa| aba to donoM meM ghaniSTha prema ho gyaa| udhara udayana kA kUTanIti-vizArada mahAmAtya yaugandharAyaNa apanI nIti kA Azraya lekara samasta ujjaina meM apane caro kA jAla bichA cukA thaa| unakI sahAyatA se usane udayana ko pradyota kI putrI sahita ujjayinI se cupacApa nikAla liyA / apanI putrI se udayana kA vivAha ho jAne para caNDa pradyota ne bhI una dono ko AzIrvAda diyaa| isake pazcAt avanti tathA vatsa me sthAyI sadhi ho gii| 15. gAndhAra-Ajakala ke aphagAnistAna tathA pakhtUnistAna kA nAma una dinoM gAdhAra deza thaa| Ajakala ke kandahAra nagara kA nAma una dino gAdhAra thA aura usI ke nAma para isa deza kA nAma gAndhAra deza par3A thaa| mahAbhArata ke samaya duryodhana kA mAmA zakuni yahA kA rAjA thaa| isIliye usakI bahina ko gAndhArI kahA jAtA thaa| solahAmahAjanapada kAla meM gAndhAra deza kI rAjadhAnI takSazilA thii| ina dinoM gAndhAra ke rAjA kA nAma pukkaraNAti athavA pukkasAti thaa| usane rAjA bimbasAra ko paThaunI bhejI thI aura yuddha me pradyota ko harAyA thaa| Ajakala ke rAvalapiNDI, pezAvA, kAzmIra tathA hindUkuza parvatamAlA' saba gAndhAra meM hI the|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ takSazilA meM ina dino aisA baDA bhArI vizvavidyAlaya thA ki saMsAra bhara me usakI joDa kA dUsarA vizvavidyAlaya nahI thaa| usame sabhI viSayo ke sAthasAtha sanyana tathA yuddha vidyA kI bhI zikSA dI jAtI thii| Arya bahulAva, usake pradhAna AcArya the| takSazilA ke bAda dUsarA vizvavidyAlaya una dino rAjagRha me thaa| 16. kAmboja-yaha janapada uttarApatha meM gAndhAra ke nikaTa thaa| isakI rAjadhAnI kA nAma rAjapura athavA rAjaghaTa thaa| nandinagara nAma kI eka anya bastI bhI kAmboja me thii| mahAbhArata me candravarmana tathA sudakSiNa kAmboja the| isakI rAjadhAnI dvArikA thii| yahA sagha rAjya thaa| gAndhAra ke pare uttara meM pAmIra kA pradeza tathA usase bhI pare badakhzA kA pradeza kAmboja mahAjanapada me hI thaa| isa prakAra ina solaha mahAjanapado me se nimnilikhita chai me sagha rAjya the| bajjI, malla, matsya, kuru, pAJcAla tathA kaamboj| zeSa dasa meM rAjA rAjya karate the| rAjA loga sadA hI sagha rAjyo ko haDapane kI yojanA banAyA karate the| tatkAlIna anya janapada-kozala-nareza prasenajit ke AdhIna nimnalikhita pAca rAjya the-kAzI, yAyAvi, setavyAnareza, hiraNyanAbha kauzala aura kapilavastu ke zAkya / isa prakAra buddha ke samaya solaha mahAjanapado me se kaI lupta ho cuke the| yaha solaha mahAjanapada uttarI bhArata me hI the| dakSiNa ke rAjya inase pRthak the / dakSiNa ke paiThaNa, patitthAna athavA dakSiNApatha kA ullekha bhI isa kAla ke grantho me pAtA hai| yaha AdhroM kI rAjadhAnI thii| kaliGga kA nAma bhI ina solaha janapado me nahI hai| usakI rAjadhAnI dantipura thii| cola aura pANDya rAjya to vAlmIkIya rAmAyaNa se bhI purAne rAjya the| sauvIra (sindha) deza kI rAjadhAnI roruka thii| yaha vyApAra kA pradhAna kendra thA / vahA~ yahUdI rAjA solomana ke jahAz2a bhI vyApArArtha AyA karate the / yahA ke rAjA kA nAma rudrAyaNa thaa| madradeza kI rAjadhAnI sAgala bhArata ke uttara-pazcima / me thii| mahAbhArata ke samaya meM ise sAkala kahA jAtA thaa| bAda meM rAjA .16
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ milinda ne yahI rAjya kiyA / isa prakAra ina solaha mahAjanapado ke pratirikta una dino bhArata me anya bhI aneka janapada the, jiname aneka svatantra the / kozala ke uttara tathA mallajanapada ke pazcimottara me Adhunika nepAla kI tarAI me acirAvatI (rAptI) tathA rohiNI nadI ke bIca zAkyoM kA gaNarASTra thA, jisakI rAjadhAnI kapilavastu thI / mahAtmA buddha kA janma yahI huA thA / zAkya garaNa ke pAsa hI kolitha garaNa thA, jisakI rAjadhAnI rAmagrAma thI / vahI moriyagaraNa bhI thA, jisakI rAjadhAnI pippalivana thI / buli garaNa, bhagga gaNa tathA kalApa gaNa bhI yahI the, jinakI rAjadhAniyoM ke nAma krama se allakappa, sumAra tathA kesaputta the / gAdhAra, kuru tathA matsya ke bIca meM kekaya, madraka, trigarta aura yaudheya janapada the tathA adhika dakSiNa meM sindhu, zivi, zrambaSTha tathA sauvIra Adi the / sihala ko nAgadvIpa, tAmraparNI yA hsa dvIpa bhI kahate the / sauvIra ke sambandha me tIna mata milate hai / eka mata ke anusAra vaha dakSiNa meM thA, dUsare ke anusAra vaha siMdha thA tathA tIsare mata ke anusAra vaha sUrata thA / kintu yaha sabhI janapada usa samaya apane paDausI zaktizAlI mahAjanapado kI kisI na kisI rUpa meM pradhInatA svIkAra karate hI the. vAstavika bAta to yaha hai ki ina solaha mahAjanapado meM se bhI magadha, vatsa, kozala aura avanti yaha cAra hI sabase adhika zaktizAlI the / yaha eka aura apane paDausI janapado ko jItakara apane adhIna karate jAte the to dUsarI ora yaha Apasa me bhI eka dUsare ko haDapa jAne kA yatna kiyA karate the / aur bimbasAra kA zAsana - yaha Upara batalA diyA gayA hai ki zreNibala ke dhAraka senApati bhaTTiya ne rAjA bAlaka ko mAra kara magadha ke rAjasiMhAsana ko hastagata kiyA thA / sambhavata isa rAjA bAlaka kA dUsarA nAma kumArasena bhI thA / mahAkavi bANabhaTTa ne bhI isa ghaTanA kA ullekha apane grantha harSacaritra me kiyA hai / una dino mahAkAlI ke mele me mahAmAsa kI bikrI ke kAraNa eka jhagaDA uTha khaDA huA thA / usa gaDabaDa se lAbha uThAkara zreNika bhaTTiya kI leraNA se tAlajaGgha nAmaka eka vetAla' sainika ne rAjA kumArasena para acAnaka AkramaNa karake use jAna se Ra
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAra diyA thA / bhaTTiya upazreNika ke bAda usakA putra cilAtI gaddI para baiThA / kintu senAo ne usake zAsana ko sahana na kara usake jyeSTha bhrAtA zreNika bimbasAra ko nirvAsita jIvana se vApisa bulAkara magadha ke rAjasiMhAsana para biThalAyA / ___ vAstava meM isa samaya magadha me Aryabhinna sainika zreNiyo kI prabalatA thii| unake netA magadha ke siMhAsana ko geda ke samAna uchAlate rahate the| kintu bimbasAra unake vAstavika netAo me se thaa| vaha bahuta zaktizAlI tathA mahattvAkAkSI rAjA thaa| kintu una dino anya bhI kaI zaktizAlI aura mahattvAkAkSI rAjA the| ___kozala-nareza prasenajit kA pitA mahAkozala bahuta mahattvAkAkSI thaa| usane IsA pUrva 675 me kAzI para AkramaNa kiyA kintu isa AkramaNa meM usako parAjita honA paDA / bAda me mahAkozala ne isake pacAsa varSa bAda IsA pUrva 625 me kAzI ko parAjita karake apane rAja meM milA liyaa| prasenajit ne apane pitA ke digvijaya kArya ko barAbara jArI rkhaa| vaha eka kUTanItikuzala zAsaka thaa| usane socA ki zaktizAlI magadha rAjya ke virodha me rahakara digvijaya kArya ko Age nahIM bar3hAyA jA sktaa| ata usane magadha ke rAjA bimbasAra ke sAtha apanI bahina kozaladevI upanAma kSemA kA vivAha kara diyA / isa vivAha ke dahez2a me prasenajit ne apanI bahina ke 'nahAna cunna mUlya' ke rUpa me kAzI janapada kA eka aisA pradeza vimbasAra ko diyA, jisakI Aya eka lAkha vArSika thii| kozala ke sAtha vaivAhika sambandha ho jAne se magadha aura kozala dono kI mitratA ho gaI aura una dono ko eka dUsare ke apane Upara AkramaNa kA bhaya na rahA aura prasenajit kA pUrva kI ora sAmrAjyavistAra kA mArga ekadama sApha ho gyaa| rAjA bimbasAra IsA pUrva 584 me pandraha varSa kI Ayu me gaddI para baiThA thaa| usane IsA pUrva 532 taka 52 varSa rAjya kiyaa| gaddI para baiThane se pUrva hI usakA vivAha veraNapadma nagara ke seTha indradatta kI putrI nandazrI ke sAtha ho cukA thA, jisase usako abhayakumAra jaisA pratibhAzAlI putra utpanna huA thaa| rAjagaddI para baiThane ke bAda usane kozala rAjakumArI ke sAtha vivAha karake apanI uccakoTi kI rAjanItijJatA kA paricaya diyaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra dvArA aMga para adhikAra-aMga tathA magadha kA jhagaDA bahuta purAnA thaa| agarAja ne pahile bigbasAra ke pitA rAjA bhaTTiya upazreNika ko harA diyA thaa| kintu jaina grantho bhe likhA hai ki agarAja dadhivAhana ko zIghra hI vatsa deza ke rAjA zatAlIka ke hAtha parAjita ho kara apane prANo se hAtha dhonA pddaa| yadyapi zatAnIka ke putra udayaga ne dadhivAhana ke putra dRDhavarmA ko aga kA rAjya vApisa de diyA, kintu bAda me rAjA bimbasAra ne daDhavarmA ko yuddha meM mAra kara aga ko magadha sAmrAjya me milA liyaa| kucha grantho me bimbasAra dvArA parAjita hone vAle agarAja kA nAma brahmadatta likhA hai| sabhava hai brahmadatta usakI upAdhi ho, kyoki isa nAma ke aneka agarAja hamako itihAsa meM milate hai| aga ko jItane se magadha kI zakti bahuta baDha gii| kAzI kA kucha pradeza usako pahile hI prApta ho gayA thA, aba aga para adhikAra ho jAne se magadha kI zakti itanI adhika bar3ha gaI ki vaha sAmrAjyavistAra ke saMgharSa ke usa mArga para agrasara hone lagA, jisakA ugrarUpa usake putra ajAtazatru ke zAsana me dekhane ko milaa| rAjagRha kA nirmANa-Adi me magadha kI rAjadhAnI girivraja thii| kintu isa nagara kI kilebadI uttama na hone ke kAraNa yaha licchapiyo ke AkramaNo se surakSita nahI thaa| eka bAra to ina AkramaNo ke kAraNa girivraja meM bhArI Aga laga gaI / ataeva samrAT zreNika bimbasAra ne girivraja ko chor3akara udayagiri, sonAgiri, khaNDagiri, ratnAgiri tathA vipUlAcala ina pAca pahADiyo ke bIca me eka nae nagara kI sthApanA karake usakA nAma rAjagRha rkhaa| mahAgoviMda nAmaka prasiddha vAstukalAvid ne rAjagRha ke rAjaprAsAdo kA nirmANa kiyaa| rAjagRha ko eka aise durga ke rUpa me banavAyA gayA ki vaha licchaviyoM ke AkramaNoM kA saphalatApUrvaka mukAbalA kara sake / uparokta pAco parvato ne rAjagRha kI svAbhAvika prAcIra kA kAma acchI taraha kiyA / jisa eka sthAna para parvato kI ghATI thI usako sudRDha dIvAra banA kara pUrNa kiyA gyaa| isa nae nagara ke kAraNa vajjiyo ke AkramaNa banda ho gae / rAjA ceTaka kI putrI rAnI celanA ke sAtha vivAha hone se to
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAlI tathA mago me eka sthAyI sadhi bhI ho gii| una dino magadha unnati ke carama zikhara para thaa| bauddha grantha mahAvagga ke anusAra magadha rAjya me 80,000 grAma the, jinake grAmika bimbasAra kI rAjasabhA me ekatrita huA karate the| eka anya bauddha grantha me usake rAjya kA vistAra 300 yojana likhA gayA hai| bimbasAra ke ranavAsa me aneka rAniyA thI / jaina grantho me nandazrI, kozalarAjakumArI, kerala rAjakumArI tathA licchavI rAjakumArI yaha cAra rAniyA hI usakI batalAI gaI hai, kintu bauddhagrantha mahAvagga ke anusAra usakI rAniyo kI saMkhyA 500 thii| sabhava hai ki isa viSaya me bauddha lekhaka ne kucha atizayokti se kAma liyA ho / jaina grantho meM rAjA zreNika ke pATha putro ke nAma milate hai / uname nandazrI kA putra abhayakumAra sabase prasiddha thaa| rAnI celanA ke sAta putra batalAe gae hai, jiname kuNika sabase bar3A thaa| ajAtazatru ke nAma se bAda meM vahI magadha-samrAT banA thaa| bauddha granthoM me darzaka, zIlavanta tathA vimala Adi ke nAma bhI rAjA bimbasAra ke putro ke rUpa meM milate hai| bimbasAra kI buddha tathA mahAvIra se samasAmayikatA-bimbasAra 15 varSa kI Ayu meM IsApUrva 584 me magadha kI gaddI para baiThA thaa| usane pUre 52 varSa taka rAjya kiyaa| ataeva usakA putra ajAtazatru IsApUrva 532 meM gaddI para baitthaa| bimbasAra ne mahAtmA gautama buddha tathA bhagavAn mahAvIra dono ke hI darzana karake una dono ke mukha se upadeza sunA thaa| bhagavAn mahAvIra svAmI kA nirvANa ajAtazatru ke rAjya ke chaTe varSa IsApUrva 526 me tathA buddha kA nirvANa unase do varSa bAda IsApUrva 524 me huA thA / bhagavAn mahAvIra svAmI kA nirvANa 72 varSa kI Ayu meM huA thaa| unhone 28 varSa kI Ayu meM dIkSA lI, usake bAda 14 varSa taka tapa kiyA tathA 42 varSa kI Ayu me kevala-jJAna hone para tIsa varSa taka upadeza diyaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIra svAmI kA janma IsApUrva 598 meM huaa| unhone 28 varSa kI prAyu meM IsA pUrva 570 meM dIkSA lii| usake bAda 14 varSa taka tapa karake IsA pUrva 556 meM unako kevala jJAna huA aura usake tIsa varSa bAda IsApUrva 526 meM vaha mokSa ge|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___" 577 570 524 gautama buddha kA nirvANa ajAtazatru ke rAjya ke AThave vA IsA pUrva 524 ma huA / unakI Ayu 81 varSa thii| ataeva unakA janma 605 IsA pUrva me huA thaa| unhone 25 varSa kI Ayu meM vivAha kiyA, tathA 28 varSa kI Ayu me gRha tyAga kiyaa| 35 varSa kI Ayu me bodha hone para unhone 45 varSa taka upadeza diyaa| isa prakAra unhone IsApUrva 580 me vivAha kiyA, IsA pUrva 577 meM ghara choDA, aura IsA pUrva 570 me unako bodha hunaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIra tathA gautama buddha ke sambandha me hamako nimnalikhita tulanAtmaka aka milate haigautama buddha bhagavAn mahAvIra janma I0 pU0 605 I0 pU0 568 dIkSA , 570 bodha nirvANa // 526 ___isa prakAra mahAtmA gautama buddha kA janma bhagavAn mahAvIra ke janma se sAta varSa pUrva huaa| unhone dIkSA bhI bhagavAn mahAvIra se sAta varSa pUrva lii| ( dono ne 28 varSa kI Ayu me dIkSA lI thI / ) gautama buddha ko jJAna bhI bhagavAna mahAvIra svAmI se cAra varSa pUrva huA thaa| kintu buddha kA nirvANa mahAvIra svAmI ke do varSa bAda huA thaa| isa prakAra mahAtmA gautama buddha ne bhagavAn mahAvIra se pahale upadeza denA bhArabha kiyA aura unake do varSa bAda taka diyaa| jisa varSa zreNika bimbasAra IsA pUrva 584 me magadha kI gaddI para baiThA usake caudaha varSa bAda mahAtmA gautama buddha ko bodha huA aura unhone upadeza denA prArambha kara diyaa| usa samaya mahAtmA gautama buddha kI Ayu 35 varSa kI tathA zreNika bimbasAra kI 26 varSa kI hI thii| usase kucha hI varSa pUrva bimbasAra ne gautama buddha ko apane rAjamahala me bhojana karAkara unako tapa ke mArga se haTane kA parAmarza bhI diyA thaa| zreNika bimbasAra kaThinatA se cAra varSa taka bauddha rahane ke bAda jaina ho ge| mahAtmA buddha tathA bhagavAn mahAvIra dono ne unake rAjyakAla-bhara upadeza dekara ajAtazatru ke rAjyakAla meM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANa prApta kiyA / isa prakAra zreNika bimbasAra mahAtmA buddha tathA bhagavAn mahAvIra ke pUrNatayA samakAlIna the / bimbasAra kI apane rAjya ke prathama aThAraha varSo me hI vaizAlI ke sAtha sadhi ho gaI thI aura sabhavata isI bIca me vaha aga deza ko bhI apane rAjya milA cukA thA / yaha bhI sabhava hai ki usane aga deza ko isake kucha samaya bAda jItA ho / kyoki pitA dadhivAhana ke marane ke bAda candanabAlA vApisa campA nahI gaI aura usane bhagavAn mahAvIra svAmI ke kevala-jJAna hone kA samAcAra kauzAmbI meM suna kara vahA se rAjagRha Akara unase dIkSA lI thI / girivraja ke sthAna para rAjagRha kA nirmANa bhI bimbasAra ne apane zAsana ke prathama aThAraha varSa me hI kiyA thA / isa prakAra hama dekhate hai ki bimbasAra ne apane zAsana ke prathama aThAraha varSa me aneka mahattvapUrNa kArya kiye / isase patA calatA hai ki usako kitanI kama Ayu meM kAryadakSatA prApta ho gaI thI / * senApati jambUkumAra -- yadyapi bimbasAra ke senApati jambUkumAra kA varNana anya grantho me nahI milatA, kintu jaina AcAryo ne unake sabandha meM aneka grantho kI racanA kI hai / vaha rAjagRha ke seTha arhadAsa tathA unakI seThAnI jinamatI ke putra / unhone yuvAvasthA ke Arambha me hI sampUrNa astra-zastroM kI zikSA prApta kara lI thI / isase rAjadarabAra me bhI inakI mAnyatA ho gaI / kucha samaya pazcAt rAjA zreNika bimbasAra ne unako apanA pradhAna senApati banAyA / bimbasAra kA kerala - rAjakumArI se vivAha ina dino dakSiNa ke kerala deza meM mRgAka nAmaka eka vidyAdhara rAjA rAjya karatA thA / usakI strI kA nAma mAlatIlatA thA / usake vizAlavatI nAmaka eka putrI thI, jisakI maganI usane rAjA bimbasAra ke sAtha kara dI thI / isa kanyA ke nAma vilAsavatI, maju tathA vAsavI bhI milate | kintu hasa ( sihala ) dvIpa ke vidyAdhara rAjA ratnacUla ne vizAlavatI ko rAjA mRgAka se apane liye mAgA / mRgAka ke inakAra karane para ratnacUla ne kerala para AkramaNa kara diyA / mRgAka dvArA isa samAcAra ko pAkara rAjA bimbasAra zreNika jambUkumAra ke senApatitva meM eka senA usakI sahAyatA ko bheja kara pIche se Apa bhI eka bhArI senA 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekara kerala ge| unhone vindhyAcala aura revA nadI ko pAra kara kurala nAmaka parvata para vizrAma kiyA / jambU kumAra ne kerala ke yuddha meM pratyata parAkrama dikhalA kara rAjA ratlacUla kI ATha sahasra senA ko jAna se mAra diyaa| ata meM ratnacUla tathA mRgAka kI mitratA karAkara tathA vilAsavatI se vivAha karake rAjA zreNika bimbasAra jambUkumAra sahita vApisa rAjagRha aae| jambUkumAra dvArA jina-dIkSA-jambUkumAra bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAcave gaNadhara sudharmAcArya se dIkSA lenA cAhate the, kintu unake pitA unakA vivAha karake unako gRhastha ke badhana me bAdhanA cAhate the| udhara rAjagRha ke cAra seTha bhI jambUkumAra ke sAtha apanI putriyo kA vivAha karanA cAhate the| unakI putriyo ne jaba sunA ki jambUkumAra vivAha na karake dIkSA lenA cAhate hai to unhone apane-apane pitAmo dvArA jambakumAra se kahalAyA ki vaha mAyakAla ke samaya una cAroM ke sAtha vivAha kara le aura unako rAtri bhara bAtacIta karane kA avasara de / isake bAda yadi vaha cAhe to prAta kAla hone para dIkSA le le / jambU kumAra ne isa bAta ko svIkAra karake sAyakAla ke samaya una cAro ke sAtha vivAha kara liyaa| una cAro ne jambUkumAra ko rAta bhara smjhaayaa| baha jambUkumAra ko bhoga bhogane ke liye prerita karatI thI aura jambukumAra unako sasAra kI asAratA dikhalAte the| vidyuccara-una dino dakSiNa ke podanapura nagara me vidyudrAja nAmaka eka rAjA thaa| usake putra vidyutprabha athavA vidyuccara ne caurya-zAstra kA adhyayana kiyaa| pitA ke bahuta samajhAne para bhI usane rAjya-kArya na kara corI kA pezA hI apnaayaa| jisa samaya jambUkumAra tathA unakI cAro striyo kA vArtAlApa ho rahA thA to vaha unake yahA corI karane aayaa| kintu unakI bAto meM use aisA rasa AyA ki vaha corI karanA bhUla kara unakI bAte hI sunane lgaa| prAtaHkAla hone para jambUkumAra tathA unakI cAro patniyoM ke sAtha vidyuccara ne bhI sudharma svAmI ke pAsa dIkSA le lii| bimbasAra ke samaya vimAnoM kA astitva-jambU svAmI caritra tathA anya granthoM kA adhyayana karane para hamako isa bAta kA patA lagatA hai ki una
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dino Ajakala ke kSiNa dezoM tathA sIlona me vidyAdhara rAjApo kA rAjya thA, jinake pAsa AkAzagAmI vimAna the| __vAlmIkIya rAmAyaNa jaise grantho me jahA kiSkindhA ke rAjA bAlI tathA sugrIva ko pazu yoni kA bandara mAnA hai, vahA jaina grantho me usa samaya bhI vahA vidyAdhara jAtiyo kA nivAsa mAnakara unako vidyAdhara hI mAnA hai| isIliye jahA vAlmIkIya rAmAyaNa me hanUmAn jI samudra ko kUda kara laMkA jAte hai vahA jaina rAmAyaNa ke anusAra vaha vimAna para baiTha kara lakA jAte hai| phira bhI vAlmIkIya rAmAyaraMNa me aise sthalo kI kamI nahIM hai, jinase hanUmAn jI ke pAsa AkAzagamana vidyA kA honA pramANita hotA hai| unakA janma lete hI sUrya kI prora ko uDanA, unakA ayodhyA ke Upara AkAza mArga se droNAgiri parvata ke zikhara ko lAnA-aisI ghaTanAe~ hai, jinase siddha hotA hai ki hanumAna jI mana kI gati se prAkAza meM bhramaNa karate the| kintu vAlmIkIya rAmAyaNa me jahA lakA jAte samaya unake samudra ko kUdane kA varNana karake usakI AkAzagAminI vidyA ke mahattva ko ghaTA diyA hai vahA droNAgiri parvata se sajIvanI bUTI lAte samaya vaha isakI koI vyAkhyA nahIM de sake hai| isa sthala para yaha bAta spaSTa ho gaI hai ki hanUmAn jI ke pAsa AkAzagAminI vidyA thii| isI prakAra sugrIva ke pAsa bhI AkAzagAminI vidyA hone ke pramANa milate hai| kumbhakarNa jaba sugrIva ko apanI bagala me dAba kara le calA.to sugrIva usakI bagala me noca-khasoTa kara usase nikala Ae aura usake nAka-kAna kATa kara AkAza-mArga se uDa kara usakI pahu~ca se nikala bhaa| isa prakAra jaina grantho ne jo dakSiNa me rAmAyaNa se bhI prAcIna samaya se samrAT zreNika bimbasAra ke samaya taka vidyAdhara jAtiyo kA astitva mAnA hai vAlmIkIya rAmAyaNa se unako kisI aza taka aisA samarthana milatA hai ki usakI dUsarI vyAkhyA kI hI nahI jA sktii| ____ isIliye siMhala ke rAjA ratnacUla dvArA kerala-nareza rAjA mRgAMka ke Upara caDhAI karane para ratnavUla ne vimAna para vyomagati vidyAdhara ko rAjagaha bheja kara samrAT zreNika bimbasAra ko isa caDhAI kA samAcAra usI dina bhijavA diyA aura vamAna kI sahAyatAle jambU svAmI usI dina rAjA mRgAka kI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyatA ko jA phuNce| isa ghaTanA ke bAda priyadarzI azoka ke samaya bhI hamako bauddha grantho se yaha patA lagatA hai ki azoka ke putra mahendra tathA putrI sihamitrA bauddha dharma ke pracAra ke liye vimAna dvArA hI siMhala dvIpa gae the| isa prakAra usa prAcIna kAla me aba se aDhAI sahasra varSa pUrva taka hamAre deza me vimAno tathA AkAzagAminI vidyA kA astitva thaa| kintu vimAnavidyA kA astitva una dino uttarI bhArata me na hokara kevala dakSiNI bhArata tathA sihala dvIpa me hI thaa| saMbhava hai ki una dino Ajakala kI apekSA anya bhI aisI aneka vidyApro kA astitva ho jinakA Aja lopa ho cukA hai| vINA-vAdana-kalA-aisI vidyApro me vINAvAdana kI eka abhUtapUrva kalA tathA siddhAjana kI kalA kA ullekha hamako tatkAlIna sAhitya me milatA hai| vINAvAdana' kI jaisI uccatama-kuzalatA hamako usa kAla ke rAjA udayana me dekhane ko milatI hai, vaisI kuzalatA kA sampAdana isa vidyA me Aja taka bhI. nahI kiyA jA sakA hai| siddhAMjana kalA-una dino eka aisA siddhAjana taiyAra kiyA jAtA thA, jisako Akho me lagAne vAlA Apa svaya to adRzya ho kara saba kahI jA sakatA thA, kintu usa ko koI nahIM dekha sakatA thaa| samrAT zreNika bimbasAra ke rAjyakAla meM vidyuccara nAmaka cora rAjakumAra isa vidyA me pAragata thaa| jaina grantha pariziSTa parva se hamako isa vidyA ke astitva kA patA candragupta maurya ke kAla meM bhI milatA hai| usame candragupta ke sambandha meM eka kahAnI AtI hai ki koI vyakti be rojagAra to thA, kintu usake pAsa siddhalopAjana thA / ataeva vaha apanA ajana lagAkara nitya candragupta ke anta pura meM jAkara usakI thAlI meM bhojana karane lgaa| isa ghaTanA se candragupta bhUkhA rahane lagA aura kucha durbala bhI ho gyaa| usakI isa dazA ko dekhakara cANakya ko bar3I cintA huii| usane rAjA ke durbala hone ke kAraNo kA patA lagAyA, kintu lAkha prayatna karane para bhI usako asalI kAraNa kA patA na claa| ata meM usako sadeha ho hI gayA ki koI vyakti siddhalopAjana kA prayoga krake rAjamahala meM pAtA hai| prata. usane candragupta maurya ke bhojana kara cukane para
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjamahala kI Dyaur3I meM atyadhika dhupraoN karavA diyaa| jaba vaha vyakti candragupta ke thAla me bhojana karake DyoDhI para AyA to dhue ke kAraNa usake netro se itanA adhika jala nikalA ki usake netro kA ajana dhula gayA aura vaha sabako dikhAI dene lgaa| aba to dvArapAlo ne usako giraphtAra karake rAjadaNDa dilavA diyaa| ___isa prakAra kI aisI aneka vidyAo kA patA hamako usa solaha mahAjanapadakAla me milatA hai, jinakA Aja nAma ke atirikta kahI astitva nahI milatA aura hama una vidyAlo ke sambaMdha me yaha mAna baiThe hai ki vaha una dino ke grantho kI kevala kapolakalpanA hai| vaidya jIvaka-prasiddha cikitsaka jIvaka bhI rAjA bimbasAra kA samakAlIna thaa| usane zAlavatI nAmaka eka vezyA ke udara se janma liyA thaa| mAtA ke dvArA janma lete hI tyAga diye jAne ke kAraNa use magadha ke yuvarAja abhayakumAra ne apanA liyA aura pAla-posakara baDA kiyaa| abhayakumAra ne jIvaka ko uttama zikSA dekara uccatama zikSA prApta karane ke liye takSazilA bhejaa| takSazilA me jIvaka ne Ayurveda kA khUba adhyayana kiyA aura usakI kaumArabhRtya zAkhA me vizeSa nipuNatA prApta kii| jIvaka apanA vidyAdhyayana samApta karake vApisa magadha lauttaa| Age cala kara usane vaidyaka me atyadhika khyAti prApta kii| bauddha sAhitya me jIvaka ke cikitsAsambandhI camatkAro kA varNana aneka sthAno para kiyA gayA hai| kozala, magadha, vatsa tathA avanti kI hor3a-yaha pIche batalA diyA gayA hai ki sarvaprathama IsA pUrva sAtavI zatAbdI ke prArambha me kAzI mahAjanapada ne apanA eka bar3A sAmrAjya banA liyaa| kAzI ke bAda kozala ne unnati karanI AraMbha kii| dono me aneka bAra yuddha huaa| anta me kozala ke eka rAjA mahAkozala ne IsA pUrva 625 ke lagabhaga kAzI ko jItakara apane rAjya meM milA liyaa| usakA putra prasenajit bimbasAra tathA buddha kA samakAlIna thaa| usane takSazilA me vidyAdhyayana kiyA thaa| ___ kozala, magadha, avanti tathA vatsa kI hoDa meM sarvaprathama avanti ne apanA hAtha bar3hAnA Arambha kiyaa| avanti ke rAjasihAsana para isa samaya pradyota thA,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jise bAda me caNDa pradyota kahA gyaa| usane uttara kI ora baDhakara mathurA ko jItakara vahA kA zAsana apane eka putra ko saupa diyaa| jisako tatkAlIna grantho meM avanti putra tathA jaina grantho me subAhu kahA gayA hai| isake pazcAt . usane hastikAnta zilpa ke pratibhAzAlI vidvAn vatsarAja udayana ko dhokhe se kaida kiyaa| pradyota ne udayana se apanI putrI ko paDhavAnA prArambha kiyA / paDhAI bIca me pardA DAla kara kI jAtI thii| pradyota ne udayana se kahA ki tumako eka buDDhI kubaDI ko zikSA denI hai| udhara usane vAsavadattA se kahA ki tujhe eka koDhI pddhaavegaa| kintu yaha bheda prakaTa hone para dono meM prema ho gayA aura udayana pradyota kI putrI sahita ujjaina se bhAgakara apanI rAjadhAnI kozAmbI A gyaa| udayana ke pradyota-putrI se vivAha ho jAne para pradyota tathA udayana kA bhI prema baDha gyaa| isase pradyota kI zakti aura baDha gaI, kyoki AdhIna udayana kI apekSA jAmAtA udayana usake liye adhika upayogI siddha huaa| bimbasAra ke viruddha ajAtazatru kA vidroha-abhayakumAra ke bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa dIkSA le lene para bimbasAra ne apane eka aura putra darzaka ko yuvarAja banAkara usase kAma lenA prArambha kiyaa| sabhavata darzaka kozaladevI kSemA kA putra thaa| kucha varSa bAda rAnI celA kA jyeSTha putra ajAtazatru (kuriNaka) kAma karane yogya ho gyaa| apane zAsana ke atima varSoM meM bimbasAra ne use campA (mana janapada) kA zAsaka niyata kara diyaa| kintu ajAtazatru ko aga ke rAjya se satoSa na huaa| vaha sapUrNa magadha rAjya kA svAmI honA cAhatA thaa| usane campA kA rAjya pAne ke pUrva hI apane pitA ke viruddha SaDyantra karanA prArambha kara diyA thaa| . ina dino bauddha saMgha me bhI gautama buddha kA cacerA bhAI devadatta buddha ke viruddha SaDyatra kara rahA thaa| usane ajAtazatru ke sAtha mila kara apanI zakti ko baDhAne kA yatna kiyaa| ___ ata me ajAtazatru ne apane pitA rAjA bimbasAra ko kaida kara liyaa| isa jela jIvana me paramapratApI, agavijetA, sainika zreNI ke netA samrAT bimbasAra kA svargavAsa huA / isa ghaTanA se khinna hokara ajAtazatru kI mAtA mahArAnI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ celanA ne bhagavan mahAvIra svAmI ke samavazaraNa meM jAkara jina dIkSA le lii| ajAtazatru ke zIbhavanta, vimala Adi sautele choTe bhAiyo ne ajAtazatru ke bhaya ke kAraNa gautama buddha ke pAsa jAkara bauddha dIkSA le lii| kintu ajAtazatru ne apane sage cAro choTe bhAiyo ko samajhA-bujhA kara dIkSA nahI lene dii| bimbasAra kI kozalarAnI kSemA isa ghaTanA se bahuta pUrva bauddha bhikSuNI bana cukI thii| bimbasAra ke viSaya me kucha grantho me likhA hai ki usane 67 varSa kI prAya taka 52 varSa rAjya kiyaa| kintu kucha vidvAno kI sammati me unhone kula 28 varSa rAjya kiyA / vaha IsA pUrva 584 me gaddI para baitthaa| usake bAda IsA pUrva 532 meM ajAtazatru magadha kI gaddI para baitthaa| bimbasAra apane putra ke pAsa kitane samaya taka bandI rahA, isake koI aka prApya nahIM hai| ajAtazatru kA zAsana-isame sandeha nahI ki rAjyaprApti ke pazcAt ajAtazatru ko apane kArya para atyadhika pazcAttApa humA / bauddha tathA jaina grantho me sthAna-sthAna para usake pazcAttApa kA ullekha kiyA gayA hai| jaina lekhaka hemacandrAcArya kA to yahA taka kahanA hai ki isa ghaTanA ke bAda vaha rAjagRha me nahI raha sakA aura usane apanI rAjadhAnI rAjagRha se uThA kara campApurI ko bnaayaa| ajAtazatru ne kula cautIsa varSa taka rAjya kiyaa| kozala aura magadha kA yuddha-ajAtazatru ke apane pitA ko isa prakAra mArane kI baDI bhayakara antarrASTrIya pratikriyA huii| bimbasAra kozalarAja prasenajit kA bahanoI thA / usako AzA thI ki bimbasAra ke bAda usakA bhAnajA darzaka magadha samrAT hogA / kintu ajAtazatru ne apane rAste se bimbasAra ke atirikta darzaka ko bhI haTA diyaa| isa para kruddha hokara rAjA prasenajit ne magadha ko diye hue kAzI ke usa pradeza para phira adhikAra kara liyA, jo usane apanI bahina kozaladevI kSemA kA bimbasAra ke sAtha vivAha hone para usake 'nahAna-cunna mUlya ke rUpa me daheja me diyA thaa| isI prazna ko lekara magadha tathA kogala meM yuddha Arabha ho gayA / ajAtazatru ne tIna yuddhoM me prasenajit ko harAyA, kintu cauthI bAra vRddha prasenajit ne use parAjita karake kaida kara
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ liyaa| kintu ajAtazatru se sAkSAtkAra karake prasenajit itana prasanna huA ki usane usake sAtha apanI kanyA vAjirA kA vivAha karake use choDa diyA aura yautuka me 'nahAna-cunna mUlya' ke rUpa me eka lAkha vArSika Aya kA kAzI kA vaha pradeza bhI usako vApisa de diyA, jo usane kSemA ke vivAha ke avasara para bimbasAra ko diyA thaa| ___ ajAtazatru ke gaddI para baiThane se kucha hI samaya pUrva vatsarAja udayana kA vivAha avantirAja caNDapradyota kI putrI vAsavadattA ke sAtha huA thA, jisakA varNana pIche kiyA jA cukA hai| bimbasAra ke zAsana ke antima dino me caNDapradyota ne IsApUrva 530 me magadha para AkramaNa karane kI taiyArI kii| kintu isake pAca varSa pazcAt IsA pUrva 525 me pradyota kA svargavAsa ho jAne se magadha avanti kI ora se nizcita ho gyaa| pradyota ke bAda ujjayinI kI gahI para pAlaka baiThA / kahA jAtA hai ki jisa dina yaha gaddI para baiThA usI dina bhagavAna mahAvIra svAmI kA pAvApura meM nirvANa huA / pAlaka ne 24 varSa rAjya kiyaa| bhagavAn mahAvIra svAmI kA nirvANa-ajAtazatru ke rAjya ke chaThe varSa IsA pUrva 526 yA 527 me bhagavAn mahAvIra svAmI ko mokSa ho gyaa| kintu kucha loga mahAvIra nirvANa IsA pUrva 546 me mAnate hai| isa mata ko mAnane se ina sabhI tithiyo me 20 varSa aura baDhAne pdd'eNge| bhagavAn mahAvIra svAmI ne apane nirvANa se pUrva zUrasena, dazArNa dezo meM hote hue sindhu, sauvIra deza me bhI vihAra kiyA thaa| unhone hemAga deza kI rAjadhAnI rAjapura me bhI jAkara upadeza diyA thaa| rAjapura una dino daNDakAraNya ke nikaTa thaa| vahA ke rAjA jIvadhara atyata parAkramI the| unhone pallava Adi aneka dezo ko jItA thaa| rAjA jIvadhara ne dakSiNa bhArata ke aneka dezo kA bhramaNa kiyA thaa| ata me vaha bhagavAn mahAvIra svAmI ke nikaTa muni bana gae the| bAda meM unake sambandha me 'chatra-cUDAmariNa', 'jIvandhara-campU' Adi aneka sAhitya grantha likhe ge| podanapura me rAjA prasannacandra bhagavAn mahAvIra svAmI kA bhakta thaa| polAsapura kA rAjA bhI unakA bhakta thaa| isa prakAra bhagavAn ne tIsa varSa taka upadeza dekara pAvApura nAmaka sthAna se kArtika vadi amAvasyA ko nirvANa 32
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApta kiyA / gautama buddha kA nirvANa -- zrajAtazatru ke rAjya ke AThave varSa aura mahAvIra nirvANa ke do varSa pazcAt IsA pUrva 524 me kuzInArA me mahAtmA gautama buddha kA nirvANa huA / zrAvastI ke samrAT prasenajit kA putra biDUDabha jaba zrAvastI kA rAjA banA to usane apane mAtRpakSa ke apamAna kA pratizodha lene ke liye zAkyoM para zrAkramaNa karake unakA sarvanAza kara DAlA / bhagavAn buddha ne apanA paitAlIsavA~ tathA antima cAturmAsya zrAvastI meM vyatIta karake rAjagRha jAte hue mArga me kapilavastu ke dhvasAvazeSo ko dekhA thA / una dinoM vaizAlI me AmrapAlI nAmaka eka vezyA rahatI thI / usane eka bAra bhagavAn ko sagha sameta bhojana ke liye nimaMtrita kiyA / "vayo zrApAlI | sAja tujhako yaha sAhasa, ki tU vaizAlI ke rAjaputro kA ullaghana karake apanA ratha unase bhI Age nikAla rahI hai / " "kyo nahI ? zrAja bhagavAn tanAgata ne mere yahA apane sapa sahita bhojana karanA jo svIkAra kara liyA hai / " "aisI bAta hai ?" "aura kyaa|" "acchA AmrapAlI ! tU yaha nimatraNa hamAre hAtho bIsa sahasU svarNa mudrA lekara beca de / " "nahI, kabhI nahI / " " pacAsa sahasra svarNamudrA le le / " "kabhI nahI / " " acchA eka lAsa svarNamudrA le le / " "mai vainAlI kA sArA rAjya lekara bhI isa nimatraNa ko nahIM becUMgI / eka samaya thA jaba Apa logoM ko mai apane dvAra para nahI Ane detI thI to pane ko tathAgata ko arpaNa karanA cAhA thA, kiMtu tathAgata ne usa samaya mere samasta rUpa-yauvana kI upekSA karate hue kevala yahI kahA thA ki 'abhI nahI / " bAda meM mai bhayakara rUpa se bImAra paDI aura maine Apa logo ko bula 33
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyA, kitu pApa loga to mere rUpa-yauvana ke bhUkhe the| mere saMga ke samaya mere pAsa kyo Ate ? kitu bhagavAn tathAgata mere roga kA samAcAra pAkara vinA bulAe hI mere pAsa Ae aura unhone merI paricaryA karake mujhe roga * ke sakaTa se chuDA diyaa| Aja unhone mere Upara dayA karake jo mere ghara saghasahita bhojana karanA svIkAra kiyA hai, yaha mere jIvana meM sabase baDA sammAna hai| "ApakI baizAlI kA yaha niyama ki nagara kI saba se sundara kanyA ko vivAha na karane dekara saba ke upabhoga ke liye rakhA jAve, aba bhI mere hRdaya me zUla ke samAna cubha rahA hai| kahA mai vaizAlI ke pradhAna senApati kI prANapyArau putrI, kahA yaha vAra-vanitA kA jIvana ? Apa logo ne mere strItva kA apamAna kiyA hai| kiMtu mai Apa logo ko dikhalA dU gI ki mai Apa logo se kahI adhika UcI bana cukI huuN|" yaha kahakara AmrapAlI apane ratha ko zIghratA se apane bhavana kI ora le clii| AmrapAlI ne ghara Akara bhagavAn tathAgata kI dAvata kA baDA bhArI Ayojana kiyA / usane apane mahalo tathA vATikA kI khuda saphAI kraaii| phira usane bhagavAn tathAgata ke bhikSupro tathA bhikSuriNayo ke liye aneka prakAra ke bhojana taiyAra kraae| ____ bhojana kA samaya hone para bhagavAn tathAgata apane saghasahita usake ghara padhAre / AmrapAlI ne bhagavAn ke ghara me padhArane para unakA caraNodaka lekara unako sASTAga daNDavata kiyA / isake pazcAt usane bhagavAn aura unake ziSyo ko bhojana karAyA / bhojana samApta hone para AmrapAlI bhagavAn ko prasanna mudrA meM dekhakara bolI___"bhagavan ! Apane mere ghara apanI jUThana DAla kara jo mujhe vizeSa sammAna diyA hai, usakI kRtajJatA svarUpa mai Apase eka nivedana karanA cAhatI huuN|" ___ "kaho AmrapAlI / tumhe jo kucha kahanA ho prasannatA se kho|" "mahArAja | merI yaha icchA hai ki merA yaha bhArI mahala tathA bagIcA sagha ke liye sakalpa kara diyA jAve / mai cAhatI hai ki Apa mujhe aisA karane
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI anumati deM / " "mamrapAlI jaisI terI icchA / " "bhagavan / eka prArthanA aura bhI hai aura vaha mere jIvana kI saba se baDI | abhilASA hai / " " vaha bhI kaha DAlo / " "bhagavan ! mai cAhatI hU ki aba ghara, makAna tathA vATikA sahita zrApa mujhe bhI svIkAra kare / " acchA aisA hI ho / " "buddha saraNa gacchAmi / sagha saraNa gacchAmi / dhammaM saraNa gacchAmi / " AmrapAlI ne bhikSuNI bana kara bauddha sagha me praveza kiyaa| usake mahala se bauddha vihAra kA kAma liyA jAne lagA / buddha kI prAyu jaba cAlIsa varSa kI huI to unakA zarIra kSINa ho gayA / bauddha tathA jaina sAdhu ke sagha kA yaha niyama hotA hai ki kinhI do sAdhunoM kA sAtha lagAtAra nahI raha sktaa| kiMtu buddha kI zArIrika sthiti nirbala mAnakara bauddha sagha ne sarvasammati se yaha nizcaya kiyA ki Anada buddha kI sevA ke liye sadA unake sAtha rahA kre| taba se Abada atima samaya taka sadA hI buddha ke sAtha bane rahe / unhone ata taka baDI lagana aura prema ke sAtha bhagavAn kI sevA kii| kucha dino bAda Apako apane priya ziSya sAriputra aura maudgalAyana nirvANa kA samAcAra milA, isI varSa Apake zarIra me bhI roga huA / kucha dino bAda bhagavAn pAvA pahuce / vahA cunda nAmaka kisI karmakAra ne Apako sagha sahita bhojana kA nimatraNa diyA / bhojana karate samaya jaba bhagavAn dekhA ki cunda suara kA mAsa parosane vAlA hai to unhone usase kahA } "he cunda ! tuma mujhe chor3a yaha mAsa aura kisI ko na denA, kyoki manuSyapha, devaloka aura brahmaloka ko choDakara aura koI isa mAsa ko nahI pacA sakatA / jo mAsa mere khAne se baca rahe use yahI para gaDhA khoda kara gADa denA / " cunda ne bhagavAn ke batalAe anusAra hI saba kArya kiyA / buddha pahile se hI asvastha the, Ayu bhI ikyAsI kI ho cukI thI, ataeva suara kA 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsa khAne se unako prAva aura loha ke darata prAkAra khUnI peciza ho gii| vaha usI dazA me kuzInagara ko cala diye| mArga meM roga ke kAraNa kaI rathala para vizrAma karate hue vaha hiraNyavatI nadI ko pAra karake kuzInagara ke samIpa eka zAlavana me Thahare / vahA unakA roga aura gI vaTha gyaa| usa samaya subhadra nAmaka eka parivrAjaka bhagavAna se kucha prazna pUchane ko paayaa| prAnanda ne bhagavAn kA' atima samaya jAna use prazna , karane se rokaa| vita yaha bAta tathAgata ke kAna me paDa gaI aura unhone usako apane pAsa bulAkara usakA samAdhAna kiyaa| isake pazcAt unakA 82 varSa kI prAya me svargavAsa huaa| unhone 25 varSa taka brahmacarya pAlana kiyA, 28 varSa kI Aya me gRhatyAga kiyA, sAta varSa tapa karane ke bAda unhe 35 varSa kI Ayu me bodha hammA aura 45 varSa taka sasAra ko jJAnAmRta kA pAna karAkara unhone IsApUrva 524 me nirvANa prApta kiyaa| mallarAja ne unakA dAha saMskAra kara unakI asthiyo para stUpa banavAkara una para adhikAra karane kI ghopaNA kii| isa samaya magadharAja ajAtazatru, vaizAlI ke licchaviyo, kapilavastu ke zAkyo, alla kalpa ke bUlayo, rAmagrAma ke koliyo aura pAvA ke matlo ne kuzInagara ke mahArAja ke pAsa dUta bheja kara kahalAyA ki "bhagavAn kSatriya the, hama bhI kSatriya hai| isa nAte unake zarIra para hamArA bhI adhikAra hai|" mallarAja ke inakAra karane para sabhI rAjA apane dala-bala sameta kuzInagara para caDha dauDe / bhagavAn kA svargavAsa droNAcArya vazodbhava droNa nAmaka eka brAhmaNa kI kuTI ke pAsa huA thaa| usane una pavitra asthiyo ke ATha bhAga karake unako kuzInagara, pauvA, vaizAlI, kapilavastu, allakalpa, rAjagaha aura veThadIpa vAlo me bATa diye| bAda meM pippalIya vana ke morI kSatriya bhI usakA bhAga lene Ae / droNAcArya ne unako citA kI bhasma dekara vidA kiyaa| jisa kumbha me asthiyAM rakhI thI use saba se mAga kara usa para droNAcArya ne svayaM stUpa bnvaayaa| bhagavAn buddha ke janma ke samaya bhArata me vedo ke nAma para vizAla parimANa meM jIva-hisA kI jAtI thii| usa samaya bhaiso aura bakaro kI bahuta baDI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ makhyA me vali dI jAtI thI / uma vaidika hiMsA ke viruddha yadyapi prAcIna kAla ro hI Adolana kiyA jA rahA thA, kitu bhagavAn buddha aura bhagavAn mahAvIra ne isa Andolana ko navIna dizA dekara usame navIna prANa-pratiSThA kii| bhagavAn buddha ne jisa jIvadayA aura mahisA-dharma kA upadeza diyA thA, usakA pracAra usake bAda unake anuyAyI bhikSupaca tathA bauddha narezo ne bahutaM bdde| paimAne para kiyaa| bhagavAn buddha ke upadeza se aneka rAjakumAro tathA sukumAra rAjakumAriyo ne rAjasukha choDa kara bhikSu tathA bhikSuriNayo kA jIvana svIkAra kiyaa| buddha ke bAda unhone dUra-dUra ke dezo meM jAkara tathAgata ke jJAna kA sadeza diyaa| __ahiMsA pracAraka cAra vibhUtiyA~- ahiMsA ke pracArako me sasAra me saba se pramukha sthAna gautama buddha, bhagavAn mahAvIra, IsA masIha tathA mahAtmA gA~dhI vA he| IsA masIha ke alAvA zeSa tIno pracAraka bhAratIya the| IsA masIha ne bhI ahitA kI zikSA , bhArata pAkara bauddha vidyAlaya me hI prApta kI thI, isa vAta ko aba itihAsa ke vidvAn mAnane lage hai / bauddha dharma ke kAraNa bhArata me tathA bhArata ke bAhira bhI bhAratIya dharmazAstra, darzanazAstra, sAhitya, kalA tathA saskRti kA atyanta vyApaka rUpa meM pracAra humA / cIna, jApAna, kamboDiyA, brahmA, syAma , sumAtrA, jAvA, bAlI, lakA Adi jina dezo me Aja bauddha dharma kA vyApaka rUpa se pracAra hai unako bhAratIya itihAsa me 'bRhattara bhArata' kahA jAtA hai / mUttiyo tathA antho ke rUpa me bhAratIya saMskRti kI bahuta baDI sAmagrI aba bhI vRhatara bhArata' ke ina dezo meM milatI hai| bhagavAn buddha kI dhAraNA thI ki vaha kisI naye dharma kA upadeza na de kara zAzvata sanAtana dharma kA hI upadeza kara rahe hai| unhone manuSya ko pazutA kI ora jAne se roka kara mAnavatA kA sadeza diyaa| unhone jo vedo ke nAma para hone vAlI hiMsA ke viruddha AvAz2a uThAI usakA sanAtanadharmI netAo para itanA adhika prabhAva paDA ki unhone buddha ko viSNu ke dazAvatAro meM girAnA prArabha kiyaa| bhAgavata purANa meM jahA viSNu ke sabhI avatAro kA caritra diyA gayA hai buddha kA caritra varNana karate hue yaha batalAyA gayA hai ki brahmA jI ne bhagavAn buddha se yaha anurodha kiyA ki vaha
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathvI para avatAra lekara vedo ke nAma para kI jAne vAlI nRzaMsa hiMsA ko roke / bauddhoM ke vartamAna tIrtha sthAna-bhArata meM buddha ke jIvanasambandhI cAra pradhAna sthAna hai eka kapilavastu jahA bhagavAn kA janma huA, dUsarA gayA jahA~ bhagavAn 'ko bodha hunA, tIsarA sAranAtha jahA~ bhagavAn ne prathama bAra dharmopadeza dekara dharmacakra kA pravartana kiyA tathA cauthA kuzInagara jahA~ bhagavAn ne nirvANa prApta kiyaa| yadyapi bauddha loga ina cAro hI sthAno kI tIrtha-yA / baDI zraddhA se karate hai, kiMtu sanAtanadharmI loga buddhAvatAra ke sambandha se buddha gayA ko hI adhika mAnate hai / buddha gayA me bhagavAn buddha kA eka uttama madira hai, jise buddha kA sasAra bhara me sarvazreSTha madira samajhA jAtA hai| isa madira ke sAtha bar3I bhArI vizAla sampatti lagI huI hai, jo saba kI saba eka sanAtanadharmI mahaMta ke adhikAra meM hai / bauddha loga aneka vaSo se yaha Andolana kara rahe hai ki yaha madira bauddho ko diyA jAnA cAhiye / bhArata meM agrejo ke prabhutva ke samaya dvitIya mahAyuddha se pUrva isa Andolana ko bauddha logoM ne baDe jora-zora se calAyA thA, kitu 1636 me dvitIya mahAyuddha prArabha ho jAne para yaha Andolana apane Apa hI samApta ho gayA / aba bhArata ke svataMtra ho jAne para yadyapi bhArata meM bauddho kI saMkhyA bar3ha gaI aura mahAbodhi sosAiTI ko bhI adhika bala mila gayA, kintu buddha gayA ke madira ko bauddho ko dene ke sambandha me kahI koI Andolana dikhalAI nahI detaa| Aja sasAra tRtIya vizva yuddha ke liye taiyAra jaisA dikhalAI detA hai / usa kI tRtIya vizvayuddha se koI rakSA kara sakatA hai to vaha bhagavAn buddha aura bhagavAn mahAvIra svAmI kA upadeza hI hai| " . prasenajita kA putra viDUDabha-prasenajita kA senApati bandhula malla thaa| usakI patnI ko jaba garbha rahA to usako yaha daurha da huA ki mai vaizAlI kI maGgala puSkariNI meM snAna kruuN| isa samaya kozala tathA magadha kI sadhi ho kara uname phira gADha mitratA ho cukI thii| badhula malla ke vRji sagha para caDhAI karane kI anumati mAgane para prasenajita, ne isa viSaya me ajAtazatru kA mata / jAnane ke liye kucha dUta rAjagRha bheje| isa samaya taka ajAtazatru kI mAtA jaina
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryikA celanA devI kA svagavAsa ho cukA thaa| ata ajAtazatru ke mana me rAjA ceTaka ke sabadha kA mAna aba nahI rahA thaa| usake viparIta ajAtazatru bauddha tathA rAjA ceTaka jaina thaa| isaliye ajAtazatru apanI sAmrAjyavistAra kI bhAvanA me vaizAlI ke gaNatantra ko eka bAdhA mAnakara usako naSTa karane kA vicAra kara rahA thaa| prasenajita kA savAda pAkara usane usako turanta hI vaizAlI para car3hAI karane kI anumati de dii| vaha samajhatA thA ki isa yuddha me yadi licchavI loga na bhI hAre to yuddha ke kAraNa vaha nirbala to avazya ho jaaveNge| prasenajit ne bandhula malla kI patnI kI icchApUrti ke liye yadyapi bandhula ko vaizAlI para vyaktigata abhiyAna karane kI anumati de dI, kintu usane use kozala tathA vajjisagha ke yuddha kA rUpa nahI diyaa| bandhula kucha cune hue vIro ko sAtha le kara vyApAriyo ke veSa me vaizAlI pahu~cA / rAtri ke samaya magala puSkariNI me apanI patnI ko snAna karAkara vaha eka halke yuddha ke bAda hI vaizAlI se apane sAthiyo sahita kuzalapUrvaka nikala aayaa| rAjA prasenajita bandhula kI unnati se IrSyA karane lagA thaa| usake isa kArya ne usakI IrSyA me aura bhI ghI kA kAma kiyaa| usane avasara pAkara bandhula malla ko usake saba putro sahita dhokhe se maravA diyaa| isake bAda usane bandhula ke bhAnaje dIghakArAyaNa ko apanA senApati bnaayaa| kintu dIghakArAyaNa bhI prasenajit se mana hI mana jalatA thaa| usane prasenajit ke usa vidrohI putra viDUDabha se gupta maitrI kara lI, jisako prasenajit ne zAkya rAjakumArI ke dhokhe me zAkya dAsI me utpanna kiyA thaa| viDUDabha apanI utpatti kA doSI apane pitA ko mAnatA thaa| zAkyo ke gaNatantra kI to IMTa se IMTa bajA dene kI vaha pratijJA kara cukA thaa| ajAtazatru se vAjirA kA vivAha hone ke tIna varSa vAda jaba prasenajit zAkyarASTra kI sImA para gayA huA thA, to usake senApati dIghakArAyaNa ne usake beTe viDUDabha ko kozala kA rAjA banA diyaa| prasenajita ajAtazatru se sahAyatA lene rAjagRha gyaa| kintu usakA rAjagRha ke bAhira hI dehAnta ho gyaa| ajAtazatru ne apane zvazura prasenajita kI rAjyocita sammAna ke sAtha atyeSTi kI yaha batalA diyA gayA hai ki viDDama kI mAtA dAsI tathA mahAnAmana nAmaka
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkya kI putrI thI, jo usane dAsI me utpanna kI thii| zAkyo ne yunarAja avarathA meM usakA apamAna bhI kiyA thaa| prata viDUDabha ne kozalarAjA banane para zAkyo para AkramaNa karake unake rAjya ko pUrNatayA naSTa kara diyaa| bAda me bhagavAn buddha ne viDama dvArA vidhvasta kapilavastu ko bhI dekhA thaa| - ajAtazatru dvArA yajjisaMgha kI samApti-yaha pIche batalA diyA gayA hai ki sAmrAjyakAgI ajAtaganu vRjjigaraNa sagha ko naSTa karanA cAhatA thaa| isa yuddha kI taiyArI ke liye ajAtazatru ke amAtya sunIdha tathA varSakAra ne rAjagRha kI kilebandI ko aura bhI majabUta krvaayaa| mahAparinibbatti sutta me likhA hai ki buddha jaba apane jIvana me antima bAra rAjagRha Ae to ajAtazatru ne apane mantrI varSakAra ko unake pAsa bheja kara apane vajjisagha para bhAvI abhiyAna ke sambandha me buddha ke vicAra jAnane kA prayala kiyA / vuddha ne vRjiyo ke sabadha me sAta prazna pUchakara apanI sammati dii| buddha ke kanana kA sArAza yaha thA ki jaba taka buji loga apanI pariSado me niyama se ekatrita hote hai, jaba taka vaha eka sAtha baiThate hai, jaba taka vaha eka sAtha udyama karate aura eka sAtha rASTrIya kAmo ko karate hai, jaba taka vaha niyama banAe vinA koI prAjJA jArI nahI karate aura bane hue niyama kA ullaghana nahIM karate, jaba taka vaha apane rASTrIya niyamo ke anusAra mila kara AcaraNa karate hai, jaba taka vaha apane vRddho kA zrAdara karate aura unakI sunane yogya bAte sunate hai, jaba taka vaha apanI kula-stiyo tathA kula-kumAriyo para kisI prakAra kI z2ora-jabardastI nahIM karate, jaba taka vaha apane rASTrIya madiro kA Adara karate aura apane tyAgI vidvAno kI rakSA karate hai, taba taka unakA abhyudaya hotA jAvegA aura unakI hAni nahI kI jA sktii| mahAtmA gautama buddha ke isa uttara se ajAtazatru ne samajha liyA ki vaha apane sainika bala se vRji-sava ko nahIM jIta sktaa| ataeva usane apane matrI varSakAra kI sammati ke anusAra unameM phUTa DAlane kA nizvaya kiyaa| isake bAda ajAtazatru ne bharI sabhA me brAhmaNa varSakAra para bajjiyo ke sAtha mile hone kA doSa lagAkara usakA bhArI apamAna kiyaa| varSakAra rAjagRha ko choDakara vaizAlI AyA aura vahAM eka sammAnita atithi ke rUpa meM rahane lagA / varSakAra bar3I sundara rIti se vaizAlI meM nyAya kArya karatA thaa| vaizAlI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakumAra usake pAsa vidyAgrahaNa karate the / dhIre-dhIre varpakAra ke tyAga tathA usakI vidvattA kI vaizAlI meM acchI pratiSThA ne lagI / zraya usane licchaviyoM meM kisI se kucha tathA kisI se kucha kahakara me phUTa DAlanI Arambha kii| isa ghaTanA ke tIna varSa bAda varSakAra ne licchavi, o me aisI phUTa DAla dI ki do licchavi rAjA eka mArga para hI nahI jAte | jaba varSakAra ko licchaviyoM kI pArasparika phUTa kA pUrNa vizvAsa ho gayA usane prajAtazatru ko jaldI AkramaNa karane ko likhA / isa para ajAtazatru - bherI bajAkara yuddha ke lie cala paDA / jaina Agama grantho me magadha tathA licchaviyoM ke yuddha kA eka tAtkAlika ra yaha batalAyA gayA hai ki ajAtazatru ke cAro choTe bhAI usase nArAja ra vaizAlI Akara apane nAnA ceTaka ke pAsa rahane lage / ajAtazatru ne rAjA ko likhA ki vaha unake choTe bhAiyo ko giraphtAra karake rAjagRha bheja kintu licchaviyo ne zaraNAgata ko dhokhA dene meM apanA apamAna samajhA / za yaha hai ki magadha tathA licchaviyoM me yuddha prArambha ho gayA / bauddha grantho me likhA hai ki jaba licchaviyo ne prajAtazatru kA mukAbalA kI raNabherI bajaMkAI to usa raNabherI ko munakara koI bhI nahI AyA / bherI gaMgA taTa para ajAtazatru kA mukAbalA karane ke liye bajavAI gaI jaba ajAtazatru vaizAlI ke dvAra taka A gayA to dubArA raNabherI bajavAI ka prajAtazatru ko nagara meM na ghusane diyA jAve aura nagara dvAra baMda karake mukAbalA kiyA jAve / kintu isa bAra bhI loga nahI Ae aura zrajAtavule dvAra se vaizAlI meM ghusa kara usako napTa karake calA gayA / kintu jaina Agama bauddha grantho ke isa varNana se sahamata nahI hai| unake anu zAlI ke gaNapati rAjA ceTaka ne nava licchavi rAjAzro tathA nava malla ko lekara ajAtazatru ke sAtha bhArI yuddha kiyA, jisame ajAtazatru ko milI aura vajji sagha ke sAtha-sAtha malla janapada tathA kAzI janapada ko sAmrAjya meM milA liyA gayA / rAjA ceTaka ne apane dhevate ke hAtho C me vIra gati prApta kI / yaha ghaTanA zrajAtazatru ke rAjya ke bArahave varSa ddha ke nirvAraNa ke cAra varSa bAda IsA pUrva 520 kI hai / jaina grantho me
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA hai ki yaha yuddha itanA bhayaMkara thA ki isame ajAtazatru ne 'mahAzilAkaNTaka' tathA 'rathamUsala' jaise bhayakara astro kA bhI prayoga kiyA thaa| isake bAda ajAtazatru ke bIsa varSa ke jIvana kAla meM koI ullekhanIya ghaTanA nahI miltii| 34 varSa taka rAjya karane ke uparAnta ajAtazatru kA svargavAsa IsApUrva 468 me huaa| darzaka (IsApUrva 498 se 467 taka)-ajAtazatru ke uttarAdhikArI ke sabadha me jaina, bauddha tathA purANa grantho me kucha matabheda hai| kucha to usakA beTA darzaka ko tathA kucha aja udAyI ko mAnate hai| kintu aisA jAna paDatA hai ki darzaka ke samaya koI rAjanItika ghaTanA na hone se itihAsa zrRGkhalA me usake nAma kI upekSA kI gaI hai| vaise darzaka ne 31 varSa taka rAjya kiyaa| aja udAyI (IsApUrva 467 se IsApUrva 444 taka)-bauddha grantha mahAvaza ke anusAra aja udAyI ne bhI apane pitA ko mArakara sihAsana' prApta kiyA bhA, kintu isa ghaTanA kA samarthana kisI anya AdhAra se nahI hotaa| aja khadAyI ke jIvana me do bAte ullekhanIya thii| iname prathama pATalI-putra kA nirmANa tathA dUsarI avanti kA parAbhava thii| aja udAyI bhI ajAtazatru ke samAna vijetA thaa| ___ ajAtazatru ke samaya magadha kI rAjadhAnI campA tathA rAjagRha thii| usane kozala ko jItakara avanti kA mukAbalA kiyA aura vRjisagha ke sAtha-sAtha mallajanapada tathA kAzI janapada ko bhI apane rAjya me milaayaa| anta me aja udAyI ne apane rAjya ke dvitIya varSa me avanti ko bhI jItakara use kendrIya bhArata kI ekamAtra pramukha zakti banA diyaa| udAyI ke samaya taka magadha sAmrAjya itanA bar3A ho gayA thA ki usakI rAjadhAnI campA yA rAjagRha sAmrAjya ke kendra se bahuta dUra paDatI thii| yadyapi vajjisaMgha para adhikAra kara liyA gayA thA, kintu usame vidrohI tattvo kI aba bhI kamI nahI thI / ataeva usako bhalI prakAra vaza meM rakhane ke liye eka aisI rAjadhAnI kI AvazyakatA thI jo vajjI janapada se adhika dUra na ho| isaliye bahuta soca-vicAra ke bAda pATalInabhi nAmaka sthAna para pATalIputra nAmaka naI rAjadhAnI banAI gii| usane 23 varSa taka rAjya kiyaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAyI atyanta mahattvAkAkSI tathA vIra rAjA thaa| pAsa-paDausa ke sabhI rAjA usake Ae dina ke AkramaNo se taga the / yadyapi usane apane jIvana meM aneka yuddha kiye, kintu avanti yuddha ke atirikta uname se kisI yuddha kA varNana nahIM miltaa| hemacandrAcArya ne apane grantha sthavirAvalI caritra me likhA haiki udAyI rAjA jaina thA aura usakI hatyA eka aise padacyuta rAjakumAra ne sote samaya kI thI, jisane jaina sAdhu kA veSa dhAraNa karake usake anta pura me nirbAdha praveza karane kA adhikAra prApta kara liyA thaa| zizunAga vaMza kA anta-udAyI ke bAda usake beTe aniruddha athavA nandivarddhana ne IsApUrva 444 se IsApUrva 404 taka 40 varSa taka rAjya kiyaa| usane kaliMga ( uDIsA ) ko bhI jIta liyA thaa| nandivardhana ke bAda udAyI ke pote muNDa athavA mahAnandI ne lagabhaga IsA pUrva 404 se 366 IsA pUrva taka 35 varSa rAjya kiyaa| mahAnandI ke bAda ATha varSa taka 366 se 361 IsA pUrva taka usake do beTo ne rAjya kiyA, jinakA amibhAvaka mahApadmananda thaa| usave una dono ko mAra kara magadha me nandavaza ke zAsana kI sthApanA kI aura zizunAgavaza ke zAsana ko samApta kara diyaa| ___ isa prakAra zizunAgavaza ke magadha-samrATo ne apane samaya ke solaha mahA-janapado me se aga, kAzI, vajji, malla, vatsa aura avanti ina janapado ko apane AdhIna kara liyaa| mahApadmananda ne kozala, pAJcAla, cedi, zUrasena, tathA kuru-ina pAca janapado ko bhI jIta kara magadha sAmrAjya meM milA liyA / usane godAvarI pradeza me azmaka para bhI adhikAra kiyaa| bAda me candragupta tathA cANakya ne nandavaza ko naSTa kara magadha me mauryavaza kI pratiSThA kI aura magadha sAmrAjya ko bhAratIya sAmrAjya kA rUpa dekara Arya-patAkA ko madhya eziyA taka phailaayaa| bhArata me itanA baDA sAmrAjya tabase lagA kara Aja taka bhI nahI bana pAyA / usa samaya bhAratIya sAmrAjya kI sImA dakSiNa ke kucha thoDe se bhAga ke atirikta madhya eziyA taka phailI huI thI, jisame Ajakala ke pakhtUnistAna, aphagAnistAna, balocistAna, cInI turkistAna, pUrvI IrAna tathA soviyata rUsa ke madhya eziyA ke kucha janatantra sammilita the| kintu itanA nizcaya hai ki ndragupta maurya isa vizAla sAmrAjya kA mUla rUpa meM nirmAtA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ na hokara utarAdhikArI thA / isa vizAla sAmrAjya ke nirmANa kArya ko samrAT zreNika vigbatAra ne prAraMbha kiyA thaa| bAda me prajAtazatru, udAyI tathA mahApadmananda ne usa sAmrAjya ko itanA adhika vaDhAyA ki usako nandavaza se uttamadhikAra meM prApta karake candragupta morya urAko madhya eziyA taka baDhAne me saphala ho gayA / yaha nizcaya hai ki yadi candragupta maurya ko isa vizAla sAmrAjya kA uttarAdhikAra nai milatA to vaha itane bar3e sAmrAjya kA nirmANa kabhI na kara pAtA / jaina tathA bauddhamata ke patana ke kAraNa - isame sadeha nahI ki zizunAga vaza se lekara maurya vaMza ke samaya taka jaina tathA bauddha dharma unnati ke carama zikhara para the / usake bAda uname na kevala praneka sampradAya bana gae, varan unakA bhotika patana bhI prAraMbha ho gayA / kintu dono ke patana ke kAraNa bhinna hI the / bauddha dharma kI avanati kA kAraNa usake bhikSuko ke caritra kA patana thA / bAda ke bauddha bhikSutro ne na kevala mantra tantro ko apanA liyA, varan vaha apane brahmacarya vrata ko bhI sthira na rakha sake / bauddha sAdhu mAMsabhakSI to prAraMbha se hI the / prata unake khAnapAna meM bhI vilAsitA A gaI / bauddha bhikSuo kA naitika patana bauddha dharma ke hrAsa kA prAntarika kAraNa thA / svAmI zakarAcArya ke AkramaNa se unako bAhira me aisI coTa lagI ki vaha usako na sabhAla sake / bAda me musalamAno ke AkramaNa ne to unake astitva taka ko bhAratavarSa se miTA diyA / kintu jainiyo kI saMkhyA bhAratavarSa me kabhI bhI teraha caudaha lAkha se kama nahI huI / yaha loga sadA se hI dhanika rahe, bhAratavarSa ke vyApAra me sadA se hI unakA pradhAna bhAga rhaa| kintu jaina dharma zrAja usa unnata avasthA meM nahI hai / usake patana kA kAraNa mukhya rUpa se usakA vibhinna sampradAyo me baTa jAnA tathA usake prAcaraNo kI kaThoratA hai / AcaraNo kI kaThoratA ke kAraraNa hI jaina sAdhu ke caritra me kabhI nirbalatA nahI AI / gautama buddha ne jahA apane sagha meM mahilAo ko hicakate - hicakate liyA, vahA~ jaina saMgha me prathama tIrthakara bhagavAn RSabha deva ke samaya se jaina sAdhviyo kA pradhAna sthAna rahA hai / .
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAhula sAkRtyAyana jaise kucha vidvAno kA to sAmUhika brahmacarya me vizvAsa hI nahI hai| unakA kahanA hai ki sAdhu yA sAdhviyA pRthak-pRyak athavA sammilita rUpa se brahmacarya kA pAlana kara hI nahIM skte| rAhula jI kA irA sambandha me itanA pakSapAtapUrNa mata hai ki vaha kisI brahmacArI samAja ko dekhakara usakI cAritrika durvalatAyo ko (yadi uname vaha pA sake)batalAne ko taiyAra nahIM haiN| ___rAhula jI kA mata cAhe jo kucha kyo na ho, tathya yaha hai ki jaina sAdhuo ke niyama prArabha se hI isa prakAra ke rakhe gae hai ki uname kavana tathA kAminI ke sasarga ko kisI prakAra bhI siddha nahIM kiyA jA sktaa| pratyeka jaina sAdhu ke liye yaha anivArya hai ki vaha viparIta liMga vAle pratyeka prANI ke sparza taka se bace / eka jaina sAdhu strI to kyA eka dina kI kanyA, gau, bhaisa, bakarI, murgI, moranI athavA kisI bhI mAdA pazu-pakSI taka kA sparza nahIM kara sktaa| udhara jaina sAdhvI kisI bhI puruSa jAti ke vyakti kA sparza nahI kara sakatI, phira bhale hI vaha eka dina kA laukA, baila, ghoDA, bakarA, murgA, mora Adi koI bhI pazu-pakSI kyo na ho| jaina prAcAryoM ko mahilAmro ko dIkSA dene kA adhikAra hai| kintu una kI mahilA ziSyA apane guru kA caraNa sparza to kyA, kisI prakAra kA bhI sparza nahIM kara sakatI / jaina sAdhu tathA sAdhviyA jaba eka sthAna se dUsare sthAna ko jAte hai to unake bIca me eka dUsare se paryApta antara honA cAhiye / jahA vaha Thahare vahA eka hI nagara meM rahate hue bhI una dono ke nivAsa sthAna eka dUsare se paryApta dUra hone cAhiye / yadyapi guruyo ko sAdhviyo ko paDhAne kA adhikAra hai kintu vaha akelI sAdhvI ko nahIM par3hA skte| phira bhI yaha Avazyaka hai ki sAdhviyA pahara bhara dina rahate apane nivAsa sthAna meM pahuca jAve ora pahara bhara dina nikale pIche vahA se nikle| isa prakAra ke kaThora cAritrika niyantraNo ke kAraNa jaina sAdhuo kA bauddha sAdhuo ke samAna kabhI bhI cAritrika patana nahI humA / jaina sAdhu strI ke sparza ke atirikta dhana kA raparza bhI nahIM karate / vaha paidala hI calate hai| ataeva unako mArga-vyaya kI kabhI avazyakatA nahI paDatI / digambara sAdhu khar3e hokara hAtha me hI bhojana karate hai aura eka kATha ke kamaDalu ke atirikta aura
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI pAtra apane pAsa nahI rakhate / isaliye unako bartana Adi kisI bhI kA ke liye dravya kI AvazyakatA nahI paDatI / zvetAmbara jaina sAdhu, sthAnikavAsI jaina 'sAdhu tathA terApathI jaina sAdhu bhikSA apane sthAna para lAkara kATha ke pAtro bhojana karate hai, jinhe vaha gRhastho se mAga lAte hai / ataeva kAminI ke samAna kaMcana kA sparza vaha bhI kisI prakAra nahI karate / isa prakAra kacana tathA kauminI dono kA hI samparka jaina sAdhuo me kisI prakAra bhI siddha nahI kiyA jA sakatA / jaina sAdhviyoM kA bhI puruSo athavA dhana se kisI prakAra kA saparka siddha nahI kiyA jA sakatA / bhagavAn mahAvIra svAmI ke samaya se lekara Aja taka jaina sAdhupro ne isa viSaya me sadA hI apane caritra kI rakSA kI hai / kintu sAdhuo ke itane ucca zrAcaraNa hote hue bhI jaina dharma kA patana huA hai / jo ki nimna likhita tathyoM se prakaTa hai / ( 1 ) jaina sAdhuo kI sakhyA zrAja prAcIna kAla kI apekSA nagaNya hai. (2) jaina dharma kA pracAra rUpa samApta ho cukA hai aura naye-naye vyakti jaina dharma ko graharaNa nahI karate / (3) jainI loga bhagavAn mahAvIra ke upadezo se kramaza dUra haTate jA rahe hai aura (4) unake vibhinna sampradAyo me itanA adhika manomAlinya hai ki vaha eka dUsare kI upasthiti ko bhI sahana nahI kara sakate / yahA ina cAro ke viSaya meM eka-eka karake vicAra kiyA jAtA haijaina dharma saMkhyA kA hrAsa - bhagavAn mahAvIra ke samaya jaina muniyo kI sakhyA lAkho me thI, jabaki Aja digambara jaina muniyo kI sakhyA kaThinatA se samasta bhArata me dasa-bAraha tathA anya tIno sampradAyo ke muniyo kI sammilita sakhyA lagabhaga do sahasra se adhika nahI hai / isase prakaTa hai ki jaina dharma Ajakala patana kI ora jA rahA hai / jaina dharma ke pracAraka rUpa kI samApti --jaina dharma Arabha se hI eka pracAraka dharma thA / usameM sadA se naye-naye vyaktiyo ko praviSTa karake usake kSetra ko vyApaka banAyA jAtA rahA hai| rUpa ko choDa kara pragatihIna bana cukA hai, Aja vaha apane isa pracAraka jisase jainiyo kI sakhyA pratidina
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTatI hI jAtI hai / usakA kAraNa agale zIrSaka me diyA jaavegaa| ____ jainI bhagavAna mahAvIra ke upadeza se dUra haTate jA rahe haiMvAstava me jaina dharma ke vartamAna patana kA yahI kAraNa hai| bhagavAn mahAvIra ke mUla upadeza me janmanA jAti kA virodha kiyA gayA hai| digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI tathA terApathI kisI ke siddhAnta bhI janmanA jAti ko siddha nahI kara skte| kintu eka ora jahAM jainiyo ke prabhAva ke kAraNa prAcIna sanAtana dharma ne apane hisAmaya yajJa-yAgo ko choDa diyA vahAM jainiyo para bhI unakA aisA prabhAva par3A ki unhone sanAtanadharmiyo ke janmanA jAti ke siddhAnta ko dAto se jakar3a kara pakaDa liyaa| isI kAraNa naye-naye vyaktiyoM kA jaina dharma meM praveza ruka gayA aura jaina dharma eka gatihIna dharma bana gyaa| isake atirikta jaina sAdhuo kI kriyAe~ itanI kaThora hotI hai ki unakA pAlana karanA atyanta kaThina hai| ata na to naye-naye vyakti prAyaH munidIkSA lete hai, aura na gRhastha hI apane niyamo kA pAlana ThIka-ThIka karate hai| phira unake deva, zAstra, guru kI pUjA karane ke siddhAnta ke kAraNa vaha apane zAstro ko itanA adhika pavitra mAnane lage ki anya matAvalambiyoM se yaha AzA karane lage ki vaha bhI unake zAstro ko zuddha vastra pahina kara tathA hAtha-paira dhokara hI chue| jainiyo kI isa bhAvanA ke kAraNa ajaino ko jaina grantho kA denA banda ho gayA, jisase ajaina loga yaha samajhane lage ki jainI loga grantho ko chipAte hai| hiMsA ke artha ke viSaya me bhI jainI loga bhagavAn mahAvIra svAmI kI vyAkhyA se haTate jA rahe hai| sAmpradAyika kalaha-jainiyo ke cAro sampradAya eka dUsare se itanA dveSa karate hai ki vaha kisI viSaya meM bhI ekamata hokara kArya nahI kara skte| isa prakAra jainiyo kA Ajakala barAbara patana hotA jAtA hai| kintu ubhara gata zatAbdI se pAzcAtya vidvAno kA dhyAna saMskRta, prAkRta tathA pAlI ke adhyayana kI ora kucha adhika AkarSita huA hai| isake atirikta kucha vidvAno ne yUropa tathA amarIkA jAkara bhI jainadharma kA pracAra kiyA hai, isase jainadharma kA pracAra Ajakala pAzcAtya jagat me kucha baDhatA jAtA hai| kitu bauddha tathA vaidika dharma ke pracAra kI apekSA vaha pracAra Aja bhI nagaNya hai| 47
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke pAtra-isa aitihAsika pRSThabhUmi ke AdhAra para isa upanyAsa kI racanA kI gaI hai| yadyapi isake prAya. pAtra vAstavika hai kintu mahAmAtya kalpaka praura senApati bhadrasena jaise aneka kalpita vyavita bhI hai| senApati jambakumAra kA nAga keyana jaina zAstro me hI AtA hai| sabhavataH aga kI vijaya ke avasara para jambUkumAra bahuta choTA thA, phira bhI hamane usI ke hAtho aga kA patana dikhalAyA hai| ___ isa pRSThabhUmi me jaina grantho, bauddha grantho tathA hindU purANoM ke prAdhAra para rAjA bigbasAra ke caritra ko upasthita kiyA gayA hai| yadyapi rAjA bimbasAra ke ghara me aneka rAniyA thI, kintu vaha viSayI nahI thaa| usake prAya vivAha rAjanItika vivAha the aura unake dvArA usane apane pararASTrasambandha baDhAe the| aise vyakti ke caritra me jo kucha lekhako ne gupta vyabhicAra kI ghaTanAe milA dI hai, vaha ucita nahI hai| vimbasAra ke jIvana kI antarrASTrIya paTanAyo kA silasilA ThIka-ThIka viThalAne ke liye hamane isa aitihAsika pRSTha-bhUmi me zizunAga vaza kA pUrA itihAsa de diyA hai| kintu yaha abhI taka bhI patA nahIM calA ki isa vaza kA nAma zizunAga vaza kyo pddaa| sabhavata rAjA bhaTTiya upazreNika kA hI eka nAma zizunAga bhI thaa| ata me hamako apane pAThako se yaha nivedana karanA hai ki hamane abhI taka itihAsa, rAjanIti, vijJAna tathA darzana zAstra Adi ke sambandha meM hI grantho kI racanA kI hai, upanyAsa hamAre liye sarvathA navIna kSetra hai| yadyapi isase pUrva hamArI kucha kahAniyA prakAzita ho cukI hai, kintu upanyAsa hamArA abhI taka koI bhI prakAzita nahI humA / sabhava hai ki isa upanyAsa me pAThako ko anya upanyAso ke jaisA lAlitya na mile| to bhI isa grantha me jo hamane 'solaha mahAjana pada kAla' ke itihAsa ko ThIka-ThIka upasthita karane kA yatna kiyA hai, usase pAThako ke manorajana ke atirikta unakI jJAnavRddhi bhI hogii| prAzA hai pAThaka hamAre anya kaI darjana bRhadAkAra grantho ke samAna hamAre isa grantha ko bhI premapUrvaka apnaaveNge| candrazekhara zAstrI 45664 bAjAra pahAr3agaMja,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ azva meMTa lagabhaga DeDha pahara dina caDhA hogaa| girivraja kA sabhA-bhavana Agata vyaktiyo se ThasAThasa bharA huA thA / sabhA me eka ora bandijana rAjA kA stutipATha kara rahe the to dUsarI ora vyavahArika janatA ke vyavahAro (mukadamo) ko suna-suna kara rAjA bhaTTiya upazreNika ke sammukha upasthita karatA jAtA thaa| sabhA-bhavana meM aneka Asana biche the, jina para rAjya ke vividha padAdhikArI apane-apane pada ke anusAra baiThe hue the| eka ora videzI rAjadUta bhI baiThe hue magadha kI pararASTranIti kI eka ghoSaNA para vicAra kara rahe the| bIca meM eka sAta hAtha kA sone kA sihAsana rakhA huA thA, jisa para baDhiyA gaddI-takiyo para mahArAja bhaTTiya upazreNika baiThe hue the| unakI bagala meM unase eka nIce sihAsana para magadha ke pradhAna amAtya brAhmaNa kalpaka baiThe hue the ki senApati bhadrasena ne kahA"mahArAja / hamArI kozala tathA avanti kI sImA para utpAta baDhate jAte hai| kozala ke mahArAja prasenajit tathA avanti ke mahArAja caNDapradyota dono hI sAmrAjya kAmanA vAle hai| sImA para senAe kama hai, yadi vahA adhika senAe bheja kara sImA kA prabandha na kiyA gayA to na jAne bhaviSya me hamako acAnaka kisa deza kI senA se magadha kI bhUmi para yuddha karanA pdde|" kalpaka-mahArAja | senApati bhadrasena kA kahanA yathArtha hai| mere caro ne bhI Akara mujhe dono sImAo para virodhI pakSa kI senAo kI TukaDiyo ke baDhane kA samAcAra diyA hai| vaise abhI taka hamArI kozala tathA avanti dono ke sAtha hI mitratA kI sadhi hai| kintu AkramaNa karane vAlI senAe sagaThita senAe na hokara senA kI TukaDiyA hai, jinake viSaya me hArane para to yaha sugamatA se kahA jA sakatA hai ki sainika TukaDiyo apanI bhami ko na pahacAnane ke kAraNa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra bhUla se magava sImA me praveza kara gaI, kiMtu yadi yaha sainika TukaDiyA magadha sainiko ko haTA kara hamArI sImA me dUra taka baDha AIM to unake Akramaka rUpa ko svIkAra karane meM bhI vilamba na hogaa|" rAMjA-taba to ina dono hI sImAmo para adhika senAe bheja denI cAhiye aura avanti tathA kozala ke zAsako ke pAsa isa viSaya me virodha patra bhI bheja denA caahiye| kalpaka-aisA hI kiyA jAvegA mahArAja / kalpaka ke apanA kathana samApta karate hI dauvArika ne sabhA me praveza karake mahArAja ko praNAma karake unase nivedana kiyA dauvArika-mahArAja kI jaya ho| rAjA-kyA hai dauvArika ? dauvArika-mahArAja | candrapura ke rAjA somazarmA kA sAmanta vicitravarmA mahArAja kI sevA meM upasthita honA cAhatA hai| vaha apane sAtha eka sarvalakSaNa sampanna azva bhI mahArAja ko bheTa karane lAyA hai| rAjA-use AdarapUrvaka andara le aao| rAjA ke yaha kahate hI dauvArika mahArAja ko praNAma karake bAhira calA gayA aura thor3I dera me hI vicitravarmA ke sAtha vApisa aayaa| vicitravarmA eka tIsa varSa kA yuvaka thaa| usakA garIra lambA, suDaula tathA bhArI thaa| usakA ceharA bharA huA aura mUche caDhI huI thii| rauba usake cehare se phaTA paDatA thaa| usake vastra sAmanto jaise the| usake bAe kandhe para eka dhanuSa paDA huA thA aura pITha para tarakaza thA, jisase patA calatA thA ki nAgarika jIvana kI apekSA vaha vanya jIvana hI adhika vyatIta karatA thaa| usane Ate hI dono hAtha joDa kara mahArAja ko abhivAdana kiyaa| mahArAja-kaho vicitravarmA kuzala se to ho ?.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ azva bheMTa vicitravarmA-jisa para mahArAja kI kRpA ho usakI kuzalatA me kauna bAdhA de sakatA hai annadAtA | mahArAja-kaho,Aja kaise AnA huA? vicitravA-inhIM dino mahArAja somazarmA ko eka sarvalakSaNa-sampanna uttama azvaratna kI prApti huii| unhone mana me socA ki aise uttama azva kA sthAna kevala girivraja kI rAjakIya azvazAlA hI hai / astu, mai usako unakI ora se lekara mahArAja kI sevA meM upasthita huA huuN| mahArAja-azva kahA hai sAmanta / vicitravarmA-vaha bAhira khaDA huA hai mahArAja / mahArAja-acchA, Apa azva ko lekara kala prAta kAla nagara ke bAhira ke maidAna me mile / usakI parIkSA usI samaya kara lI jaavegii| "jaisI mahArAja kI AjJA" kahakara vicitravarmA mahArAja ko punaH abhivAdana karake calA gyaa| isI samaya vizrAma kA ghaTA bajane para mahArAja sabhAbhavana se uTha kara rAjamahala me cale gye|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ * azva-parIcA prAtakAla kA samaya hai| zItala, manda pavana ke jhoke citta ko prasanna kara rahe hai / sUrya abhI kaThinatA se DeDha hAtha Upara caDhA hai| gaue~ tathA bhaise apaneapane gharo se carane ke lie jagala meM jA cukI hai| kisAna bhI apane-apane halabaila lekara kheto me jA cuke hai| girivraja nagara ke uttara kI ora ke maidAna meM isa samaya vizeSa cahala-pahala dikhalAI de rahI hai / yahA vizeSa rUpa se chiDakAva karAyA gayA hai| kramaza maidAna me rakSaka senAe AnI Arambha ho gaI / ina senAo ke sainiko ko rakSaka ke rUpa meM maidAna ke cAro ora niyata kara diyA gyaa| vicitravarmA apane vicitra azva tathA kucha rakSako sahita pahile se hI maidAna meM upasthita thaa| itane meM girivraja ke uttarI dvAra para turahI kA zabda huaa| turahI ke zabda ke sAtha anya bAje bhI bajate hue dikhalAI diye| bAjo ke pazcAt mahArAja bhaTTiya upazreNika kA ghuDasavAra aga rakSaka dala thaa| unake bIca me mahArAja upazreNika mahAmAtya kalpaka tathA anya padAdhikAriyo se ghire hue eka ratha me baiThe hue julUsa ke rUpa meM cale A rahe the| isa julUsa ke maidAna me Ane para rAjA ke atirikta anya sabhI adhikArI apane-apane ratho se utara paDe / mahArAja ke senAo kA abhivAdana svIkAra kara cukane para vicitravarmA ne Age baDha kara unase nivedana kiyA "mahArAja | yahI vaha azva hai, jisake viSaya meM maine mahArAja se kala nivedana kiyA thaa|" mahArAja-acchA, yaha azva hai| azva to vAstava meM bahuta sundara hai / kalpaka jI, hamAre azvAdhyakSa ko to Apane isa avasara para upasthita rahane kI AjJA de hI rakhI hogii|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharava-parIkSA taba taka azvAdhyakSa ne svaya Age bar3hakara mahArAja ko abhivAdana karake kahA "mahArAja | mai sevA meM upasthita huuN| Apake padhArane ke pUrva hI maiM isa azva kI azvavidyAvizArado dvArA parIkSA karA cukA huuN| azva vAstava meM sarvaguNasampanna hai| lakSaNo kI dRSTi se isameM koI truTi nahI hai| kevala usakI cAla kI parIkSA karanA zeSa hai| mahArAja-acchA, cAla kI parIkSA bhI kara lI jAve / mahArAja ke yaha kahane para azvAdhyakSa ne usa ghoDe kI lagAma pakaDa kara use mahArAja ke sAmane lAkara kahA "yadi mahArAja ucita samajhe to isa para svaya savAra ho|" "nahI, prathama isakI cAla ko tuma dekho, bAda me hama dekheNge|" mahArAja ke yaha kahane para azvAdhyakSa uchala kara usa ghoDe kI pITha para baiTha gyaa| usane usako usa maidAna meM ghumAte hue kadama, dulakI tathA sarapaTa tIno cAlo se calA kara dekhA / lagabhaga do ghaDI taka usako dhumAkara tathA phira mahArAja ke sammukha lAkara tathA ghoDe se utara kara azvAdhyakSa ne kahA "mahArAja, yaha ghoDA to cAla me bhI pAsa ho gyaa| kyA Apa isa para isI samaya savArI karanA pasada karege ?" "avazya" yaha kahakara mahArAja svaya usa ghoDe para baiTha ge| unhone bhI usako usa maidAna meM sabhI prakAra se khUba claayaa| mahArAja ghoDe kI cAla se bahuta prasanna hue aura vicitravarmA ko apane pAsa bulAkara bole "sAmanta | hama tumhAre mahArAja kI isa azva-bheTa se atyata prasanna hokara usako svIkAra karate hai| tuma koSAdhyakSa se isakA mUlya le lo|" vicitravarmA-nahI mahArAja | yaha mahArAja ko unakI ora se bheTa hai| astu, mai .isake mUlya ke badale meM kevala mahArAja kA prasAda hI cAhatA huuN|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra . mahArAjakacyA jAmA vana isa seTa ko sAkAra kara hai| mahArAja-acchA sAmata, hama isa bheTa ko svIkAra karate hai| kalpaka, sAmata ko kala rAjasabhA me ziropAda-vastra dekara sammAnita kiyA jaave| kalpaka-jaisI mahArAja kI aajaa| mahArAja-mahAmantrI jI, hamArA vicAra isa azva para baiThakara mRgayA ke liye jAne kA hai| hamArI aMgarakSaka senA mRgayA meM hamAre sAtha rhegii| Apa saba nagara me jaave| "bahuta acchA, mahArAja !" isake pazcAt mahArAja bhaTTiya upaveSika apanI agarakSaka senA ko lekara mRgayA ke liye vana ko cale aura zeSa rAja-puruSa nagara me lauTa aaye| dekhate hI dekhate vaha sArA maidAna khAlI ho gayA /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dugama vana meM mahArAja usa azva para baiThakara jagala ke mArga meM apanI agarakSaka senA ke sAtha cale to unakA mana bahuta prasanna thaa| bahuta dera taka vaha agarakSaka senA ke sAtha calate rahe / kramaza gahana vana A gyaa| isI samaya unako eka mRga dikhalAI diyaa| rAjA ne jo azva ko mRga ke pIche dauDAyA to vaha cakkara kATa kara vahA se bhAga gyaa| rAjA ne bhI apane azva ko usake pIche isa prakAra DAlA ki mRga unakI dRSTi se ojhala na ho skaa| agarakSako ne rAjA kA sAtha karane kA bahuta yatna kiyA, kintu vaha usa azva ko kisI prakAra bhI na pA sake / astu, vaha rAjA ko na pAkara unako LU Dhate hue vana me bhaTakane lge| rAjA ne jo azva ko mRga ke pIcha DAlA to usane do tIna kosa taka mRga kA pIchA karane ke bAda unako mRga ke pAsa pahucA diyaa| aba to rAjA ne eka hI bANa se mRga ko mAra ddaalaa| kintu mRga ko mArakara jyohI unhone azva ko rokane ke liye usakI lagAma ko khaicI to azva ne lagAma ko mAnane se ikAra kara diyaa| rAjA ne apanI pUrI zakti lagAkara lagAma ko khecanA Arambha kiyA, kintu azva ne unake zAsana ko mAnane se sApha ikAra kara diyaa| lagAma ke vega se azva kA mukha lahU-luhAna ho gayA, kintu usa kI sarapaTa cAla meM lezamAtra bhI antara na AyA / azva apanI eka usI cAla se sarapaTa bhAgate hue rAjA ko kaI kosa taka dUra le jAkara aise jagala me le gayA jahA kisI prakAra kA bhI mArga nahI thA aura sArI bhUmi kaTakAkIrNa tathA Ubar3a-khAbaDa thii| azva vahA se Age bar3hane kA mArga na pAkara vahI para isa prakAra cakkara kATane lagA ki vaha prathama dasa-bIsa kadama Age baDha jAtA thA aura kabhI bhArI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra jhaTake ke sAtha ekadama dasa-bIsa kadama pIche ko dUra haTa jAtA thaa| usane isa prakAra jhaTako se rAjA ko behada parezAna kara diyaa| unakA badana thakAvaTa ke kAraNa ekadama cUracUra ho gayA aura uname ghoDe kI rAsa sabhAlane kI zakti bhI na rahI / anta me usane eka kATo se bhare hue bhArI tathA durgama gaDDhe ke kinAre para jAkara mahArAja ko aisA bhArI jhaTakA diyA ki vaha usakI pITha para se luDhaka kara usI gaDDhe meM gira paDe / ghoDA unako girA kara jagala me ajJAta dizA kI ora bhAga gyaa| gaDDhe meM girate hI mahArAja kA sArA zarIra kATo se bidha gyaa| girane ke kAraNa unako aisI bhArI coTa lagI ki vaha girate hI behoza ho ge| mahArAja bahuta dera taka usa gaDDhe me aceta paDe rhe| jisa samaya unako kucha hAza huA to unake zarIra meM bhArI vedanA ho rahI thii| kATo ke kAraNa vaha karavaTa taka lene meM asamartha the| unake na kevala vastra hI phaTa gae the varan zarIra bhI lahU-luhAna ho gayA thaa| usa samaya vaha asahAya ke samAna mana hI mana paramAtmA kA smaraNa kara usase yaha prArthanA kara rahe the ki unakA kisI prakAra isa vipatti se uddhAra ho| tabhI acAnaka eka jagalI udhara AyA / vastra ke nAma usake zarIra para kaTivastra ke atirikta aura kucha bhI na thaa| kintu usake sira ke bAla kucha vizeSa zailI se badhe hue the aura unake upara kucha pakSiyo ke pakha lage hue the| usake gale me zakha tathA kauDiyo ke hAra paDe hue the tathA bhujAo me sone ke bAjUbanda the, jo usake aJjana ke samAna kAle zarIra para eka vicitra AbhA DAla rahe the / rAjA ko usa gaDDhe me paDA dekhakara usane kahA "are / mahArAja yahA aura aisI asahAya avasthA me / " yaha kahakara vaha turanta usa gaDDhe me utara gyaa| yadyapi vaha gaDDhA kATo se pUrNatayA bharA huA thA, kintu usake nage paira itane kaThora tha ki kATe unake sparza se hI TUTa jAte the| vaha usa gaDaDhe me isa prakAra utara gayA, jisa prakAra koI maidAna ke gaDDhe me utara jAtA hai| gaDDhe me utara kara usane una saba kATo
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ durgama vana meM ko hAtha se hI masala DAlA, jo rAjA ke vastro meM cubha gae the| rAjA ke vastro ke saba kATo ko nikAla kara usane unako isa prakAra Upara uThA liyA, jisa prakAra kAI bAlaka khilaune ko uThA kara apane kandhe para rakha letA hai| usane rAjA ko uThA kara apane kandhe para biThalAyA aura gaDDhe se nikAla kara bAhira khaDA kiyA / bAhira Ane para rAjA bole "bhAI tuma kauna ho? tumane to isa gADhe samaya meM Akara mere prANo ko bacA liyaa|" "mahArAja | mai bhIlo kI pallI kA svAmI unakA saradAra hU~ aura ApakI eka tuccha prajA hU~ / merA nAma yamadaNDa hai| yadi yaha tuccha zarIra ApakI kucha sevA kara sakA to ise mai apanA ahobhAgya samajhatA huuN| isa samaya dina chipa rahA hai aura girivraja yahA se lagabhaga do yojana hai| ataeva Apa apanI rAjadhAnI me Aja kisI prakAra bhI nahI pahu~ca skte| astu, yadi ApakI anumati ho to mai Aja rAta Apake Atithya kA prabandha kara dU / " "phira to Thaharane ke atirikta aura koI upAya bhI nahIM hai|" "to mahArAja, mere kandhe para baiTha jaave| isa kaTakAkIrNa mArga me Apa dala nahI cala skege|" "jaisI tumhArI icchA" kahakara mahArAja usa bhIla saradAra yamadaNDa ke kandhe para baiThakara usake nivAsa sthAna kI ora cle|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIla kanyA se praNaya bhIla saradAra mahArAja ko liye calA jAtA thA aura mana meM kucha socatA sA jAtA thaa| kucha dUra calane para usane mahArAja se kahA "mahArAja ' hama apAvana vastuo ko khAnevAle ApakA Atithya kisa prakAra karege yaha samajha meM nahIM A rhaa| mere pAsa eka kSatriya bAlikA hai, jo hama logo ko lUTa me milI thii| maine tathA merI rAnI vidyunmatI ne usakA apanI putrI ke samAna pAlana kiyA hai| usakA nAma tilakavatI hai| vaha mahArAja kI saba prakAra se sevA karegI aura mahArAja ko bhojana banAkara bhI khilA degii| yadi mahArAja kI anumati ho to maiM Apako usI ke mahala me pahucA dU / "sabhavata yahI adhika ucita hogaa|" mahArAja ke yaha kahane para bhIla saradAra ke mana meM aura bhI utsAha ho aayaa| aba vaha lambI-lambI Daga bharakara calane lagA / mahArAja ne dUra se bhIlo kI eka choTI sI bastI-pallI-ko dekhA, jisameM choTe-choTe bacce dUra se hI khelate dikhabAI de rahe the / pallI meM bhIlo ke lagabhaga pacAsa ghara the| unake ThIka bIco-bIca do-tIna pakke makAna the| saradAra ne mahArAja se kahA "mahArAja | vaha jo pakke makAna dikhalAI de rahe hai vaha apane hI hai|" "acchA hama nivAsasthAna para A pahuce | aba tuma mujhako nIce utAra do| yahA se hama tumhAre ghara taka paidala hI clege|" mahArAja ke yaha kahane para bhIla saradAra ne unako apane kandhe se utAra diyaa| saradAra ko eka aparicita ke sAtha Ate dekhakara bhIla bAlaka to prathama hI ekatrita ho gae the, aba kucha yuvaka bhI A ge| unako dekhakara saradAra ne apanI bhASA me jora se kucha kaha kara DA~Tane jaisI mudrA prakaTa kI ki sabhI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIla kanyA se praNaya *mmmmmmmmmmmmmmmmmmm..wommmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwxnmnomm yuvaka tathA bAlaka vahA se cale ge| saradAra rAjA ko lekara eka makAna ke andara 'tilakavatI, tilakavatI' AvAja lagAtA huA ghusa gayA / tilakavatI usakA zabda sunate hI Age baDhakara AI / vaha eka solaha varSa kI sundarI bAlA thii| usakA raMga campe ke puSpa ke samAna halkA pIlApana liye hue gaura thaa| usakA bhaga huA mukha, gola ceharA tathA cacala sundara A~khe usake uccavazIya hone kA pramANa de rahI thii| saundarya tathA yauvana usake sAre badana se phUTe paDate the / rAjA usake rUpa kI chaTA ko dekhakara cau dhiyA se gaye / saradAra ne usako dekhakara kahA "tilake / yaha apane mahArAjA bhaTTiya upazreNika hai| Aja yaha tere atithi haiN| inakI sevA mana lagA kara krnaa|" "acchA pitA jI" yaha kaha kara tilakavatI phira andara calI gaI aura eka loTe me jala bhara lAte hue bolI "mahArAja | yaha jala hai / Apa prathama muha-hAtha dhokara mArga ke zrama ko dUra kre| bhojana bhI taiyAra hI hai| mai abhI mahArAja ke bhojana kA prabandha karatI huuN|" saradAra mahArAja ko tilakavatI ke mahala meM eka biche hue bistara para biThalA kara calA gyaa| usake cale jAne ke bAda rAjA ne tilakavatI ke diye hue jala se hAtha-paira dhAkara muha dhoyaa| isake pazcAt ve cArapAI para leTakara vizrAma karane lge| unakA zarIra to burI taraha thakA huA thA hI, cArapAI para leTane ke kucha kSaNo ke bAda hI unako nidrA A gii| tilakavatI ne jo unako sote hue dekhA to bhojana meM anya bhI aneka prakAra kI vastue~ banAne lgii| lagabhaga DeDha ghaTe meM rAjA kI nIda khulI to unake zarIra kI thakAvaTa bahuta kucha dUra ho cukI thii| tilakavatI unako jagA huA dekhakara unake pAsa Akara bolI___ "mahArAja ! bhojana taiyAra hai| Apa paTare para baiThakara cauke me bhojana karege yA yahI le AU~ ?"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra "nahI sundarI / mai cauke me hI paTare para baiThakara bhojana karU~gA / bahuta kucha ThIka hU~ / " "to mahArAja padhAreM, bhojana kA saba sAmAna ThIka hai / " aba me '"bahuta acchA" kahakara mahArAja cArapAI se uTha khar3e hue aura tilakavatI ke sAtha cauke me jAkara paTare para baiTha ge| tilakavatI ne uttama pakavAnoM se bharA huA thAla unake sAmane lAkara rakha diyA aura svaya hAtha meM pakhA lekara unake sAmane baiTha gaI / rAjA bhojana karate jAte the aura usake rUpasudhArasa kA pAna bhI karate jAte the / bhojana kara cukane para tilakavatI ne unake hAtha dhulA kara unako kullA karAyA aura khAne ko ilAyacI dI / isake pazcAta mahArAja phira cArapAI para Akara leTa gae aura tilakavatI svaya bhojana karane lagI / kahane ko to rAjA leTa gae, kintu unako raha-rahakara tilakavatI kA dhyAna hI A rahA thA / usakA gola-gola tathA sundara mukha unake mana meM basa gayA thA / usake campaka ke samAna gaura varNa mukha ko bArabAra dekhate rahane kI unakI icchA barAbara baDhatI jAtI thI / anta me vaha isa prakAra vicAra karane lage "yaha ajJAtakulazIlavAlI kanyA nizcaya se kisI ucca vaza me utpanna huI hai / isakA sArA zarIra isake uccavagIya hone kA pramANa de rahA hai / isakI Ayu bhI vivAha ke yogya ho cukI hai / yadyapi isane apanI prathama dRSTi meM hI mere hRdaya para adhikAra kara liyA hai, kintu mai isa sUne ghara meM isa kanyA se praNaya-sambhASaNa karake maryAdA kA atikramaNa nahI karU~gA / kintu kyA saradAra se usako mAganA ucita hogA ? anucita to nahI jAna paDatA / usako to isakA vivAha kahI karanA hI hai| acchA, saradAra Ave to usase usake sambandha me bAtacIta kI jAve / " rAjA isa prakAra apane mana hI mana UhApoha kara rahe the ki saradAra ne DyoDhI me praveza karake tilakavatI ko AvAja dI / tilakavatI isa samaya taka bhojana kara cukI thI / vaha usakA zabda suna kara bolI " Aiye pitAjI, kahiye kyA AjJA hai / " "kyA tere atithi so gae, beTI ?"
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIla kanyA se praNaya isa para rAjA ne apane kamare ke pradara se uttara diyA "nahI saradAra | mai bhI nahI soyA / tuma yahA Ao / " saradAra mahArAja kA zabda sunakara kamare me calA gayA aura unakI cArapAI para paitAne baiTha kara unake caraNa dabAne lagA / tilakavatI apane kamare me calI gaI / saradAra ke baiTha jAne para rAjA bole "saradAra / tumane mujha para kitanA upakAra kiyA hai isa bAta ko socakara mai atyanta sakoca me paDa jAtA hU / " 1 "nahI mahArAja | isame sakoca kI kyA bAta hai / hamArA dharma hai ki hama ApakI saba prakAra se sevA kare / aba yadi koI aura sevA ho to vaha bhI batalAve / isIliye maiM sone se pUrva Apake pAsa upasthita huA hU~ / " "kyo nahI saradAra, sevA tumase nahI leMge to aura kisase lege / parantu tilakavatI bhojana bahuta acchA banAtI hai / kyA tumane abhI taka usake liya koI vara ThIka kiyA ? " "nahI mahArAja I vara to kaI milate rahe, kintu apanI eka pratijJA ke kAraNa mai usakA abhI taka bhI vivAha nahI kara sakA / " " ApakI vaha pratijJA kyA hai saradAra ?" 'mahArAja | maiMne pratijJA kI hai ki tilakavatI kA vivAha kisI sAmAnya vyakti ke sAtha na kara kisI aise rAjA ke sAtha karU~gA, jo usakI santAna ko rAjya dene kI pratijJA kare / " " tilakavatI ke rUpa ko dekhate hue ApakI pratijJA * anucita to dikhalAI nahI detI / kyA tuma use magadha kI mahArAnI banAne ke prazna para vicAra kara sakate ho ?" "yaha to mahArAja merA tathA tilakavatI dono kA saubhAgya hotA / kintu mahArAja Apake aneka tejasvI putra hai / itane putro ke rahate hue Apa tilakavatI ke bhAvI putra ko magadha kA yuvarAja banAne kI pratijJA kisa prakAra kara sakate hai ? " "kisa prakAra kara sakU gA, yaha to tuma mujha para choDa do saradAra | tumhAre 61
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra liye to itanA hI paryApta hai ki maiM usake bhAvI putra ko apanA uttarAdhikArI. banA kara magadha kA rAjya dene kI pratijJA karatA hai|" * "taba to mahArAja merI Apatti ke liye koI sthAna hI nahI rahatA / Apa mujhe anumati de ki mai tilakavatI kA hAtha isI kSaNa Apake hAtha me de duuN|" "maiM bhI yahI cAhatA hU srdaar|" yaha sunakara saradAra ne 'tilakavatI' 'tilakavatI' kahakara AvAja dii| tilakavatI ke Ane para saradAra ne usase kahA 'beTI, ye magadha nareza isa bAta kI pratijJA karate hai ki ve tujhase vivAha karake tere bhAvI putra ko hI apanA uttarAdhikArI magadha-samrAT bnaavege| astu, aba merI pratijJA pUrI ho gaI / lA, mai terA hAtha inake hAtha me saupa dU / " __yaha kahakara saradAra tilakavatI kA hAtha pakaDa kara mahArAja bhaTTiya upazreNika kI ora ko calA / una dono ko apanI ora Ate dekhakara mahArAja upazreNika bhI cArapAI se utara kara nIce khaDe ho ge| taba saradAra ne tilakavatI kA hAtha unake hAtha me dete hue kahA "mahArAja, mai bhIlo kA saradAra yamadaNDa apanI isa pAlitA putrI tilakavatI ko Apako patnI-rUpa meM dAna karatA huuN| Apa isake sAtha dharmapUrvaka gRhastha kA sukha bhogate hue rAjya kare aura usake bhAvI putra ko apanA uttarAdhikArI bnaave|" - isa para mahArAja bhaTTiya upazreNika ne tilakavatI kA hAtha apane hAtha meM lekara uttara diyA- . "mai magadha samrAT bhaTTiya upazreNika ApakI isa putrI tilakavatI ko patnI-rUpa me grahaNa karatA hU~ aura isa bAta kI zapathapUrvaka pratijJA karatA hU~ ki isake garbha se honevAlI santAna ko hI apanA uttarAdhikArI banAkara magadha kA rAjya duuNgaa|" isa para saradAra ne tilakavatI ko ina zabdo me AzIrvAda diyA"beTI, tuma khuza raho aura sadA apane pati ko sukha detI rho|" yaha kahakara saradAra bAhira calA gayA aura tilakavatI rAjA ke caraNo meM gira pdd'ii| unhone use hAtho se uThAkara chAtI se lagA liyaa| 62
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAja kI khoja mahArAja ke mRga ke pIche ghoDA dauDAne para yadyapi unake aMgarakSako ne bhI unake pIche apane apane ghoDe dauDAe, kintu ve mahArAja kA kisI prakAra bhI pIchA na kara sake aura hatAza hokara lauTa aae| mahArAja ke dopahara taka bhI na lauTane para unhone vana me saba ora phailakara unako khojanA Arambha kiyaa| vana ke Arambha me mahArAja kA patA na lagane para unhone gahana vana me ghusa kara mahArAja ko DhUDhanA Arambha kiyo / rAtri kA anta hone para ve bhIlo kI pallI" me usa saradAra ke makAna para pahu~ca hI gae, jahA mahArAja ne tilakavatI kA pANigrahaNa kiyA thaa| mahArAja kI agarakSaka senA ke A jAne se sArI bhIla bastI me prasannatA kI lahara dauDa gii| unake AjAne para bhIla saradAra yamadaDa ne tilakavatI ko mahArAja ke sAtha bidA kara diyaa| yautuka meM usane apanI sAmarthya bhara tilakavatI ko bahuta kucha diyaa| tilakavatI kI DolI ke bAhira Ane para mahArAja kI agarakSaka senA ne apane mahArAja tathA naI mahArAnI kA sainika Dhaga se abhivAdana kiyaa| mahArAja mahArAnI tilakavatI ko baDe Adara-sammAna ke sAtha girivraja le aae| ___mahArAnI tilakavatI ne isa ghaTanA ke ThIka eka varSa pazcAt eka putra ko janma diyA, jisakA nAma cilAtI rakhA gayA / jaba taka tilakavatI ke putra nahI huA thA mahArAja nizcita the, kintu usake putra utpanna ho jAne para unako apane uttarAdhikAra ke sambandha meM vizeSa cintA utpanna ho gii| unakI cintA kA vizeSa kAraNa yaha thA ki unake pA~ca sau putro meM sabhI eka se eka parAkramI the| unake putro me eka jyeSTha putra zreNika bimbasAra to itanA tejasvI thA ki usaka sammukha sAmAnya vyakti bAta taka nahI kara sakate the| vaha unakI paTarAnI indrANI ke garbha se utpanna huA thaa| rAjakumAra zreNika bAlyAvasthA me hI apane pAsa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra pAMca sau sainiko kI eka agarakSaka senA bhI rakhate the, jinakA vetana vaha apanI jeba se diyA karate the / rAjakumAra cilAtI kI Ayu baDhane ke sAtha-sAtha mahArAja kI cintA bhI adhikAdhika baDhatI jAtI thI, kyoki apane sabhI putro ke virodha kA sAmanA karane kA unako sAhasa nahI thA / anta meM eka dina unhone mahAmAtya kalpaka ko bulAkara usase kahA "kalpaka | mujhe apane uttarAdhikAra ke sambandha me baDI bhArI cintA hai| usako dUra karane kA kucha to upAya nikaalo|" "uttarAdhikAra ke sambandha meM kaisI cintA / kyA Apa zreNika bimbasAra ko apane uttarAdhikAra ke yogya nahI mAnate / vaha ApakI paTarAnI indrANI devI ke garbha se utpanna huA hai|" ___"zreNika kI yogyatA me to koI sandeha nhii| kintu mai vacanabaddha hone ke kAraNa use rAjya pada nahI de sktaa|" "kaisA vacana mahArAja | mujhe thoDA samajhAkara kahe to sambhavata mai kucha sahAyatA kara skuu|" "bAta yaha hai ki tilakavatI ke sAtha vivAha karate samaya maine yaha pratijJA kI thI ki usake garbha se utpanna hone vAlA bAlaka hI mere bAda rAjya kA uttarAdhikArI banegA / pratijJA karate samaya mai samajhatA thA ki mai aba vRddha ho gayA hU~, zAyada tilakavatI ke santAna hI na ho aura yadi usake santAna huI bhI to sambhava hai ki vaha kanyA hI ho, kintu usake to vivAha ke eka varSa bAda hI putra utpanna ho gyaa| aba mai viSayo se uparata ho cukA huuN| merI icchA hai ki tilakavatI ke putra ko kisI prakAra rAjyapada dekara svaya vana meM jAkara apanA zeSa jIvana tapasyA karane me vyatIta kruuN| ataeva aba tuma yaha batalAo ki merI pratijJA kI pUrti kisa prakAra ho sakatI hai, kyoki usako rAjya de dene se mere sabhI putra vidrohI bana sakate hai / tuma koI aisI yukti nikAlo ki binA jhagaDe-jhajhaTa ke mai cilAtI ko magadha kA rAjya de sakU / " ___ kalpaka-mere vicAra me to mahArAja, Apako saba putroM kI apekSA apane kevala eka putra kA hI virodha sahana karanA pdd'egaa| yadi Apako kisI prakAra
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAja kI khoja yaha patA laga jAve ki ApakA vAstavika uttarAdhikArI kauna putra hogA to Apa usI putra ko rAjadroha kA Aropa lagA kara deza nirvAsita kara de aura usake cale jAne ke bAda rAjya cilAtI ko dekara apanI pratijJA pUrI kre| ApakA uttaradAyitva pUrNa hone para yadi cilAtI yogya huA taba to vaha magadha samrATa banA rahegA anyathA usake hAtha se rAjya cale jAne kA doSa Apake sira na aavegaa| rAjA-kintu yaha kaise patA lage ki rAjya kA uttarAdhikArI vAstava meM kauna banegA? kalpaka-vaha to mai patA lagA cukA huuN| abhI-abhI nagara me eka uttama nimittajJAnI Ae the| maine unase pUchA thA ki rAjA ke pAca sau eka putroM me se rAjya kA uttarAdhikArI kauna hogA? rAjA-to unhone kyA uttara diyA ? kalpaka-unhone tIna parIkSAeM batalAkara yaha kahA ki jo rAjakumAra ina sabhI parIkSAo me uttIrNa hogA vahI bhAvI magadha-nareza hogaa| rAjA-vaha tIna parIkSAe~ kauna 2 sI hai ? kalpaka-saba rAjakumAro ko eka sAtha bhojanazAlA me biThalA kara unako khIra kA bhojana parosa diyA jAve / bAda meM eka zikArI kutte ko unake Upara choDa diyA jAve / jo rAjakumAra thAlI binA choDe peTa bhara bhojana karake uThe vaha Apake rAjya kA uttarAdhikArI hogaa| isake pazcAt pratyeka rAjakumAra ko miTTI kA eka-eka korA ghaDA dekara unase usako osa se bhara kara lAne ko kahA jAve / jo rAjakumAra usa ghaDe ko osa se bhara kara uThavAkara lAvegA vaha rAjya kA adhikArI hogA / tatpazcAt rAjamahala me Aga lagavA dI jAve / jo rAjakumAra chatra, ca~vara, siMhAsana Adi rAjya-cinho ko Aga me se bacAkara le AvegA vaha rAjya kA adhikArI hogA / rAjA-yaha bAta ThIka hai| maiM kala se ina tIno parIkSAo kA prabandha kruuNgaa|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI prathama parIkSA madhyAhna kA samaya hai| mahArAja bhaTTiya upazreNika rAjasabhA se bhojana ke liye uTha cuke hai / Aja unakI pAkazAlA meM vizeSa cahala-pahala dikhalAI de rahI hai| rasoiye jaldI idhara-udhara A-jA rahe hai| unakI rasoI ke kaI bhAga hai, jiname kucha me to kaI-kaI sahasra vyaktiyo ko eka sAtha biThalA kara bhojana karAyA jA sakatA hai / rAjakumAro ke bhojana karane kA eka dAlAna pRthak hai / usase lagA huA eka kamarA mahArAja tathA mahArAniyo ke bhojana karane ke liye niyata hai| mahArAja ke bhojana para baiTha jAne ke sAtha unake pAca sau eka rAjakumAro ko bhI eka sAtha hI bhojana ke liye biThalAyA gyaa| rAjakumAro ke sAmane sundara sone ke thAlo me khIra kA bhojana parosA gyaa| bhojana parosA jAne para rAjakumAro ne bhojana Arambha kiyA hI thA ki unako eka atyanta bhayakara kuttA jora se gurrAtA huA apanI ora AtA dikhalAI diyA / kuttA bheDiye ke jitanA U~cA thaa| usane apane kAno tathA pUcha ko khaDA kiyA huA thaa| usake khule hue mukha ke andara usake paine tathA nukIle dAta usakI bhayakaratA ko aura bhI prakaTa kara rahe the| rAjakumAro ne jo isa zikArI kutte ko apanI ora Ate dekhA to ve bhaya se cIkha mAra-mAra kara vahA se bhAgane lge| kramaza vahA se eka ke atirikta sabhI rAjakumAra bhAga ge| na bhAgane vAlA rAjakumAra bimbasAra thaa| usakI Ayu caudaha varSa kI thii| usakA unnata lalATa, tejasvI oNkhe tathA bar3a-baDe bhujadaNDa usake mahApuruSa hone kA pramANa de rahe the| usane kutte ko apanI ora Ate hue dekhakara socA ki kuttA sadA hI zikAra se prathama bhojana lenA pasanda karatA hai / ataeva nizcaya hI vaha rasoI me Akara prathama thAlI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI prathama parIkSA me muha ddaalegaa| huA bhI vAstava meM aisA hI / kutte ne rAjakumAro ke bhojanagRha meM praveza karake sabase Age vAlI thAlI me se khIra khAnI Arambha kii| bimbasAra usako nizcitatA se dekhate jAte the aura svaya bhojana karate jAte the| kuttA eka thAlI kI khIra khAkara agalI thAlI para baDha gyaa| bimbasAra bhI dAlAna ke Arambha me hI baiThe hone ke kAraNa kutte ke atyata samIpa the| kuttA jaba dUsarI thAlI kI khIra khA rahA thA to bimbasAra ne anya thAliyo ko khIca kara apane pAsa ekatrita kara liyaa| dUsarI thAlI kI khIra khA cukane para bimbasAra ne usakI ora ko eka thAlI aura pheka dii| kutte ne usako bhI khAnA Arambha kara diyaa| isa prakAra kutte kI eka-eka thAlI samApta ho jAne para bimbasAra usakI ora dUsarI-dUsarI thAlI phekate jAte the / kramaza bimbasAra tathA kuttA dono apanA-apanA bhojana samApta kara cuke / rAjA bhaTTiya ko yaha dekhakara atyata Azcarya huA ki jisa samaya rAjakumAra bimbasAra bhojanazAlA se bAhira nikalA to vaha zikArI kuttA pUcha hilAtA huA usake pIche-pIche jA rahA thaa| rAjA ne usa samaya mahAmAtya kalpaka se khaa| ____ "kalpaka | mere sAre putro me yaha bimbasAra hI saba se adhika tejasvI hai| Aja kI ghaTanA se majhe vizvAsa ho gayA ki vAstava me mere saba putro kI apekSA merA uttarAdhikArI yahI hogaa| khaira, abhI to do parIkSAe~ aura zeSa hai|"
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI dvitIya parIkSA prAta kAla kA samaya hai / pauSa mAsa hone ke kAraNa abhI AkAza me kuharA chAyA huA hai| rAjakumAro ko rAtri ke samaya hI yaha AjJA de dI gaI thI ki ve prAta kAla hote hI sUryodaya se pUrva rAjA ke sammukha upasthita ho / astu, aruNodaya hote hI saba ke saba rAjakumAra rAjA ke pAsa pahuMca ge| usa samaya rAjA ke pAsa pAca sau kore ghaDo kA Dhera paDA huA thaa| unhone rAjakumAro ke ekatrita ho jAne para unase kahA . ___ "rAjakumAro | Apa jAnate hai ki hamArI vRddhAvasthA samIpa hai aura hama aba rAjyakArya se uparAma hokara vana me jAkara tapasyA karane kA vicAra kara rahe hai / aise avasara para Apa logo kI bhinna-bhinna kArya dene kI dRSTi ro Apa logo kI yogyatA kI parIkSA karanA Avazyaka hai / astu, Apa loga isa Dhera ma se eka-eka korA ghaDA uThA kara lete jAve aura use osa se bhara kara yahA zIghU se zIghu le aave|" rAjA bhaTTiya upazreNika rAjakumAro ko yaha AjJA dekara rAjamahala ma cale gae aura rAjakumAra bhI eka-eka ghaDA uThA kara calate bne| saba rAjakumAro ke cale jAne para bimbasAra ne apane eka sevaka ko ghaDA uThAne kI AjJA dI / vaha usake Upara ghar3A rakhavA kara zIghra hI nagara ke bAhira eka aise maidAna me A gae jahA anya koI rAjakumAra nahI thaa| zeSa rAjakumAra bhI nagara ke bAhira ghAsa ke anya maidAno me hI ge| vaha ghAsa ke Upara se osa kI eka-eka bU da ko uThAte aura phira usako ghaDe meM DAlate the, kintu unake aisA karate hI osa kI vaha bU da ghaDe ke andara jAkara sUkha jAtI thii| rAjakumAra isI prakAra kaI ghaTo taka barAbara osa kI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI dvitIya parIkSA bU deM uThAte rahe yahA taka ki sUrya ke Upara caDha Ane se osa ke kaNa sUkha ge| kintu unake ghaDe pahile ke samAna hI khAlI ke khAlI rhe| ata me unhone lajjita hokara apane-apane khAlI ghaDe rAjA ko jAkara vApisa kara diye| kintu rAjakumAra bimbasAra eka pratibhAzAlI yuvaka thaa| vaha dhIra, vIra eva sAhasI thaa| Apattiyo se ghabarAnA usane sIkhA hI nahIM thaa| ghaDe ko uThAkara prathama to usako usane pAnI meM DAlakara khUba bhigoyA, jisase osa kI bU de usame paDate hI sUkha na jAve / isake pazcAt usane apane sevaka kI sahAyatA se eka cAdara ko ghAsa ke Upara bichaayaa| do-cAra bAra ghAsa para bichAne se cAdara aisI bhIga gaI, jaise use pAnI meM hI bhigo diyA gayA ho| aba to bimbasAra ne usa cAdara ko ghaDe me nicoDanA prArambha kiyaa| vaha cAdara ko pRthak-pRthak sthAno me bichAkara gIlI karake bAda meM use ghaDe me nicoDa diyA karate the / thoDe parizrama ke bAda hI unakA ghaDA osa se bhara gyaa| aba vaha usako apane sevaka ke sira para rakhavA kara pitA ke pAsa le ge| rAjA ne jo bimbasAra ko prosa se bharA humA ghaDA livA kara lAte hue dekhA to prasanna hokara bole "kyo bimbasAra, tuma osa kA ghaDA bhara kara le Ae ?" bimbasAra-hA pitA jI, le to aayaa| rAjA-tumane use kisa prakAra bharA? bimbasAra-mai apane sAtha eka cAdara le gayA thaa| vaha cAdara ghAsa ke Upara bichAte hI bhIga jAtI thI, phira mai use ghaDe me nicoDa detA thaa| tIsacAlIsa bAra isa prakAra karane se ghar3A osa se bhara gyaa| kalpaka-tumhArI isa buddhi ke lie tumako mai badhAI detA hU~ rAjakumAra / / acchA aba tuma jA sakate ho| bimbasAra ke cale jAne para rAjA ne kalpaka se kahA "tumane dekhA kalpaka, isa parIkSA meM bhI bimbasAra hI uttIrNa huaa| tuma dekha lenA ki atima parIkSA meM bhI yahI uttIrNa hogaa|"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI tRtIya parIkSA lagabhaga DeDha pahara dina caDhA hogA / girivraja ke sabhI nivAsI apane-apane kAma-kAja me laga gae the| rAjA bhaTTiya upazreNika bhI apane rAjamahala se nikala kara sabhA bhavana ko jA rahe the ki acAnaka rAjamahala me se agni kI lapaTe nikalatI dikhalAI dii| rAjamahala se Aga kI lapaTo ko nikalatA dekha kara sArA nagara rAjamahala kI ora ko Aga bujhAne dauDa paDA / kintu rAjamahala para Aga bujhAne vAlo kA paryApta prabandha thaa| ataeva sainiko ne nagaranivAsiyo ko unakI nizcita sImA se Age nahI baDhane diyaa| Aga bujhAne vAle sainika dala ne rAjamahala kA gherA DAlakara lambI-lambI sIDhiyo tathA pAnI ke lambe-lance nalo kI sahAyatA se Aga bujhAne kA kArya turanta prArambha kara diyaa| kintu agni kucha isa prakAra se lagI thI ki bujhane kA nAma hI na letI thii| eka bAra to aisA dikhalAI diyA ki jala agni me paDa kara ghI kA kArya kara rahA hai| kintu sainika daste bhI kama mustaida nahI the| jyo-jyo agni baDhatI jAtI thI vaha dugane utsAha ke sAtha usake sAtha yuddha karate jAte the| anta me eka pahara bhara yuddha karane ke uparAnta unhone agni para adhikAra karake use bujhA hI diyaa| __ 'rAjamahala kI agni ke bujha jAne para jaba jale hue sAmAna kI par3atAla kI gaI to rAjA tathA mahAmAtya ko yaha dekhakara baDA Azcarya huA ki rAjakumAra bimbasAra ne na jAne kaba atyanta kauzalapUrvaka chatra, camara, sihAsana Adi rAjya-cinho ko jalate hue rAjamahala se atyanta surakSita rUpa me nikAla liyA thA, jinakI ve isa samaya atyanta sAvadhAnI se rakSA kara rahe the| mahAmAtya kalpaka ne unako dekhakara kahA___"rAjakumAra bimbasAra, tumane isa samaya sacamuca eka yuvarAja ke yogya hI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAjapada kI tRtIya parIkSA kArya kiyA hai| mai isa kartavyaparAyaNatA ke liye tumakA badhAI detA huuN| tumako apane isa satkarma kA yadi zISa nahI to kucha bilamba se avazya hI uttama phala milegaa|" rAjakumAra kalpaka ke ina gUDha zabdo para dera taka vicAra karate hue apane AvAsa kI ora cale ge| ___ agni ke bujha jAne para rAjA ne mahala kA phira saskAra krvaayaa| Aga ke kAraNa kAlI paDI huI dIvAro para raga karAyA gyaa| adhajalI vastuoM ko pheka kara unake sthAna para navIna vastue~ banavA kara rakha dI giiN| jo vastue~ pUrNatayA jala gaI thI unake sthAna para bhI naI vastue~ magavA kara rakhI giiN| Aga bujhAne meM rAjasevako, dAso tathA dAsiyo kI jo hAni huI thI usakI bhI rAjya-koSa se pUrti kara dI gii| isa bAta kA pUrNatayA dhyAna rakhA gayA ki pratyeka vastu pahile ke sthAna para hI rakhI jaave| isa prakAra agnidhvasta usa rAjamahala ko pahile kI apekSA bhI adhika sajA diyA gyaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza-niSkAsama Apako kisI guptacara ne dhokhA diyA hai| mere jaise pitRbhakta putra ke dvArA bhalA kyA aisI bAta sambhava hai ? rAjA-phira tuma gupta rUpa se pAca sau sainika apana pAsa kyo rakhate ho? bimbasAra-mai gupta rUpa se to nahI rakhatA ! unako to mai prakaTa rUpa se rakhatA hU~ aura apane kharca se hI unako vetana bhI detA hai| yadi agpako mere pAsa unakI upasthiti pasanda nahI hai to maiM unako abhI sevA-nivRtta kara sakatA huuN| rAjA-kintu isase tumhArI sadAzayatA kA samarthana to nahI hotA / tuma ko usake liye rAjyadaNDa lenA hogaa| bimbasAra-pitA jI, ApakA diyA huA rAjyadaNDa to mai niraparAdha hone para bhI prasannatApUrvaka zirodhArya kruuNgaa| rAjA-tumako isa rAjya-droha ke aparAdha me deza-niSkAsana kA daNDa diyA jAtA hai / jAo, girivraja ko choDakara abhI nikala jaao| ina vajU se bhI kaThora zabdo ko sunakara bimbasAra ko apane pairo ke nIce se pRthvI nikalatI huI sI pratIta hone lgii| kintu vaha svabhAva se hI atyanta dhIra thaa| usane kevala yahI kahA___ "pitA jI ! jaba maryAdA puruSottama rAma pitA kI pratijJA pUrI karane ke liye vana jA sakate the to kyA ApakA yaha adhama putra ApakI dezaniSkAsana kI AjJA kA pAlana na kregaa| mujhe mAtRbhUmi ke chUTane kA itanA dukha nahI, jitanA dukha mujhe Apake caraNo kI sevA se vacita hone kA hai| acchA pitAjI, merA praNAma svIkAra kIjiye / mai jAtA huuN|" / yaha kahate-kahate rAjakumAra bimbasAra kA galA bhara AyA aura vaha apana pitA ke caraNa chUkara vahA~ se cale ge| usa samaya rAjA upazreNika kA bhI galA bhara AyA thA, kintu vaha bimbasAra ke sAmane gambhIra hI bane rhe| bimbasAra ke cale jAne para unake netro se AsU Dhulakane lage, jinako unhone baDI kaThinatA se pochA / taba kalpaka ne kahA___ "Akhira mahArAja | ApakA bhI pitA kA hRdaya hai| niraparAdha putra ko daNDa dete samaya Apake mana me vedanA honA svAbhAvika hai|"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjya-saMnyAsa Aja girivraja me apUrva Ananda kA srota umaDa rahA hai| sAre nagara ko nae sire se sajAyA gayA hai| pratyeka ghara para bandanavAro tathA jhaDiyo ke atirikta navIna dhvajAeM lagAI gaI hai| saDako me vizeSa rUpa se chiDakAva kiyA gayA hai / unakI saphAI itanI sAvadhAnI se kI gaI hai ki eka dAnA bhI gira jAve to usakA sugamatA se patA lagAyA jA sakatA hai / logo ke jhuNDa ke jhuNDa apaneapane gharo se nikala-nikala kara rAjya-sabhA kI ora jA rahe hai| vaha Apasa me aneka prakAra kI bAte bhI karate jAte hai / uname se eka bolA __ "bhAI, isame sandeha nahI ki mahArAja bhaTriya upazreNika ne janma bhara saikaDo vivAha karake bhI jo isa samaya sanyAsa lekara vana jAne kI ghoSaNA kI hai usase unhone apane jIvana ke sAre anAcAro ko dho diyA / " taba taka dUsarA bolA "bhAI, yaha bAta to tumhArI ThIka hai / kintu rAjA sanyAsa lekara kitane hI U~ce mahAtmA bana jAve inhone jo niraparAdha bimbasAra ko deza-nirvAsana kA daNDa diyA hai, isa kalaka ko vaha sAta janma lekara bhI nahI dho skege|" isa para tIsarA bolA__ "to kyA Apa samajhate hai ki bimbasAra aba lauTa kara girivraja nahI Avege / yaha nizcaya hai ki yaha bAlaka cilAtI kisI prakAra bhI rAjya kI bAgaDora nahI sabhAla skegaa| aisI avasthA meM hama aura tuma hI cAhe kahI se "bhI bimbasAra ko da Dhakara laavege|" taba cauthA bolA "yaha tumane ThIka kahA / mai bhI yahI samajhatA hU~ ki sAla do sAla ke andara hI girivraja meM bimbasAra kA zAsana sthApita ho jaavegaa|"
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjya-saMnyAsa isa para pAcave ne kahA "are bhAI, aba to isa AlocanA-pratyAlocanA ko jAne do / aba to rAja-darabAra sAmane dikhalAI de rahA hai| yadi kahI kisI rAja-puruSa ne hamArI ina bAto ko suna liyA to lene ke dene paDa jaavege|" usake aisA kahane para saba loga cupake-cupake calane lge| rAjasabhA kI Aja kI sajAvaTa to aura bhI dekhane yogya thii| sArI rAjasabhA me eka se eka uttama dariyA tathA kAlIna bichA kara unake Upara gadde takiyo ko lagAyA gayA thaa| rAjapuruSo ke liye kursI ke AkAra ke Asana bichAe gae the| mahAmAtya kalpaka tathA pradhAna senApati bhadrasena ke Asana bhI Aja vizeSa rUpa se naye dikhalAI de rahe the / purAna rAjasihAsana kI bagala meM eka nayA rAjasiMhAsana rakhA huA thaa| ve dono Asana sone-cAdI ke bane hue the| uname bIca-bIca me ratno kI prabhA se apUrva jyoti nikala rahI thii| kramaza. logo kA AnA-jAnA Arambha huaa| Aja sabhI paura-jAnapado ko rAjasabhA me Ane ke liye nimantrita kiyA gayA thaa| janatA ko bhI Aja rAjasabhA me Ane kI pUrI chUTa de dI gaI thii| astu sabase prathama rAjasabhA meM darzako kA hI Agamana Arambha huaa| bAda me paura tathA jAnapada loga Ae / unake bAda rAjyAdhikAriyo ne Akara apane-apane sthAna para baiThanA Arambha kiyA / nAgariko, paura-jAnapado tathA rAjyAdhikAriyo ke Ane ke bAda senApati bhadrasena isa avasara ke yogya upayukta uttama vastra pahine rAjasabhA me Akara apane Asana para baiTha gae / unake bAda mahAmAtya kalpaka bhI Akara apane Asana para baiTha gae / rAjakumAro ke baiThane ke liye nIce sabhA me eka ora pRthak vyavasthA kI gaI thI / isa prakAra sArI rAjasabhA ke bhara jAne para loga utsukatA se rAjA tathA rAjakumAra cilAtI ke Ane kI pratIkSA karane lge| taba taka rAjamahala se turahI ke bajane kA zabda aayaa| isake sAtha hI sAtha aneka rAjyAdhikAriyo se ghire hue mahArAja bhaTTiya upazreNika tathA rAjakumAra calAtI bhaDakIle vastra pahine Ate hue dikhalAI diye| unako dekhate hI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNika bimbasAra janatA ne "mahArAja upazreNika kI jaya", "rAjakumAra cilAtI kI jaya" ke . zabdo se sArI rAjasabhA ko bhara diyaa| rAjA upazreNika Akara apane sihAsana para baiTha ge| rAjakumAra cilAtI unake pAsa eka dUsare uttama Asana para baitthe| sabake baiTha jAne para mahArAja ne isa prakAra kahanA Arambha kiyA . "sabhAsado, paura jAnapado, rAjyAdhikAriyo tathA sAmata varga ! hamako rAjya karate hue aba vRddhAvasthA A gaI hai| rAjya-sihAsana para baiTha kara kartavya-bhAvanA ke kAraNa rAjA ko aneka aise kArya karane paDate hai, jinakA phala usake liye isa janma athavA agale janma me burA ho sakatA hai / ataeva rAjA kA kartavya hai ki vaha pacAsa varSa kI Ayu ke pazcAt rAjya kArya se apanA hAtha khIca kara vana me jAkara vAnaprastha Azrama kA sevana kare / hamane mahArAnI tilakavatI devI se vivAha karate samaya yaha pratijJA kI thI ki usake bhAvI aurasa putra ko hama apanA uttarAdhikArI magadha-samrAT banAvege / astu Aja hama Apa sabake sAmane usake putra 'rAjakumAra cilAtI' kA rAjyAbhiSeka karake ume magadha-samAT banAnA cAhate hai / AzA hai Apa saba hamAre isa kArya kA samarthana krege|" rAjA ke yaha kahate hI janatA ne phira jora kI AvAja me "samAT upazreNika kI jaya" "rAjakumAra cilAtI kI jaya" bola kara apanI sahamati prakaTa kii| isake pazcAt veda mantro se rAjakumAra cilAtI kA rAjyAbhiSeka kiyA jAkara mahArAja bhaTTiya upazreNika ne apane hAtha se usake sira para rAja-mukuTa rkhaa| usa samaya phira jora se "samA cilAtI kI jaya" kA ghoSa kiyA gyaa| samrAT cilAtI ke rAjyasiMhAsana para baiTha jAne para mahAmAtya kalpaka ne uThakara talavAra hAtha meM lekara kahA__"maiM kalpaka brAhmaNa isa bAta kI zapathapUrvaka pratijJA karatA hU~ ki mai samAT cilAtI kI sadA hI bhaktipUrvaka sevA karatA huA unakI AjJA kA pAlana karatA rhuuNgaa|" __ mahAmAtya kalpaka ke bAda pradhAna senApati bhadrasena tathA anya sabhI rAjyA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjya saMnyAsa ~ ~ - ~ - ~ ~ Animurwwmmmmmmwwwr unm. *dhikAriyo ne samrAT cilAtI ke prati bhakti kI zapatha lii| isa zapatha-grahaNa samAroha ke bIca yaha kisI ne bhI dhyAna nahI diyA ki mahArAja bhaTTiya upazreNika na jAne kaba sabhA se uTha kara pAsa ke eka kamare meM cale gae aura vahA hI sampUrNa rAjya-cinho kA tyAga kara tathA bhagave vastra pahina kara bAhira rAjasabhA me aae| zapatha grahaNa kAryavAhI ke ho cukane para unhone khaDe hokara phira kahA "sabhAsado tathA nAgariko / mujhe prasannatA hai ki Aja mai apane gRhastha kAryoM ko samApta kara cukaa| Aja maine apane saba se antima kartavya uttarAdhikAra-samarpaNa ke kArya ko bhI kara ddaalaa| aba maiM gRhastha kA tyAga kara bhagave vastra pahina kara vana jA rahA huuN| merI usa parama pitA paramAtmA se prArthanA hai ki vaha Apa saba kA kalyANa kre|" unake yaha kahate hI janatA ne "rAjarSi upazreNika kI jaya / " ke zabda se unakA abhivAdana kiyaa| rAjA upazreNika ke jAte samaya samAT cilAtI ne sihAsana se uTha kara unake caraNa chae / usake pazcAt vaha sArI sabhA ke dekhate-dekhate nage pairo vana ko cale ge| janatA unako girivraja ke prAkAra taka pahuMcA kara phira vApisa lauTa aaii|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 nandigrAma meM * rAjakumAra bimbasAra jisa samaya girivraja se cale to lagabhaga DeDha pahara dina caDhA thA / vaha bhojana bhI nahI kara pAe the ki unako dezanirvAsana kI AjJA sunA dI gaI / astu vaha binA bhojana kiye hI nagara se nikala cale / jAte samaya unhone apane pAca sau sevako ko bhI yaha kaha kara bidA kara diyA ki unheM acche dina vApisa Ane para AvazyakatA ke samaya phira bulA liyA jAvegA / cale / isa samaya vaha apane rAjasI veSa me unake pAsa vAhana yA anya sAmagrI kucha bhI eka seTha jI bhI mila gae, jinakA nAma seTha se Akara pazcima ko jAne vAle mArga para rAjakumAra bole bimbasAra girivraja se nikala kara prathama pazcima kI ora ko paidala hI to the, kintu usa veSa ke upayukta nahI thI / mArga me jAte hue unhe indradatta thA / vaha bhI kahI aura cale jA raheM the / unako dekhakara " mAmA, praNAma aba to hama mArga meM eka se do ho gae / " 1 seTha jI ne mana me to rAjakumAra ke 'mAmA' kahane para kucha burA sA mAnA, kintu prakaTa meM yaha uttara diyA- "hA, mArga meM eka kI apekSA do sadA hI acche rahate haiM / " kintu seTha jI kucha kama bolane vAle the / bimbasAra ko paidala calane kA abhyAsa nahI thA / ataeva usako mArga kA zrama akhara rahA thA / usane seTha jI se kahA "mAmA | aise kisa prakAra mArga taya hogA / jihvAratha para caDhakara cale / " seTha jI usake isa zabda ko sunakara bhI cupa hI rhe| vaha mana me socane lage ki kaisA vicitra yuvaka hai / jihvA to mukha me hai, bhalA usakA ratha kisa 195
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra banAyA jA sakatA hai| isa samaya calate-calate dopahara ho cukA thaa| bimbasAra ko bhUkha jora se satA rahI thii| seTha jI ke mukha se bhI bhUkha tathA pyAsa ke lakSaNa spaSTa prakaTa ho rahe the / ataeva rAjakumAra ne unase kahA "mAmA | jAna paDatA hai ki pAtheya Apa bhI nahI laae|" "nahI rAjakumAra, mai eka gAva meM vasUlI ke liye gayA thaa| vahA mArga ke liye pAtheya kauna banAkara detaa| aba to ghara cala kara hI bhojana milegaa|" "nahI mAmA, yaha sAmane nandigrAma hai| isame rAjya kI ora se sabhI paradesiyo ko bhojana diye jAne kI vyavasthA hai| calo, vahI jAkara bhojana krege|" "acchA calo, vahI cle| nandigrAma eka acchA kasbA thaa| usame lagabhaga eka sahasra ghara the, jinameM brAhmaNo kI saMkhyA adhika thii| vahI vahA ke jamIdAra bhI the| nandinAtha nAmaka eka brAhmaNa gAva kA jamIdAra thA / nandigrAma me Agantuko ke rahane tathA Thaharane ke liye eka bar3I sundara dharmazAlA thI, jisame bhojana bhI ni zulka diyA jAtA thaa| jisa samaya rAjakumAra bimbasAra dharmazAlA meM seTha jI ke sAtha pahu~ce to vahA atithiyoM ko bhojana karAyA jA rahA thaa| unhone nandinAtha ke pAsa jAkara usase vArtAlApa kiyaa| "mahodaya / yahA ke mukhya prabandhaka Apa hI hai ?" "kyo / kahiye, Apako kyA kAma hai ?" "bAta yaha hai ki hama girivraja se A rahe hai aura rAjya-karmacArI hai| hama yahA bhojana karanA cAhate hai|" "kintu rAjya-karmacAriyo ko to hama jala taka bhI nahI pilAyA karate, phira bhojana denA to kisa prakAra sambhava ho sakatA hai|" isa prakAra TakA-sA uttara pAkara rAjakumAra bimbasAra tathA seTha jI donoM hI vahA se bhUkhe-pyAse vApisa cala aae| 76
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrkhatA athavA cAturya nandigrAma se bAhira Ane para bimbasAra ne seTha jI se nandigrAma kI ora saketa karake pUchA" mAmA 12 zz d yaha gAva basA huA hai athavA UjaDa seTha jI rAjakumAra ke isa prazna ko sunakara Azcarya meM paDa gae / vaha socane lage ki rAjakumAra kaisI mUrkhatA kI bAta kaha rahA hai, jo ise yaha bhI dikhAI nahI detA ki yaha gAva basA huA hai athavA UjaDa | tathA eka puruSa ke karkaza aba ye dono phira apane mArga para Age cala paDe / thoDI dUra jAne para unako eka aura choTA gAva milaa| isa gAva me sabhI jhopaDiyA thI, jinase patA calatA thA ki usa gAva me dhanika koI nahI hai / yaha loga gAva ke samIpa pahu~ce to inako eka strI ke dhADe mAra-mAra kara rone svara me cillAne kA zabda sunAI diyA / Age baDhane para unhone dekhA ki eka vyakti apanI strI ko mAra rahA hai / strI dhADe mAra-mAra kara rotI jAtI thI aura puruSa karkaza svara meM usako DATatA jAtA thA / yaha dono lAcAra hokara isa dRzya ko dekhate hue Age nikala ge| gAva ke dUsare kinAre para A jAne para bhI unake kAna me usa strI ke rone kA zabda A rahA thA / taba usako sahane asamartha hokara rAjakumAra ne seTha jI se pUchA I "mAmA yaha apanI badhI huI strI ko mAra rahA hai athavA khulI huI ko ?" 20 seTha jI rAjakumAra ke isa prazna ko bhI sunakara cupa ho ge| vaha socane lage ki yaha yuvaka kaisA vicitra hai ki isako yaha bhI dikhalAI nahI detA piTanevAlI strI badhI huI hai athavA khulI huI / isa gAva se Age bar3hakara yaha dono gAva ke bAhirakheto me pahu~ca gae /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrkhatA athavA cAturya kheta usa samaya khAlI the aura eka kheta me eka kisAna hala calA rahA thA / rAjakumAra usa kisAna ko bahuta samaya taka dekhatA rahA / bAda me vaha seTha jI se bolA "mAmA ! yaha kisAna apane kheta kI upaja ko khA cukA hai athavA Age khAvegA ?" seTha jI rAjakumAra ke isa prazna para bhI cupa ho gae / vaha socane lage ki yaha kaisA vicitra yuvaka hai ki ise yaha bhI dikhalAI nahI detA ki jutanevAle kheta kI upaja ko kisAna pahile se kisa prakAra khA sakatA hai / yaha loga kheto ko pAra karate hue jaba saDaka para Ae to mArga me bAlU adhika thI, jisa para jUte pahana kara jAnA kaThina thA / ataeva rAjakumAra ne apane jUte utAra kara hAtho me le liye| bAlU pAra karane para ina logo ko eka nadI milI / isI nadI ke pAra seTha jI kA apanA grAma bhI thA / seTha jI ne bAlU me jUte nahI utAre the / nadI pAra karane ke liye unhone jUte utAra kara apane hAtha me le liye, kintu rAjakumAra ne-- jo abhI taka apane jUto ko hAtho me liye hue thA nadI pAra karane ke liye jUto ko pahina liyA / rAjakumAra ko pAnI meM jUte pahanate dekhakara seTha jI ko kucha ha~sI A gaI / vaha socane lage ki aba isameM sandeha nahI rahA ki yaha navayuvaka mUrkha hai / isane bAlU me to jUte utAra diye aura nadI me jahA jUte utArane cAhie~ the, jUte pani liye / nadI me jala adhika nahI thA / ataeva usako dono ne sugamatA se pAra kara liyA / nadI pAra karake dono eka choTe se bagIce me pahu~ce / seTha jI eka bar3e vRkSa kI ora saMketa kara rAjakumAra se bole " rAjakumAra / yaha veNapadma nagara hai / maiM isI me rahatA hU~ / tuma tanika dera isa Ama ke vRkSa ke nIce sustAo / meM ghara jAkara tumako abhI bulavA lUgA / " 'bahuta acchA' kaha kara rojakumAra bimbasAra usa vRkSa ke nIce cale gae / vahA jAne para vaha apanA chAtA kholakara aura use apane Upara tAna kara baiTha gae / 81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra seTha jI vRkSa ke nIce unako chAtA kholate dekhakara phira hNse| vaha mana me kahane lage "yaha navayuvaka vAstava me hI mUrkha hai, anyathA vRkSa ke nIce chAtA kholakara kyo baitthtaa|" seTha jI rAjakumAra ko vahI baiThA huA choDakara gAva kI ora cale ge| unakA gAva koI baDA gAva nahI thaa| usame do-cAra ke atirikta sabhI ghara chapparo ke the / jo do-cAra ghara pakke kahe jAte the vaha bhI cUne-ITa ke na hokara miTTI kI dIvAro ke hI the / seTha jI kA nAma seTha indra datta thA, unakA ghara bhI uname apavAda na thaa| seTha jI kI patnI bahuta samaya pUrva mara cukI thii| santAna ke nAma para unake kevala eka kanyA hI thI, jisakA nAma nandizrI thaa| usakI Ayu bhI lagabhaga caudaha varSa kI thii| seTha jI ke ghara gRhasthI ke sAre kAmakAja ko nandizrI hI kiyA karatI thii| vaha par3hI-likhI to thI hI, striyocita sabhI lalita kalAo me bhI pravINa thii| usane ghara ke kAma-kAja me sahAyatA dene ke liye ghara me eka dAsI ko bhI rakhA huA thaa| pitA jI ko Ate dekha kara nandizrI ne Age baDha kara unakI abhyarthanA kI aura unase pUchA "pitA jI, akele Ae athavA aura bhI koI Apake sAtha AyA hai ?" "beTI, akelA to mai nahI aayaa| mere sAtha eka aisA navayuvaka bhI AyA hai, jo apane vastro tathA mukha ke teja se to aisA dikhalAI detA hai ki jaise sAre sasAra para rAjya karane ke liye hI vidhAtA ne usakI racanA kI ho, kitu usane mArga me aneka aisI bAte kI ki zAyada sasAra bhara me usase adhika mUrkha koI bhI na ho|" nandizrI-usane mUrkhatA kI aisI kyA-kyA bAte kI ? seTha jI-usane prathama to mujha aparicita ko mAmA btlaayaa| phira nandigrAma me bhojana na milane para bAhira Akara pUchane lagA ki vaha gAva basA huA thA athavA UjaDa / isake pazcAt jaba hama eka gAva se hokara nikale to vahA eka vyakti apanI strI ko pITa rahA thaa| usako dekhakara rAjakumAra ne pUchA ki vaha apanI badhI huI strI ko mAra rahA thA athavA khulI huI ko| vahA se calakara jaba hama eka kheta me Ae to vaha kheta jotanevAle eka kisAna ko /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrkhatA athavA cAturya dekhakara pUchane lagA ki vaha apane kheta kI upaja ko khA cukA athavA Age cala kara khAyegA / phira usane nadI me jUte pahina liye aura jaba maiMne usase apane gAva ke pAsa vAle usa Ama ke per3a ke nIce baiThane ko kahA to vaha apanA chAtA khola kara usake nIce baiTha gyaa| mai usase kaha AyA hU~ ki use ghara "pahu~ca kara zIghra hI bulavA lU gaa| nandizrI-pitA jI, Apane use ThIka nahI smjhaa| vaha to sasAra ke sabase adhika buddhimAn vyaktiyo me se hai / seTha jI-yaha tUne kisa prakAra samajhA beTI? nandizrI-dekhiye pitA jI / mAmA-bhAnaje se adhika nisvArtha sambandha sasAra bhara me dUsarA nahI hotaa| ataeva Apake sAtha nisvArtha prIti-sambandha sthApita karane ke liye usane Apako mAmA khaa| phira nandigrAma me jaba Apa logo ko bhojana nahIM milA to vaha grAma kaisA hI baDA hone para bhI Apa logo ke liye to UjaDa hI thA / vaha gAva vAlA jo apanI strI ko mAra rahA thA so vivAhita strI ko badhI huI tathA (binA vivAha ke ghara me biThalAI huI strI ko binA badhI huI kahA jAtA hai / ) usakA abhiprAya yaha thA ki yadi vaha puruSa apanI badhI huI strI ko mAra rahA hai to vaha piTa kara bhI ghara me hI banI rahegI athavA yadi vaha karI huI strI ko mAra rahA hai to vaha piTa-chita kara bhAga jaavegii| usane jo kisAna ke viSaya me pUchA ki vaha apanI upaja ko khA cakA athavA Age khAyegA to usakA yaha abhiprAya thA ki yadi usa para RNa hai to vaha apanI upaja ko bone ke pUrva hI kho cukA. kyoki RNa kI dazA me mahAjana usakI sArI upaja ko usase apane RNa ke badale me chIna legA / kintu yadi usake Upara RNa nahI hai to vaha apanI upaja ko bAda meM pUre varSa bhara maje me baiTha kara khAvegA / usane jo nadI me jUte pahine tathA vRkSa ke nIce chAtA lagAyA apane ina kAryoM se usane yaha prakaTa kiyA ki vaha eka ucca rAjavaza me utpanna huA hai| kyoki rAjA loga nadI meM kakara Adi se pairo kI rakSA ke liye jUte pahinate hai aura pakSiyo kI bITa Adi se apane vastro kI rakSA karane ke liye vRkSa ke nIce chAtA lagAte hai| acchA, mai use abhI ghara bulavAtI huuN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNaya parIkSA nandizrI kI dAsI kA nAma lambanakhI thA / vAstava meM use apane nAkhUna baDhAkara rakhane kA vyasana thaa| isIse use saba lambanakhI kahA karate the| mandizrI ne usako apane pAsa bulAkara kahA "lambanakhI / tU jarA apane nAkhUna me tela bhara kara gAva ke bAhira nadI kinAre calI jA / vahA Ama ke nIce eka navayuvaka baiThA huA hai| tU usase kahanA ki Apako nandizrI ne bulAyA hai aura snAna karane ke liye yaha tela bhejA hai / pAte samaya usako tU ghara kA patA na batalAkara kevala kAna dikhalA kara calI aanaa|" lambanakhI ne nandizrI ke kahe anusAra hI sArA kArya kiyaa| prathama usane apane hAtho ke daso nakho me tela bharA / phira unako Upara kiye hue vaha nadI kinAre Ama ke vRkSa ke nIce baiThe hue rAjakumAra bimbasAra ke pAsa Akara bolI___ "rAjakumAra | Apako nandizrI ne bulAyA hai aura snAna karane ke liye yaha tela bhejA hai|" bimbasAra-nandizrI kyA unhI seTha indradata jI kI putrI hai, jinake sAtha hamArA yahA taka AnA huA hai / lambanakhI-jI hA~, yahI bAta hai| isa para rAjakumAra ne vahI baiThe 2 paira se bhUmi meM eka gaDDhA khoda diyaa| nadI kinArA hone ke kAraNa usame turanta jala bhara aayaa| taba rAjakumAra ne lambanakhI se kahA____ "tU apane nakho ke tela ko isa jar3a me DAla kara ghara jaa| maiM bhI snAna kara pIche se AtA huuN|"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNaya-parIkSA ___lambanakhI apane nakho kA tela usa gaDDhe meM DAla kara rAjakumAra ko saketa se kAna dikhA kara ghara calI gii| lambanakhI ke jAne ke bAda rAjakumAra ne dekhA ki usa gaDDhe kA sAre kA sArA jala tela ke kAraNa cikanA ho gyaa| unhone usako apane badana me mala kara prathama acchI taraha snAna kiyaa| phira vaha vastra pahina kara jAne ke liya baiyAra hue / vaha socane lage ki dAsI jAte samaya kAna dikhalA gaI hai| kAna kA artha hotA hai tADa kA vRkSa / so usake makAna ke sAmane tADa kA vRkSa honA cAhiye / kAna me kIcaDa bhI hotA hai so usake makAna ke sAmane kIcar3a bhI honA caahiye| isa prakAra rAjakumAra bimbasAra vahA~ se snAna kara gAva me ghuse| vaha gAva me Age calate jAte aura aise makAna ko khojate jAte the, jisake sAmane tADa kA peDa ho / anta me Age bar3hate-baDhate unako eka aisA makAna mila hI gayA / usake sAmane baDA bhArI kIcaDa thA aura usa ke andara se ghara meM jAna ke liye eka-eka kadama ke antara para kucha patthara rakhe hue the / rAjakumAra una pattharo para se na jAkara kIcaDa ke andara paira phaMsA kara calane lge| isase unake paira ghuTano taka kIcaDa me sana ge| vaha una sane hue pairo se hI nandizrI ke Agana me jA phuNce| nanditrI ne unako dekhakara eka AdhA gilAsa jala dete hue kahA "rAjakumAra Apa prathama isa jala se apane paira sApha kara le|" rAjakumAra ne jo ghuTano taka sane hue apane pairo ke liye kula AdhA gilAsa jala dekhA to turanta samajha gaye ki unakI buddhi kI parIkSA kI jA rahI hai / astu, vaha jala lekara nAlI ke pAsa jA baitthe| yahA unhone prathama eka khappaca se apane pairo ke sAre kIcaDa ko chuDAyA aura phira thoDe jala se unako ghokara apane pairo ko pUrNatayA sApha karake bhI thoDA jala bacA kara nandizrI ko de diyaa| nandizrI rAjakumAra ke rUpa, yauvana, teja tathA buddhicAturya ko dekhakara na kevala prabhAvita huI varan una para AsAta ho gii| rAjakumAra kA mukha usake
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra hRdaya me basa gayA aura vaha yahI socane lagI ki kisa prakAra mai pratyeka samaya usI ko dekhatI rahU~ / vaha jAnatI thI ki pitA usakI bAta ko nahI TAlate aura usake icchA karane se hI vaha usakA vivAha kisI bhI satpAtra ke sAtha kara dege / kintu vaha svayaM bhI kama buddhimatI nahI thii| vaha vivAha kA nizcaya karane se pUrva apane bhAvI pati kI pAtratA ke sambandha me saba prakAra se chAnabIna kara lenA cAhatI thI / apane pitA ke anubhava, snAna-parIkSA tathA paira dhulavA kara vaha yaha dekha cukI thI ki rAjakumAra asAdhAraNa rUpa se buddhimAna hai| kintu rAjakumAra apanA vaza-paricaya nahI de rahe the| ataeva usane unake ucca kula kA paricaya pAne ke liye unakI eka anya parIkSA lene kA nizcaya kiyA / vaha socane lagI kI motI pirone kA kArya kevala uccavazIya vyakti hI kara sakate hai / ataeva usane eka TeDhA-meDhA motI hAtha me lekara rAjakumAra se kahA___"rAjakumAra yaha motI mujha se nahI piroyA jA skaa| kyA Apa isame DorA DAla kara ise piro sakege ?" "kyo nhii|" yaha kaha kara rAjakumAra ne usake hAtha se motI tathA DorA lekara use alpa parizrama se hI piro diyaa| phira usane usame tanika guDa lagA kara use cITiyo ke bila ke pAsa rakha diyA, jisase cITiyA use lekara bila me ghusa gii| kintu nandizrI ne use atyanta sAvadhAnI se cITiyo ke bila me se isa prakAra nikAla liyA ki usase eka bhI cITI nahI marI / rAjakumAra nandizrI ke hAva-bhAva se yaha samajha gaye ki vaha unako prema kI dRSTi se dekhane lagI hai| idhara nandizrI bhI kucha kama sundarI nahIM thii| ataeva usakI dRSTi se AkarSita hokara rAjakumAra bhI usakI parIkSA karane lage the / isIliye unhone cITiyo ke bilo dvArA usakI parIkSA kI thii| isa samaya bhojana ke liye atikAla ho cukA thaa| ataeva nandizrI ne rAjakumAra se kahA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNaya-parIkSA nandizrI-rAjakumAra / mai Apake liye kyA bhojana bnaauuN| rAjakumAra-mai kisI ke yahA bhojana nahI kiyA karatA / mere pAsa gATha meM battIsa cAvala badhe hue hai / yadi tuma inhI cAvalo kA bhojana banA sako to maiM tumhAre yahA Ananda se bhojana kruuNgaa| nandizrI-Apa mujhe apane battIsa cAvala dIjiye to| maiM unhI se Apako chattIsa prakAra ke vyajana banA kara khilaauuNgii| nandizrI ke yaha kahane para rAjakumAra ne apanI gATha kholakara usako cAvala de diye| nandizrI ne cAvalo ko lekara prathama unako bhigoyaa| phira unako pAnI meM pIsa kara unake choTe-choTe cAra-pAca gulagule banAe / ve gulagule usane lambanakhI ko dekara kahA "lambanakhI / yaha jAdU ke gulagule hai / tU inako le jAkara maDI me beca A / kharIdAra se kahanA ki yaha vazIkaraNa gulagule hai| inako jisa strI ko apane hAtha se khilAyA jAvegA vaha khilAne vAle ke vaza me ho jaavegii|" lambanakhI jo una gulagulo ko lekara bAjAra me gaI to usako jAte hI unake sau rupaye mila ge| vaha prasanna hotI huI vApisa AI aura sau rupaye usane nandizrI ke hAtha para rakha diye / aba to nandizrI ne una rupayo kI saba vastue~ mola ma~gavA kara rAjakumAra bimbasAra ko chattIsa prakAra ke vyajana banA kara khilAye / rAjakumAra usake hAtha kA bhojana karake atyanta prasanna hue| isa prakAra nandizrI ne rAjakumAra kI tathA rAjakumAra ne nandizrI kI pracchanna rUpa se praNaya parIkSA kara DAlI, jisame dono ne hI dono ko zatapratizata nambara diye / isa parIkSA kI yaha vizeSatA thI ki seTha jI ko.isa kA lezamAtra bhI patA nahI lagA aura vaha dono eka dUsare para pUrNatayA Asakta ho ge|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jAmAtA pahara bhara rAtri jA cukI hai| rAjakumAra bimbasAra eka pRthak kamare meM jAkara laTa cuke hai / nandizrI tathA usake pitA seTha indra datta eka dUsare kamare me leTe hue hai ki seTha jI ne mauna bhaga karate hue kahA "beTI | bAta to terI ThIka thii| rAjakumAra vAstava meM atyata tejasvI, buddhimAn aura parAkramI hai| jaba se merA isakA sAtha huA, mai sadA hI gupta rUpa se isakA pIchA karake isakI gatividhi kA samAcAra letA rahA huuN| paricaya ke viSaya meM jaba kabhI bhI usase pUchA gayA vaha sadA hI kucha na kucha bahAnA kara TAlatA rahA hai| kintu Aja pandraha dina taka prayatna karane ke bAda mai isakA yathArtha paricaya jAna pAyA huuN| yaha mahAtejasvI vyakti magadha kA rAjakumAra bimbasAra hai| nandizrI-acchA pitA jI / yaha vahI tejasvI rAjakumAra hai, jisakI vIratA tathA buddhimattA kI kahAniyA deza-dezAntaro taka phailI huI hai / seTha jI-hA beTI, yaha vahI hai| yaha hamAre atyadhika bhAgya hai jo yaha Ajakala hamAre yahAM ThaharA huA hai| nandizrI-kiMtu pitA jI, Apane isakA paricaya kisa prakAra pAyA? seTha jI-jisa dina rAjakumAra ko mai yahA lAyA usase agale hI dina tIna-cAra aparicita vyakti gAva me aaye| kisa prakAra unhona bimbasAra ke yahAM hone kA patA lagAyA aura kisa prakAra apane Ane kI sUcanA unhone bimbasAra ko dI yaha to eka rahasya hai, kiMtu bimbasAra ko maine nadI taTa ke Ama vana me unase ghulaghula kara bAte karate acAnaka dekha liyaa| taba se mai gupta rahatA huA chAyA ke samAna usakA pIchA karatA rahA huuN| taba se rAjakumAra se kucha loga hara tIsare-cauthe dina milane Ate hai| Aja to maine bilkula
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jAmAtA samIpa se unakI bAteM sunii| usI vArtAlApa se mujhe yaha patA calA ki yaha vyakti magadha kA bhUtapUrva yuvarAja bimbasAra hai| nandizrI-kyo, bhUtapUrva yuvarAja kyo ? seTha jI-bAta yaha hai ki inake pitA mahArAja bhaTTiya upazreNika ne tilakavatI nAma kI eka bhIla-kanyA se yaha pratijJA karake vivAha kiyA thA ki usake aurasa putra ko hI ve apanA uttarAdhikArI bnaavege| bimbasAra gupta rUpa se sadA hI apane pAsa pAca sau sainika rakhA karate the| rAjA ne una sainikoM ke bahAne hI ina para rAjadroha kA Aropa lagA kara inhe dezanirvAsita kara diyaa| jo loga inake pAsa yahA Akara chipa-chipa kara milane hai vaha unake unhI pAca sau sainiko me se hai| vaha inhe magava rAjya ke samAcAra niyamita rUpa se dete rahate hai| nandizrI-acchA | inake sundara mukha ke pIche kabhI-kabhI disalAI denevAlI citita mudrA kA artha merI samajha meM aba aayaa| seTha jI-kitu beTI | yadi isa samaya yaha tere sAtha vivAha kara le to maiM kRtakRtya ho jaauuN| nandizrI-(lajA kara) kucha anucita to nahIM hai / seTha jI-tU usake svabhAva se paricita to ho gaI hai na ? isa sambandha kA kucha burA pariNAma to nahI nikalegA? nandizrI-nahI, pitA jI, aisI AzakA to mujhe nahI hai / seTha jI-acchA mai isa sambandha me rAjakumAra ke vicAra jAnane ko unake kamare meM abhI jAtA huuN| itanA kaha kara seTha jI ne rAjakumAra ke kamare ke bAhira jAkara dhIre se AvAja dii| seTha jI--kyA rAjakumAra so gae? rAjakumAra-nahI, abhI to jaga rahA huuN| Aiye / seTha jI rAjakamAra ke balAne para pradara cale gae aura unakI cArapAI ke
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zroNika bimbasAra pAsa biche eka mUDhe para baiThakara unake sAtha bAte karane lge| seTha jI--rAjakumAra | yadyapi Apane aba taka mujha se apanA paricaya chipAyA, kitu mujhe Aja ApakA vAstavika paricaya mila gyaa| mujhe yaha jAna kara atyata prasannatA huI ki Apa magadha ke nirvAsita rAjakumAra bimbasAra hai| rAjakamAra--acchA, Apako merA asalI paricaya mila gayA / taba to hamIpa hI yahA se Age cala denA cAhiye, kyoki merA paricaya Apa para prakaTa haA he to auro para bhI yahA prakaTa ho jaavegaa| seTha jI-nahI rAjakumAra, mujha se isa paricaya kA dUsare ko patA nahI cala sktaa| Apa yahA nizcinta hokara rahe / mai Apake kArya me saba prakAra se mahAyatA dagA / acchA, kyA maiM Apase Apake parivAra ke sambadha meM kucha aura prazna kara sakatA hU~? rAjakumAra-hA, aba to Apake prazno kA uttara dene meM mujhe koI Apatti nahI honI caahiye| seTha jI-mai yaha jAnanA cAhatA hU~ ki kyA ApakA abhI taka koI vivAha bhI huA hai| rAjakamAra-merA vivAha to abhI taka nahI huA phintu deza-nirvAsita hone se pUrva merA vAgdAna kozala deza kI rAjakumArI mahAkozala kI kanyA kozaladevI ke sAtha ho cukA hai| kintu rAjAo tathA rAjakumAro ko to kaIkaI bAra rAjanItika vivAha bhI apanI icchA ke viruddha karane paDate hai| seTha jI-vaha kisa prakAra rAjakumAra / rAjakumAra--mAna lo kisI deza ke sAtha hamArA yuddha hone kI sambhAvanA hai aura dono pakSa meM se kisI ke pAsa usakI apanI kumArI putrI hai to sadhi hone para dUsare pakSa ko usa rAjakumArI ke sAtha vivAha karake sadhi kI prAyaH gAraTI denI hotI hai| seTha jI-taba to rAjakumAro ko anivArya rUpa se aneka vivAha karane paDate hai| rAjakumAra-merA yahI abhiprAya / /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jAmAtA seTha jI-kintu mai to ApakA vivAha nandizrI ke sAtha karanA cAhatA thaa| rAjakumAra-ApakI putrI kanyA ratna hai| vaha viduSI hai, buddhi matI hai, sundarI hai aura gRhakArya meM nipuNa hai / astu, yadi usakI bhI isame sahamati ho to mai isa prastAva para sahAnabhUtipUrvaka vicAra kruuNgaa| seTha jI-usakI anumati lekara hI to mene Apase yaha prastAva kiyA hai| rAjakumAra---usakI sahamati hai to pitA jI, mai bhI isa prastAva ko prasannatApUrvaka svIkAra karatA huuN| kintu isame merI eka zarta hogii| seTha jI--kahiye ApakI vaha zarta kyA hai ? rAjakumAra-merI zarta yaha hai ki vivAha bilkula binA ADambara ke kiyA jAve, jisase isa veNapadma nagara ke bAhira usakA samAcAra na jAve aura na vivAha ke avasara para merA yathArtha paricaya hI diyA jAve / seTha jI--mujhe ApakI yaha zarta pUrNatayA svIkAra hai| kintu usake sAtha eka zarta merI bhI hai| rAjakumAra-vaha kyA pitA jI ? seTha jI---vaha yaha ki vivAha ke bAda Apa mere yahA~ se tapa taka ghara choDa kara na jAve, jaba taka Apake magadha kI rAjagaddI para baiThane kI spaSTa sambhAvanA na ho| ___ rAjakumAra-to isakA yaha artha huA ki taba taka mujhako gRha-jAmAtA bana kara rahanA hogA? seTha jI-to isame burAI hI kyA hai ? hama saba loga ApakI saba prakAra tana, mana, dhana se sahAyatA krege| Apako to apane bhAvI sagaThana ke liye eka kendra banAnA hI hogaa| phira vaha merA hI ghara kyo na ho ? rAjakumAra-acchA, ApakA yaha vicAra hai ? seTha jI-nizcaya se| rAjakumAra-acchA, mujhe ApakI saba bAte svIkAra hai| Apa vivAha kI tayArI kre|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 putra lAbha nandizrI ke sAtha vivAha kara rAjakumAra bimbasAra usI ke ghara sukha se rahane lage / nandizrI apane pitA kI ekamAtra santAna thI / ataeva rAjakumAra ko seTha jI putra se bhI adhika pyAra karate the isa vivAha kA eka pariNAma yaha huA ki vivAha se pUrva jahA rAjakumAra apane rAjagRha ke sevako se nagara ke bAhira gupta rUpa se milA karate the, vahA aba vaha unase apane ghara me hI svacchandatApUrvaka milane lage / vaha magadha ke yuvarAja the aura apane sabhI bhAiyoM sabhI se saba prakAra se adhika yogya the, phira bhI jo unakA adhikAra chIna kara unhe dezanirvAsita kiyA gayA thA, usakA unake mana me aisA bhArI zoka thA ki vaha use eka kSaNa ke liye bhI nahI bhUlate the / yadyapi Ajakala unakA samaya nandizrI ke sAtha AnandapUrvaka vyatIta hotA thA, "kintu sukha bhogate hue bhI eka ajJAta vedanA kabhI-kabhI unake mukha para prakaTa ho jAyA karatI thI / inhI dino nandizrI kA garbha rahA / isa zubha samAcAra se seTha jI phUle na samAye, kintu rAjakumAra ko isa samAcAra se bhI adhika prasannatA na huI / anta me eka dina nandizrI ne avasara dekhakara unase kahA"Arya putra / meM prAya Apake andara eka ajJAta hU~, jo Apake hRdaya meM itanI gaharAI taka baiThI huI hai bhoga bhI usako bhulAne me abhI taka asamartha rahe hai / bimbasAra - priye, tuma usakI koI cintA na karo / mai bilkula ThIka hU~ / merA svabhAva hI aisA hai ki Anandopabhoga karate-karate bhI kucha na kucha socane laga jAyA karatA hU~ / nandizrI - prANanAtha, mai ApakI ardhAGginI hU~ / Apa mujhe isa prakAra kI bAto se nahI TAla sakate / mai jAnatA hU~ ki Apako apanA rAjya chinane 2 vedanA -sI dekhatI rahatI ki bar3e se baDe sukha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra lAbha kA dukha hai, kintu usako puna prApta karane kA upAya karanA caahiye| usake liye cintA karake zarIra ko kyo kleza pahu~cAyA jAve / bimbasAra-tuma satya kahatI ho prANapriye / mere hRdaya me cintA nahI, varan vedanA hai, jisako maiM kisI samaya bhI apane hRdaya se nahI bhulA sktaa| nandizrI-to usako mujhe bhI batalAiye prANanAtha / yaha niyama hai ki hRdaya ke dukha ko prakAzita kara dene se usakA vega kucha halkA ho jAtA hai| phira mai to ApakI ardhAGginI huuN| Apake sukha-dukha ko AdhA bATa lenA merA adhikAra eva dharma hai| bimbasAra-mai tumase chipAnA nahIM cAhatA, kevala yahI socatA hU~ ki mai to dukhI hU~ hI, phira usako sunAkara tumako bhI kyo dukhI kruuN| nandizrI-to isakA yaha abhiprAya huA svAmI, ki Apa mujhe mere adhikAra se bacita karate hai| bimbasAra--nahI priye, aisA tumhe nahI samajhanA caahiye| nandizrI-aisA tabhI to nahIM samajhUgI jaba Apa apanA hRdaya khola kara mere sAmane rkhege| bimbasAra-acchA, tumhe Agraha hai to lo suno| nandinI-hA, bhagavan sunaaiye| mai use sunane ko atyadhika utsuka huuN| bimbasAra-bAta yaha hai priye / ki mujhe mere pitA ne pahile se hI yuvarAja banA diyA thaa| isase na kevala mujhe rAjya milane kI. pUrNa AzA ho gaI thI, varan mere sabhI bhAiyo aura nagaranivAsiyo taka kI usameM pUrNa sahamati thii| kintu eka bhIla-kanyA tilakavatI se vivAha karate samaya pitA yaha vacana de baiThe ki rAjya usI ke aurasa putra ko diyA jaavegaa| yadi pitA mujha se yaha spaSTa kaha dete taba to mai tilakavatI ke putra ke pakSa me apane rAjyAdhikAra kA usI prakAra tyAga kara detA, jisa prakAra rAjA zatanu ke putra devannata (bhISma pitAmaha) ne kiyA thA, kintu unhone yaha na kaha kara mujhe jhUThA Aropa lagA kara ghara se nikAla diyaa| nandizrI-jhUThA Aropa kyo lagA gayA prANanAtha !
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra bimbasAra--jaba pitA ne dekhA ki aba rAjya-parivartana karanA hI par3egA to unhone hama pAca sau bhAiyo kI rAjya-prApti ke liye tIna parIkSAe~ niyata kii| yadyapi mai yuvarAja thA, ataeva rAjya prApti ke liye kisI aura parIkSA kI AvazyakatA nahI thI, phira bhI maine una parIkSAo me gambhIratA se bhAga liyaa| una tIno hI parIkSAo me mai sarvaprathama AyA / nandizrI-vaha parIkSAe~ kyA thI bhagavan ? bimbasAra-prathama parIkSA me hama saba rAjakumAro ko eka baDe bhArI dAlAna me eka sAtha bhojana karane ke liye biThalA kara hama ko khIra kA bhojana parosA gayA / phira hamAre Upara eka bhayakara zikArI kuttA choDA gyaa| vaha dekhanA cAhate the ki aisI viSama paristhiti me kauna sA rAjakumAra asIma dhairya kA paricaya dekara peTa bhara kara bhojana karake utthe| nandizrI-to usa kutte ko dekhakara to sabhI rAjakumAro me bhaggI paDa gaI hogii| bimbasAra-ajI kucha-na puucho| vaha dRzya dekhane hI yogya thaa| rasoI ke pradhAna dvAra se kuttA bhau bhau karatA huA A rahA thaa| udhara se to bhAganA sabhava na thaa| ataeva jisa rAjakumAra ko jo mArga milA vaha usI se bhAga khaDA huA / kucha to khiDakiyo ke mArga se bhaage| usa samaya kA dRzya vAstava me dekhane hI yogya thaa| unake cehare para bhaya ke lakSaNa the / ghabarAhaTa ke mAre unake vastra asta-vyasta ho jAye the| kaI eka ke to khiDakI se kUdane me coTa bhI laga gii| nandizrI-kyA Apa usa samaya bilkula nahI ghabarAe ? bimbasAra-mai kyo ghbraataa| maine manuSya, pakSI tathA pazuo sabhI ke svabhAva kA adhyayana jo kiyA hai| maiM jAnatA thA ki kuttA kitanA hI bhayakara hone para bhI bhojana para prANa detA hai aura vaha nizcaya se apane mArga meM par3anevAlI prathama thAlI me muha mAra kara usakI khIra ko khAnA Arambha kara degaa| mai unake bhAgane ke dRzya kA Ananda letA huA bilkula zAnti se baiThA huA bhojana karatA rahA / kutte ne Ate hI prathama thAlI kI khIra ko khAnA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra-lAbha rammmmmmm wwwww Arambha kiyA / jaba taka usa thAlI kI khIra ko usane pUrNatayA samApta na kara liyA, usane dUsarI thAlI kI ora ko mukha bhI nahIM kiyaa| prathama thAlI ko samApta kara vaha dUsarI thAlI kI ora baDhA, dUsarI thAlI samApta hone para eka tIsarI thAlI maine usake sAmane pheka dii| yaha dekha kara usane kRtajJatAsvarUpa mujhe dekhakara apanI pUcha hilA dii| phira maine do-tIna thAliyA usakI ora aura bhI phekI / yahA taka ki vaha aura mai dono hI peTa bhara kara rasoI ghara se sAtha-sAtha nikale / vaha pUcha hilAtA huA mere pIche-pIche A rahA thaa| nandizrI-dUsarI parIkSA kyA thI ? bimbasAra--vaha buddhi kI sabase kaThina parIkSA thii| pitA jI ne hama saba bhAiyo ko eka-eka korA ghaDA dekara use osa se bhara kara lAne ko khaa| nandizrI-are, kahI osa se bhI ghaDe bharA karate hai ? bimbasAra-yahI to tamAzA thaa| sabhI rAjakumAra apane-apane ghaDo ko lekara jagala meM pahuMce aura osa kI eka-eka bUda ko ghAsa se uThA kara ghar3e me DAlate, kintu vaha bUda ghaDe me jAte hI sUkha jaatii| nandizrI-vaha to sUkha hI jAtI / isase to vaha ghaDe ko vaise hI lAkara vApisa kara dete to acchA thA / Apane usa avasara para kyA kiyA ? bimbasAra-maine usa ghaDe ko apane eka sevaka se uThavA kara prathama to usako jala me kucha dera Duboye rakhA, jisase korepana ke kAraNa jitanA jala use apane andara sokhanA ho utanA sokha le| ghaDe ke sAtha jagala me mai eka sUtI cAdara bhI le gayA thaa| usa sUtI cAdara ko ghAsa para bichAne se vaha aisI bhIga jAtI thI jaise use jala me bhigoyA gayA ho| phira mai usa cAdara ko. apane ghaDe me nicuDavA latA thaa| cAlIsa-pacAsa bAra isa prakAra karane para maine usa ghaDe ko osa se bhara liyaa| nandizrI--yaha to vAstava me hI buddhi kA camatkAra thaa| ApakI tIsarI parIkSA kyA thI? bimbasAra--rAjamahala meM Aga lagA kara yaha dekhanA thA ki kauna sA rAjakumAra chatra, camara, sihAsana Adi saMjya-cinho ko binA batalAe hue
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra Aga me se bacA lAtA hai / so unako bhI maine bacAyA / maiM apane do sevako ko. lekara Aga me ghusa gayA aura ina vastuo ko bAhira surakSita nikAla lAyA / nandizrI-kintu Apako yaha bAta sUjhI kisa prakAra ki inhI vastuo ko Aga se nikAlanA cAhiye ? bimbasAra-usake do kAraNa the| eka to yaha ki mai jAnatA thA ki rAjA mujhI ko bananA hai, dUsare, rAjya-cinho kI rakSA karanA sabase baDI rAjabhakti hai| nandizrI-to ina tIno parIkSAo me sarvaprathama Ane kA Apako kyA pAritoSika milA? bimbasAra yahI to mere dukha kA vAstavika kAraNa hai| kisI ko to parIkSA pAsa karane kA puraskAra milatA hai, kintu mujhe parIkSA pAsa karane kA daNDa grahaNa karanA pdd'aa| nandizrI-vaha kisa prakAra ? bimbasAra-pitA ne mujha para yaha kaha kara rAjadroha karane kA doSa lagAyA ki maiM apane pAsa paoNca sau sainika gupta rUpa se rakhatA huuN| yadyapi mere vaha pAca sau sainika gupta nahI the, phira bhI yaha doSa lagA kara mujhe dezanikAlA de diyA gyaa| nandizrI-acchA to Apake hRdaya me yaha vedanA hai ki Apako binA aparAdha adhikAra-vacita karake daNDa kyo diyA gyaa| bimbasAra--hA, aba tuma mere hRdaya kI bAta smjhii| rAjya to meM le hI lU gA, kintu isa dukha kA dhyAna mujhe barAbara banA rahatA hai| nandizrI-rAjya Apa kisa prakAra le lege? bimbasAra--merA bhAI cilAtI svabhAva kA krUra hai / vaha prajA para bahuta atyAcAra kara rahA hai| idhara mere guptacara tathA mitra prajA me usake durguNo tathA mere guNo kA barAbara pracAra kara rahe hai| vaha samaya dUra nahIM hai jaba maiM girivraja para sainika abhiyAna karake rAjasiMhAsana para adhikAra kara luugaa| nandizrI to usake liye vo InA cAhiye /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra lAbha bimbasAra-senA tathA senApati loga bhI usake virodhI ho rahe hai| maiM aisA prabandha kara rahA hU~ ki rAjya-krAti ke samaya vaha saba merI sahAyatA kareM; anyathA magadha kI ananta sainika sakhyA kA mukAbalA sainika bala se kauna kara sakatA hai ? unako to nIti dvArA hI vaza me kiyA jA sakatA hai| nandizrI isa prakAra vArtAlApa kara hI rahI thI ki usake peTa meM jora se darda uThA / taba bimbasAra bolA "priye / yaha to prasava vedanA jAna paDatI hai ?" nandizrI ne lajA kara sammatisUcaka sira hilaayaa| bimbasAra yaha jAnakara kamare se bAhira cale gye| unake kamare se nikalate hI lambanakhI ne nandizrI kI dazA ko dekhA to vaha saba kucha samajha gii| usanaM turanta dAI ko bulA kara nandizrI ko saurigRha me pahu~cA diyA / thoDI dera meM hI sArA ghara eka sundara bAlaka ke rudana ke ullAsa se bhara gyaa| seTha jI dauhitra ke janma kA samAcAra pAkara phUle na smaaye| unhone apane kula purohita ko bulAkara turanta hI bAlaka kA jAtakarma saskAra kiyaa| unhone isa prasannatA me apanA khajAnA khola diyA aura jI bhara dAna kiyaa| ___ gyArahave dina bAlaka kA nAmakaraNa saskAra karake usakA nAma abhayakumAra rakhA gyaa| aba vaha bAlaka dvitIyA ke candramA ke samAna pratidina baDhane lgaa| yaha zIghra hI patA cala gayA ki bAlaka asAdhAraNa pratibhAvAlA hai| nandizrI svaya zikSitA tathA saskArI mahilA thii| usane pAlane meM hI abhayakumAra ko uttama saskAra dene Arambha kiye| abhayakumAra jaba tIna varSa kA huA to usake bAlasulabha Agraha para usako akSarArabha karAyA gayA / samajhA to yaha gayA thA ki usakA akSarAbhyAsa kevala eka bAlakrIDA hai aura vaha samaya pAkara Apa chUTa jAvegA, kiMtu usane to use Arambha karake choDane kA nAma hI nahI liyaa| kramaza vaha bhalI prakAra likhanA-paDhanA sIkha gyaa| aba bimbasAra usako zastra-sacAlana tathA nIti-zAstra kI zikSA bhI dene lge| sAta varSa kI Ayu me abhayakumAra zastra tathA zAstra sabandhI sabhI vidyAo me kuzala bana gyaa|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ cilAtI ke atyAcAra "kyoM zAlibhadra | Aja itane udAsa kyo ho ?" "kyA kala ke rAjyasabhA ke dRzya ko dekhakara bhI tuma prazna karate ho, guNabhadra !" zAlibhadra-bhAI samrAT samrAT hai / unake guNa-doSo kI AlocanA karanA apanA kArya nahI hai| guNa-tuma bhI zAlibhadra nire buddhU hI rhe| kyA tuma apane guru jI AcArya kalpaka ke apamAna ko isa prakAra sahana kara sakate ho ? zAlibhadra-guru jI kA apamAna karanevAle kA to mai turanta hI galA kATa lU gA, kintu samrAT kA to hama kucha bhI nahIM bigADa sakate / guNabhadra-yaha socanA bhI tumhArI bhUla hai / eka choTI sI cITI apane se sahasro gune hAthI ko jAna se mAra detI hai| dhUla para jaba paira rakhA jAtA hai to vaha bhI eka bAra uDakara paira rakhane vAle ke sira para savAra ho jAtI hai / sasAra me choTe, baDe saba paristhitivaza hI bane hue hai| *paristhiti badalane para choTA baDA ho sakatA hai aura bar3A choTA ho sakatA hai| jo rAjA apane gurutulya mahAmAtya kA bharI rAjasabhA me apamAna kara sakatA hai vaha nizcaya se vinAza ke patha para agrasara ho rahA hai| aba tuma samrAT cilAtI ke rAjya kI samApti hI smjho| zAlibhadra-kyA guru jI ke bhI vahI vicAra hoge jo tumhAre hai / tabhI vahA para eka tIsare yuvaka ne Akara kahA "unake vicAra yadi aise nahI hoge to unako apane vicAra badalane ko vivaza honA paDegA aura yadi ve apane yaha vicAra nahIM badalege to bhI unakA yaha putra varSakAra apane pitA kA isa prakAra bharI sabhA me apamAna sahana karane ko taiyAra nahI hai / cilAtI ke atyAcAra aba sImA ko atikramaNa kara cuke hai / vaha baDo kA mAna nahIM karatA aura unase apamAnapUrNa vyavahAra karatA hai| guNabhadra-itanA hI nahIM, usake bAcaraNa bhI atyanta nindita hai / kisI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ cilAtI ke atyAcAra Romania sundarI kanyA ko dekhakara usako jabardastI apane mahala me bulavA lanA usake liye sAmAnya bAta hai / nyAyAsana para baiTha kara bhI vaha kevala svArtha buddhi se nyAya karatA hai / usake pAsa kacana tathA kAminI kI dhUsa pahuMcAnA kucha adhika kaThina nahI hai| zAlibhadra-are hA, tumane acchI yAda dilaaii| eka dina jo mai rAjamAtA tilakavatI ke yahA nitya pATha kara rahA thA to rAjyamAtA samAT se apane AcaraNa sudhArane kA anurodha kara rahI thI, kintu unhone apanI mAtA kI bhI avajJA kI thii| varSakAra-usakI avinaya yahA taka baDha jAvegI isakA mujhe patA nahIM thaa| Apa loga mere ghaniSTha mitra hai, isIse mai Apako apanI yojanA meM sammilita karane ko taiyAra huuN| bolo, Apa dono merA saba prakAra se sAtha doge yA nahIM ? guNabhadra-mai to bhAI AjJA pAlana me apane prANo kA bhI utsarga kara duugaa| zAlibhadra-merI to ina bAto se oNkhe khula gii| mai bhI tumhArA saba prakAra se sAtha dene ko tathA tumhArI AjJA pAlana karane ko taiyAra hU~, phira bhale hI isa kArya me prANo kA sakaTa kyo na ho| varSakAra-apane nizcaya kA sAkSI hama jala tathA agni ko banAve / isa para zAlibhadra tathA guNabhadra ne hAtha me jala lekara tathA havanakuNDa kA agni kI sAkSI karake yaha zapatha lI___ "hama (zAlibhadra tathA guNabhadra) dono isa bAta kI pratijJA karate hai ki magadha kI rAjya-krAnti ke liye vayasya varSakAra kI AjJA kA saba prakAra se pAlana karege, bhale hI usame prANo kA bhI sakaTa kyo na ho aura unakI pratyeka bAta ko gupta rkhege|" isake pazcAt una tIno ne eka dUsare kA AliMgana kiyaa| taba varSakAra bolA,-"acchA mitro, to aba mai Apa dono ko apanI rAjya-krAnti kI yojanA batalAtA hai jisake anusAra Apa dono ko kArya karanA hai|" donoM-hama sunane ko saharSa prastuta hai| varSakAra-usake liye maine tIna cAra nizcaya kiye hai| prathama tumako una &&
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra para vicAra karanA hai| prathama, AcArya kalpaka ke isa girivraja vizva-vidyAlaya ko magadha kI bhAvI rAjyakrAnti kA gupta kendra banAyA jaave| dvitIya, yaha ki cilAtI ko padacyuta kiyA jAve aura tatIya, yaha ki usake vAstavika adhikArI zreNika bimbasAra ko bulA kara use magadha ke zAsana kI bAgaDora saupa dI jaave| kyA Apa dono ko yaha prastAva svIkAra hai ? donoM-isase acchA dUsarA nizcaya nahI kiyA jA sktaa| varSakAra-to mitro, hama tIno ko apane-apane kArya kA vibhAjana kara lanA caahiye| guNabhadra-yahI merI bhI icchA hai| varSekAra-tuma mitra, senAo me pracAra kA kArya apane Upara lo / pratyaka sainika ke mana me cilAtI ke atyAcAra kA nakzA jama jAnA cAhiye / sainika adhikAriyo ke mana meM bhI yaha dhAraNA ghara kara jAnI cAhiye ki vaha anyAya kA poSaNa karane ke liye naukarI kara rahe hai| kintu isa bAta kA dhyAna rakhanA ki isa sAre pracAra me tumhAre nAma kA kisI ko patA na laiNg| gugabhadra-isa bAta se Apa nizcita rahe mitra ! varSakAra-aura tumako zAlibhadra meM rAjamahala ke pracAra kA kArya detA huuN| tuma vahA pUjA-pATha karane dainika jAte ho| ataeva tuma anta pura ke pratyeka vyakti se sugamatA se mila sakate ho / tuma ko bhI svaya alaga rahate hue isI prakAra kA pracAra anta.pura me karanA hai| zAlibhadra-mai isa kArya ko sugamatA se kara sakU gA mitra / varSakAra-yadi Apa dono ina kAryoM ko sabhAla leMge to zeSa rAjyAdhikAriyo ke mana para mai sugamatA se adhikAra kara lgaa| isa bAta kA dhyAna rahe ki pitA jI ke kAna me apanI yojanA ko bhanaka bhI na paDane paaye| una se to mai samaya para pUrNa kArya svaya hI sahamata kara ke lU gA / guNabhadra--acchA, vaha guru jI A rahe hai| isa vArtAlApa ko abha' yahI samApta kara diyA jaave| 100
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ --17 giribraja kI pukAra isa prakAra cilAtI ke atyAcAra jyo-jyoM ugra se ugratara hote jAte the tyo tyo girivraja nivAsiyo kA asantoSa bhI adhikAdhika baDhatA jAtA thaa| senA me pratyeka vyakti cilAtI se ghRNA karane lgaa| sainika tathA senAdhikArI saba yaha manA rahe the ki kaba zreNika bimbasAra Ave aura vaha use apanA samAT svIkAra kare / isa nizcaya ke liye vaha sAmUhika rUpa se guNabhadra tathA varSakAra ke sammukha zapathabaddha ho cuke the| rAjamahala me bhI cilAtI ke liye komala bhAvanAo kA abhAva thaa| vahAM koI rAnI aisI nahI thI, jise usake hAtho apamAnita na honA paDA ho / ataeva vahA bhI saba kI icchA yahI thI ki yaha Aphata unake sira se kisI prakAra Tale / kintu rAjamahala me zreNika bimbasAra ke pakSa me kucha bhI pracAra nahI kiyA gayA, kyoki vahA cilAtI kI mAtA se yaha AzA nahI kI jA sakatI thI ki vaha apane putra ko gaddI se utArane meM kisI prakAra kA sahayoga degii| nagara-nivAsiyo me isa Andolana kA nizcaya hI senA se bhI adhika pracAra huaa| una para to cilAtI ke atyAcAra sImA ko lAgha cuke the| nagara ka baDe-baDe zreSThI cilAtI ko sihAsana-cyuta karane ke liye baDI-baDI dhana-rAzi bhI kharcane ko taiyAra the| ___isa prakAra saba ora se Andolana ko saphalatA prApta hone para AndolakoM kI eka baiThaka girivraja vizva-vidyAlaya meM kI gii| usame nizcita kiyA gayA ki pAca vyaktiyo kA eka pratinidhi maNDala veNapadma nagara jAkara rAjakumAra zreNika bimbasAra ko girivaja Ane kA nimantraNa de aura unake Ane para unako sAmrAjya kA zAsana saupa diyA jaaye| mahAmAtya kalpaka tathA senApati
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra www.mmmmmmm x xmmmmmmmmmwww bhadrasena bhI cilAtI ke viruddha ho cuke the| ataeva isa baiThaka me unhone bhI bhAga liyA / bimbasAra ke pAsa bhejane ke liye nimnalikhita pAca vyaktiyo kA isa baiThaka meM nirvAcana kiyA gayA-- 1. mahAmAtya kalpaka, 2 senApati bhadrasena, 3 brahmacArI varSakAra, 4 nagaraseTha dhanaJjaya tathA 5 nagarAdhyakSa kusumakAnta / ye pAco vyakti apane-apane ratho para baiThakara bhinna-bhinna mArga se eka hI dina girivraja se nikle| Age cala kara nandigrAma ke bAda ve pAco eka sAtha ho ge| unhone nadI ko pAra karake veNapadma nagara me praveza kiyaa| udhara isa sAre Andolana kA rattI-rattI bhara samAcAra rAjakumAra ko bhI milatA rahatA thaa| ve jAnate the ki unako girivraja para nikaTa bhaviSya me hI caDhAI karanI hogii| ataeva unhone apane guptacaro dvArA apane agarakSaka pAca sau sainiko ko apane pAsa bulavA liyA thA / girivraja ke pratinidhimaNDala ne nandizrI ke dvAra ko sainika prahariyo se rakSita pAkara rakSako se anurodha kiyA ki vaha girivraja se eka pratinidhi-maNDala ke Ane kA samAcAra rAjakumAra ke pAsa pahu~cA de / rAjakumAra ne jo unake Ane kA samAcAra sunA to unako baDe Adara se andara bulvaayaa| mArga to lambA thA hI, ataeva seTha jI ne unakA atithisatkAra bhI kiyaa| unake ratho ko bhI yathAsthAna ThaharA diyaa| mArgazrama dUra hone para rAjakumAra ne una pAco vyaktiyo ke sAtha apane kamare me bheTa kii| rAjakumAra kA abhivAdana karane ke bAda uname isa prakAra vArtAlApa huA? seTha dhanaJjaya--rAjakumAra | Apake Ane ke bAda magadha rAjya anAtha ho gyaa| cilAtI usa para itanI krUratA se zAsana kara rahA hai ki nagara me koI vyakti apane sammAna, dhana tathA jIvana ko surakSita nahIM samajhatA / aba ApakI sahAyatA ke binA hamArA kAma nahI cala sktaa| 102
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ girivraja kI pukAra rAjakumAra-to Apa mujhe AjJA de ki mai ApakI kyA sevA kara sakatA hU~? kalpaka-rAjakumAra nagara kA pUrNatayA sagaThana kara liyA gayA hai| Apa avilamba girivraja para caDhAI karake vahA ke zAsana ko hastagata kara liijiye| rAjakumAra-kintu mere pAsa to pAca sau sainika hI hai| itane thor3e sainiko ko lekara mai cilAtI para kisa prakAra caDhAI kara dU? bhadrasena--senA kI cintA Apa na kare, rAjakumAra | rAjakumAra-usakI cintA kyo na kI jAve ? bhadrasena-senA kA eka-eka vyakti yaha zapatha le cukA hai ki vaha rAjakumAra bimbasAra ke viruddha zastra uThAnA to dUra, unake Ate hI unakI AdhInatA svIkAra kara legaa| kusumakAnta-nAgarika tathA zAsana-adhikArI bhI isI prakAra kI zapatha le cuke hai| varSakAra-rAjakumAra | Apake pAsa to pAca sau sainika hai| yadi Apake pAsa itane sainika bhI na hote taba bhI Apako girivraja kA zAsana hastamata karane meM kisI kaThinAI kA sAmanA karanA na pddtaa| Apa to kevala yaha 'hA' bhara kara le ki Apa vahA AkrAmaka ke rUpa meM Akara zAsanabhAra grahaNa karane ke liye taiyAra hai / Apa yaha nizcaya rakhe ki Apako rakta kI eka bUda bahAe binA hI magadha kA rAja-sihAsana mila jaavegaa|| rAjakumAra-Apa loga svaya hI soca liijiye| vaise magadha kA samasta rAjakula nAma ko to ApakA zAsaka hai, kintu vyavahAra me ApakA sevaka hai| mujhe ApakI sevA karane me koI Apatti nahI hai, kintu Apa merI alpazakti, apanI sagaThana-kuzalatA tathA cilAtI kI sAmarthya tIno kI tulanA karake yaha dekha le ki kyA caDhAI karane kA yahI sabase adhika upayukta samaya hai / varSakAra-nizcaya se rAjakumAra | caDhAI karane ke liye isase adhika upayukta avasara Apako nahIM mila sktaa| 103
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAjakumAra yadi Apa sabakI aisI hI icchA hai to mujhe bhI ApakI bAta svIkAra hai| isa para sabake saba harSa se eka sAtha bola paDe - 'samrATa zreNika bimnsAra kI jaya / ' taba varSakAra bolA "acchA, aba hama jAte hai aura jAkara Apake upayukta svAgata kA prabandha karate hai / Apa apane sainiko ko lekara Aja rAta ko hI girivraja ke liye isa prakAra prasthAna kara de ki dina nikalane se pUrva girivraja me praveza kre| Apako nagara ke sabhI dvAra khule milege| Apa jAte hI nagara, rAjasabhA tathA rAjamahala para adhikAra kara le / cilAtI Apake Ate hI bhAgane kA yatna kara sakatA hai / vaha yadi bhAge to use giraphtAra karane kA yatna na kiyA jaave| kyoki hamArI yojanA usake bhAgane para aura bhI acchI taraha saphala hogii|" rAjakumAra-merA vicAra bhI cilAtI ko giraphtAra karane kA nahI hai| usako to tabhI giraphtAra karanA cAhiye jaba usakA nAnA usako magadha ke viruddha sahAyatA detA huA pAyA jAve / bhadrasena jI hA, hama sabakA bhI aisA hI vicAra hai / kalpaka-acchA, aba hamako girivraja jAne kI anumati dI jAve / rAjakumAra-to Apa loga merA abhivAdana svIkAra kre| saba-samrAT zreNika bimbasAra kI jaya ho / isake pazcAt ve pAco apane-apane ratho para baiThakara giridraja ko cale ge| 104
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 girivraja para AkramaNa' girivraja ke pratinidhi maNDala ke cale jAne ke bAda rAjakusAra ne apanI aga-rakSaka senA ko AjJA dI ki calane kI taiyArI isa prakAra kI jAve ki pahara bhara rAta bItane para girivraja ko prasthAna kara diyA jaave| abhayakumAra isa samaya sAta varSa kA ho cukA thA / unhone usako yaha Adeza diyA ki vaha mAtA sahita abhI vahI Thahare aura kucha dina bAda girivraja Ave / isa prakAra pUrNa prabandha karake rAjakumAra ne pahara bhara rAta bItane para apane pAca sau sainiko ko lekara girivraja ke liye prasthAna kiyA / unake sainiko meM isa samaya baDA bhArI utsAha thA / unhone rAjakumAra ke nirvAsana kAla bhara baDA kaSTa uThAyA thA / unako AzA thI ki girivraja para adhikAra hone para unako acche se acchA jIvana vyatIta karane kA avasara milegA / yadyapi rAjakumAra jAnate the ki girivraja para adhikAra karate samaya unako vizeSa kaThinAI na hogI, kintu unake sainika yaha nizcaya kie hue the ki vaha apane se dasagunI senA kA mukAbalA karane me bhI pIche nahI haTege / vaha loga nadI, kheto tathA nandigrAma kA pIche chor3ate hue pahara bhara rAta rahate girivraja ke dvAra para jA pahu~ce / vahA unhone dvArapAla se dvAra kholane ko kahA, to usane pUrvaM nizcaya ke anusAra turanta phATaka khola diyA / rAjakumAra nagara me praveza karake sarvaprathama rAjyasabhA tathA rAjamahala para adhikAra kiyA / nagara ke saba phATako para unake apane vizvAsI rakSaka rakhe gae / dina nikalane se pUrva unakA rakta kI eka bhI bUda bahAe binA sAre nagara para adhikAra ho gayA / d isa gaDabaDa me cilAta kI Akha khulI to usane mahala kI sArI vyavasthA ko badalI huI pAyA / usane turanta eka dAsI ko bulAkara usase pUchA 105
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra "yaha golamAla kaisA ho rahA hai ?" "mahArAja | rAjakumAra bimbasAra ne AkramaNa karake sAre nagara para adhikAra kara liyaa|" "usane adhikAra bhI kara liyA aura mai sotA hI raha gyaa|" "aisA hI hai mahArAja !" 'rAjamahala ke pradhAna rakSaka ko bulA / " "rAjamahala tathA rAjyasabhA para bhI unakA adhikAra ho gayA hai / abhI kucha sainika Apako giraphtAra karane ke sambandha me Apasa me parAmarza kara rahe hai|" "senA ne unakA mukAbalA nahI kiyA / " "rAjya kI sArI senA ne rAjakumAra bimbasAra kI AdhInatA svIkAra kara lI, samrAT !" "arI, to phira mai samAT kaisA ? taba to yahA se turanta bhAganA cAhiye, anyathA giraphtAra hokara kutto kI mauta maranA hogaa|" taba taka dvAra para kucha logo ke Ane kA zabda huaa| ve loga jorajora se cillA rahe the--'cilAtI ko pakaDa kara phAsI para laTakA do' ityaadiityaadi| cilAtI ne jo yaha sunA to usane zIghratA se bhAga kara apane vastra lekara gupta dvAra meM praveza kiyA / vahA jAkara usane prathama to usa dvAra ko andara se banda kiyA aura phira apane vastra pahina tathA zastra lagA kara usI gupta mArga se girivraja ke bAhira calA gyaa| isa samaya prakAza acchI taraha phaila gayA thA aura nagara-nivAsI bAhira nitya-karma ke liye jA rahe the| cAra yuvako kI eka TolI bhI usa samaya zastra bAdhe nagara se bAhira Tahalane ko jA rahI thii| uname se eka bolA 'yAra, yaha to bar3e Azcarya kI bAta rhii| rAta-rAta meM nagara me eka aisI jabardasta rAjya-krAnti ho gaI ki rAjya-parivartana ho gayA aura hama nAgariko ko patA taka bhI na calA / " dUsarA-Azcarya to yaha hai ki hama cilAtI ke rAjya meM soye the aura 106
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ girivraja para AkramaNa 'bimbasAra ke rAjya meM sokara utthe| tIsarA-kintu yaha patA nahI calA ki cilAtI kA kyA huA? vaha mere sambandhI kI eka vidhavA devI kA satItva bhaga kara cukA hai / mujhe yadi vaha kahI mila jAve to mai to usake zarIra kI voTI-boTI kATa duuN| cauthA-are bhAI, nagara meM aisA kauna hai, jisako usake hAtho kaSTa uThAnA nahIM par3A / usase to sabhI badalA lene para tule hue hai| pahalA-bhAI, cilAtI abhI taka pakaDA to gayA nhii| yadi vaha pakaDA jAtA to nagara me zora maca jaataa| nizcaya hI vaha gupta mArga ke dvArA girivraja se bhaagegaa| tIsarA-taba to bhAI use talAza karanA caahiye| kyA tumame se kisI ko kisI gupta mArga kA patA hai ? dUsarA-are, patA to nahI, kintu yaha sunA hai ki eka gupta mArga kahIM yahI maidAna me Akara khulatA hai| cauthA-(eka ora saketa karake) are vaha dekho, vaha eka AdamI dhIre dhIre jamIna me se nikala rahA hai / kahI vahI to cilAtI nahI hai ? pahalA-hA, bhAI vahI hai| calo, use pakaDakara usakA kAma tamAma kara de| usake yaha kahate hI ve cAro usakI ora ko dauDa pdde| uname se eka ne jAte hI talavAra kA aisA hAtha mArA ki cilAtI kA sira ghaDa se alaga ho gayA / usakI lAza ko vahI choDakara ve cAro apane khUna ke dhabbe sApha karake vahA se nagara me lauTa Ae / yahA Ane para unhone yaha samAcAra nagara me phailA diyA ki cilAtI kA mRta zarIra nagara ke bAhira maidAna meM par3A huA hai| mahAmAtya kalpaka ne isa savAda ko sunakara usakI lAza ko ma~gavAkara use sArvajanika pradarzana ke liye nagara ke mukhya dvAra para rakhavA diyaa| isa prakAra magadha me kucha hI ghaTo me eka aisI krAnti ho gaI, jaisI itihAsa me bahuta kama sunane meM AtI hai| 107
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 rAjyArohaNa girivraja kI rAjyakrAti ke pUrNatayA saphala hone para zreNika bimbasAra kA rAjyAbhiSeka usI dina karane kA nizcaya kiyA gyaa| isa kArya ke liye rAjyamahala tathA rAjyasabhA sabhI ko Anana-phAnana meM sajAyA gayA / usame sabhI yogya Asano ke laga jAne para magadha ke girivraja sthita anugata rAjA, kSatrapa, maNDalika, gaNapati, nigama, zreSThI, gRhapati, sAmanta, jAnapada aura paura sabhI ekatrita ho gae / rAjyasabhA kA vizAla prAgaNa ThasAThasa bhara gayA aura vahA tila dharane ko bhI sthAna zeSa na rahA / acAnaka ranavAsa kI ora kA phATaka khulA aura rAjakumAra zreNikabimbasAra rAjyasabhA ke yogya bhaDakIle vastra pahine vahA se Ate hue dikhalAI diye / unake dAhinI ora mahAmAtya kalpaka, bAI ora- pradhAna senApati bhadrasena tathA pIche brahmacArI varSakAra, zAlibhadra tathA guNabhadra cala rahe the / rAjakumAra ke Ate hI janatA ne uccasvara se " rAjakumAra zreNika bimbasAra kI jaya" bola kara sAre sabhA bhavana ko apane zabda se gujA diyA / ina logo ke baiTha jAne para mahAmAtya kalpaka ne khar3e hokara kahA "rAja - sabhAsada, rAjyAdhikArI, brAhmaNa, paura tathA jAnapada mere nivedana dhyAna pUrvaka sune / yaha rAjakumAra zreNika bimbasAra Aja hamAre saubhAgyavaza yahA upasthita hai / cilAtI ke atyAcAro se jaba sArA rAjya trAhi-trAhi kara rahA thA taba Apake pratinidhiyo ne rAjakumAra kI sevA meM upasthita hokara prArthanA kI ki ve cilAtI se magadha ke rAjya-siMhAsana ko chIna le / Apa jAnate hai ki rAjya - siMhAsana para vAstava me inakA hI adhikAra honA cAhiye thaa| mahArAja bhaTTiya upazreNika ne prathama to inake adhikAra ko mAna 108
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjyArohaNa phara inhe yuvarAja banAyA, kintu bAda me cilAtI kI mAtA se vacanabaddha hone ke kAraNa inako deza-nikAlA de diyA / - ina mahAnubhAva kA hRdaya itanA vizAla hai ki inhone magadha ke pichale aparAdha para phira bhI dhyAna na dekara usakI Arta pukAra para turanta dhyAna diyaa| inakI sagaThana-zakti tathA prajApAlana me tatparatA kA yaha jvalata pramANa hai ki inhone rakta kI eka bhI buda bahAe binA rAtorAta magadha ke zAsana-tantra para adhikAra kara liyaa| inhone yaha pahile hI nizcaya kara liyA thA ki cilAtI ko na to jAna se mArA jAve aura na giraphtAra kiyA jAve, varan use bhAga jAne kA pUrA avasara diyA jaave| kintu usane apane atyAcAroM se apane aneka zatru banA liye the| isIliye jaba cora daravAje se nikala kara vaha nagara ke bAhira maidAna meM pahuMcA to kisI ne usakI gardana kATa dii| isa samaya usakA bhI antyeSTi saskAra kiyA jA rahA hai| isa prakAra yaha spaSTa hai ki rAjakumAra zreNika bimbasAra se adhika yogya magadha ko dUsarA zAsaka nahI mila sktaa| astu, yadi ApakI sahamati ho to inako magadha kA rAjamukuTa pahinAyA jaave|" mahAmAtya ke isa kathana para saba ora se "rAjakumAra zreNika bimbasAra kI jaya' kA gaganabhedI zabda huaa| isa para mahAmAtya kalpaka ne khaDe hokara prazna kiyA___ "yadi mere isa prastAva kA koI virodhI ho to vaha apanA hAtha khar3A kara de|" eka bhI hAtha virodha me khaDA na hone para mahAmAtya ne uThakara phira kahA "isa kA abhiprAya yaha hai ki Apa saba sarva-sammati se rAjakumAra zreNika ko magadha samrAT banAnA cAhate hai / ataeva mai maharSi medhAtithi gautama se prArthanA karatA hU~ ki ve rAjyAbhiSeka kI vidhi ko Arambha kreN|" ___ maharSi gautama eka atyanta vRddha tapasvI the| unakI Ayu kaI sau varSa kI kahI jAtI thii| loga kaI pIDhiyo se unako isI AkAra meM dekhate Ate the| vaha khar3e hokara bole 106
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjyArohaNa kI yaha sabhA Arya varSakAra kI niyukti ko svIkAra kare to mujhe unako kAryamukta karake Arya varSakAra ko mahAmAtya pada dene me koI Apatti nahI hai / " isa para kalpaka bole "merI icchA hai ki mai zIghra hI sanyAsa lekara vana ko calA jAU~, kintu jaba taka maiM sanyAsa nahI lU gA taba taka samrAT ke nimantraNa para athavA varSakAra ka sammati pUchane para mai sAmrAjya sevA ke liye sadA upasthita rahane kA vacana detA hU~ / " yaha kahakara unhone mahAmAtya pada kI talavAra samrAT ke caraNo meM rakha dI / "samrAT / aba mai yahA upasthita paurajAnapado tathA sabhI sabhAsado se yaha prazna karatA haeNU ki kyA vaha Arya varSakAra kI mahAmAtya pada para niyukti ko svIkAra karate hai / " isa para bahuta sI AvAje eka sAtha AI -- 'hama ko svIkAra hai / hama ko svIkAra hai / ' taba samrAT phira bole - "yadi kisI vyakti ko isa niyukti para Apatti ho to vaha apanA hAtha U~cA kara de / " isa para kisI ne bhI apanA hAtha U~cA nahI kiyA / samrAT phira bole"paurajAnapada sarva sammati se Arya varSakAra kI mahAmAtya pada para niyukti ko svIkAra karate hai / Arya varSakAra ! mai Apako isa vizAla magadha sAmrAjya kA mahAmAtya niyukta karatA hU~ / Apa mahAmAtya pada kI isa talavAra ko grahaNa kare / " yaha kahakara samrAT ne ratnajaTita koSavAlI talavAra apane hAtha se varSakAra ka hAtha meM de dI / varSakAra ne usa talavAra ko hAtha meM lekara kahA "mai Arya kalpaka kA putra varSakAra sUrya, agni tathA isa zastra kI zapatha lekara pratijJA karatA hU~ ki samrAT zreNika bimbasAra, unake uttarAdhikAriyoM tathA magadha sAmrAjya kI mai sadA hI mahAmAtya ke rUpa me saba prakAra se bhakti 111
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra pUrvaka sevA karatA rahU~gA / " isake pazcAt pradhAna senApati bhadrasena ne zastra hAtha me lekara kahA"me bhadrasena sUrya, agni tathA zastra kI zapathapUrvaka pratijJA karatA hU~ ki samrAT zreNika bimbasAra, unake uttarAdhikAriyoM tathA magadha sAmrAjya kI mai sadA pradhAna senApati ke rUpa me saba prakAra se bhaktipUrvaka sevA karU~gA / " unake pazcAt rAjya ke anya sabhI adhikAriyo ne samrAT ke prati rAjabhakti kI zapatha lI / isa prakAra rAjyArohaNa vidhi ke samApta hone para samrAT eka vizAla julUsa ke sAtha hAthI para baiThakara sAre girivraja me ghUme / usa samaya unake sira para rAjamukuTa lagA huA thA / eka sAmata unake sira para chatra lago rahA thA tathA anya do sAmata unake pIche baiThe hue una para caeNvara DulA rahe the / nagara kI 1 parikramA karake samrAT usI julUsa ke rUpa meM nagara ke uttara kI ora ke maidAna me pahu~ce / yahA magadha kI sArI senAe~ ekatrita khaDI huI thI / isa samaya taka unakA pratyeka sainika tathA senAdhikArI samrAT zreNika bimbasAra ke prati rAjabhakti kI zapatha le cukA thA / samrAT ke maidAna me pahu~cane para zAhI senAo ne samrAT kA jaya-jayakAra karake unako sainika rUpa se abhivAdana kiyA / isake pazcAt samrAT usI prakAra ke julUsa me vApisa rAjamahala Ae / R
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandigrAma para kopa girivraja ke isa sAre vRttAnta ko usI dina samrAjJI nandizrI ke pAsa bhijavA diyA gayA / isa savAda ko sunakara seTha jI ne bhArI prasannatA manAI / rAta ko yahA tathA girivraja me pratyeka ghara me asakhya dIpaka jalAkara khuzI manAI gaI / agale dina samrAT ne rAjyasabhA me baiThakara sAre sAmrAjya ke kArya kA hisAba padAdhikAriyo se liyA / usI hisAba meM vaha dhana bhI likhA huA thA, jo rAjya kI ora se nandigrAma ke brAhmaNo ko atithi sevA ke liye diyA jAtA thA | taba samrAT bole "mai nirvAsita avasthA me nandigrAma jAkara svayaM yaha dekha AyA hU~ki vahA ke brAhmaNa isa dhana kA sadupayoga nahI karate / isa dhana ke diye jAne kA prayojana yaha hai ki usa grAma me jAne vAle pratyeka atithi ko isa dhana se nizulka bhojana diyA jaave| kintu vahA ke brAhmaNa isa dhana kA upayoga kevala apane Adamiyo ke liye karate hai aura bAhira ke atithiyo ko isase bhojana nahI diyA jAtA, yahA taka ki unhone hamako bhI diyA thA / ataeva ina brAhmaNo ko pakar3a kara rAjadaNDa denA cAhiye / " bhojana dene se inkAra kara isa para varSakAra bole " samrAT kA kathana vilkula ThIka hai / kintu mahArAja svaya vicAra kare ki kala hI sihAsana para baiThakara Aja agale hI dina ApakA kisI para kopa karanA ucita nahI hai / yadi Apa nandigrAma ke brAhmaNo ko daNDa hI denA cAhate hai to una para kucha aura aparAdha lagA kara unhe daNDa de / " bimbasAra - hA, varSakAra / tumhArI bAta ThIka hai| acchA, unake pAsa eka bakarA tola kara bheja do aura kahalA do ki isako khUba khilAyA pilAyA jAye / 113
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zremika bimbasAra usako eka saptAha bAda vApisa ma~gavAyA jAvegA / yadi tanika bhI vaha bakarA ghaTAyA baDhA to grAma ke sabhI brAhmaNo ko rAja-daNDa dekara unase gAva chIna liyo jAvegA / varSakAra ne eka bakare ko tulavAkara isI rAjyAjJA ke sAtha nandigrAma bhijavA diyA / nandigrAma meM usa samaya eka utsava manAyA jA rahA thaa| rAjasevako ke sAtha eka bakarA Ane ke samAcAra se grAma bhara me khalabalI maca gaI / rAja-sevaka sIdhe gAva ke mukhiyA tathA dharmazAlA ke prabandhaka nandinAtha ke ghara para gae / unhone vahA jAkara usase kahA--- "vipravara nandinAtha / samrAT zreNika bimbasAra ne Apake pAsa yaha bakarA tola kara bhejA hai aura AjJA dI hai ki Apako jo rAjya kI ora se atithidAna ke liye dravya milatA hai usI meM se isa bakare ko pratidina khUba khilAyApilAyA jAve | isako lene ke liye hama eka saptAha bAda Avege / usa samaya isa bakare ko phira tolA jAvegA / yadi tola meM usa samaya yaha tanika bhI ghaTA yA baDhA to Apase nandigrAma chIna kara deyadravya kA denA bhI Apako banda kara diyA jAvegA / " U nandinAtha rAjasevako ke isa kathana ko sunakara ekadama ghabarA ge| vaha unakI bahuta khuzAmada karake kahane lage " rAjapuruSo, hama brAhmaNa hai / brAhmaNa sabhI kI sahAyatA kA pAtra hotA hai / ataeva Apa hamako kama se kama yaha to batalA do ki isa Apattise chuTane kA kyA upAya hai d d 114 isa para rAjapuruSa bole "vipravara ! hama isame ApakI kucha bhI sahAyatA nahI kara sakate aura na koI sammati hI de sakate hai / kyoki yaha AjJA kisI sAmAnya adhikArI kI na hokara svayaM samrAT dvArA dI gaI hai| yadi Apa isa Apatti se chuTakArA cAhate hai to kisI prakAra samrAT ko prasanna kareM / isake atirikta anya upAya sabhava nahI hai / " rAjapuruSa yaha kaha kara girivraja lauTa ge| isa ghaTanA se nandigrAma kA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandigrAma para kopa utsava zoka-sabhA ke rUpa meM pariNata ho gayA / aba to grAma ke pratyeka vyakti ko isa bAta kA patA laga gayA ki nandigrAma para samrATa kA kApa huA hai| sabhI ke ceharo para havAiyA uDane lgii| sAre gAva me zoka chA gayA, kintu saba jAnate the ki jaba grAma para rAjA kA kopa huA hai to vaha na jAne kisa rUpa meM prakaTa hove| idhara nandigrAma me zoka manAyA jA rahA thA udhara seTha indradatta veNapadma nagara se apanI putrI nandizrI tathA dauhitra abhayakumAra ko sAtha lekara girivraja jA rahe the| unake sAtha aneka dAsI-dAsa the aura lagabhaga pacAsa sainika bhI rakSaka ke rUpa me the / seTha indradatta tathA nandizrI ratha me baiThe hue the aura rAjakumAra abhaya ghoDe para baiThA huA cala rahA thaa| veNapadma nagara se calatecalate jaba ye loga nandigrAma Ae to dina chipane lgaa| seTha indradatta ne AjJA dI ki Aja kI rAta yahI vizrAma kiyA jaave| nagara ke bAhira eka maidAna me inhone apanI savAriyo ko utAra kara tambU lagA diy| sainika bhI apanI-apanI kamara kholakara bhojana-pAnI kA prabandha karane lge| dAsiyo naM seTha indradatta tathA mahArAnI nandizrI ke liye saba prabandha kara diyaa| taba rAjakumAra abhaya do caro ko sAtha lekara gAva kI zobhA dekhane ko nikalA / kintu gAva me ghusate hI usako pratyeka gAvavAle kA mukha udAsa dikhalAI diyaa| abhayakumAra sAre gAva me ghUma kara gAva kI caupAla para bhI gyaa| vahA nandinAtha baiThA huA atyanta karuNa svara meM isa prakAra vilApa kara rahA thaa| "sAre bhArata me brAhmaNo kA mAna hai / unako kisI prakAra kA bhI daNDa nahI diyA jAtA / kintu magadha hI eka aisA deza hai, jahA niraparAdha brAhmaNoM ko bhI daNDa diyA jAtA hai|" rAjakumAra abhaya usake yaha zabda sunakara turanta usake pAsa jAkara bolA "tumako kyA kaSTa hai vipravara / tumhAre Upara kisa prakAra kA rAja-daNDa A rahA hai / tanika mai bhI to sunU / " nandinAtha abhayakumAra ke rUpa-raga tathA vastro se yaha samajha gae ki vaha eka rAjakumAra hai| ataeva unhone unase vinaya-pUrvaka yaha kahanA Arabha kiyA / 115
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra "rAjakumAra | abhI-abhI kucha samaya pUrva girijaja se do rAjasevaka mujha ko yaha bakarA dekara samrAT kI yaha AjJA sunA gae hai ki isa bakare ko pratidina khUba khilAyA-pilAyA jAve / ise tola kara diyA jAtA hai aura tola kara hI ise sAta dina bAda liyA jaavegaa| yadi yaha tola me lezamAtra bhI ghaTa yA baDha gayA to hama logo se gAva chIna kara hamako rAjadaNDa diyA jaavegaa| rAjakumAra ! isa gAva ke hama samasta brAhmaNa ApakI zaraNa hai| Apa hamArI rAja-kopa se rakSA kre|" abhayakumAra brAhmaNa | mai Apako abhaya detA huuN| Apa cintA na kare / mai Apako eka aisI yukti batalAtA hU~ jisase Apa rAjakopa se isa bakare ke viSaya me baca jAvege / Apa isa bakare ko dainika khUba khilAyA tathA pilAyA kare / kevala sAyakAla ke samaya isako kevala do ghaDI ke liye eka bheDiye ke sAmane bAdha diyA kre| isase usakA khAyA-piyA saba barAbara ho jAyA kregaa| yaha sunakara brAhmaNa loga hAtha joDakara abhayakumAra ke sAmane khaDe ho gae aura bole "yadi rAjakumAra | Apane hamako abhayadAna diyA hai to Apa hamArI itanI prArthanA aura svIkAra karale ki jaba taka hamAre Upara sagAda kA kopa zAnta na ho jAva taba taka Apa isa gAva se na jaave|" abhayakumAra--brAhmaNo | Apa ko ma abhaya kara cukaa| ApakI icchAnusAra ApakI Apatti kA nivAraNa hone taka maiM Apake gAva ka bAhira apane zivira meM hI rahU~gA / Apa nizcinta rhe| isa para brAhmaNo ne rAjakumAra kI baDI prazasA kii| unhone rAjakumAra ke batalAe anusAra bakare ko khUba khilAyA-pilAyA aura yatna-pUrvaka eka bheDiye ko pakaDavAkara do ghaDI ke liye bakare ko usake sAmane bAna diyaa| abhayakumAra vahA se valakara sIdhA apane zivira meM AyA / vaha Akara apanI mAtA se bolA "mAtA | hama logo ko abhI kucha samaya taka isI nandignAma ge rahanA hogaa| pitA kA isa grAma para kopa huA hai| unhone isa grAma me tola kara
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandigrAma para kopa eka bakarA bhejA hai aura AjJA dI hai ki usako khUba khilAyA-pilAyA jaave| yadi sAta dina bAda vaha bakarA tola me tanika bhI ghaTa yA baDha gayA to sAre gAva ko daNDa diyA jaavegaa| nandizrI-to tumane gAvavAlo kI kyA sahAyatA kI beTA / abhaya-mAtA, mai unako batalA AyA hU~ ki vaha bakare ko khUba khilApilA kara kevala do ghaDI ke liye pratidina eka bheDiye ke sAmane bAdha diyA kre| nandizrI--vAha-vAha putra | tumako yaha yuvita acchI suujhii| abhaya-mAtA | yaha saba ApakI hI to dI huI hai| hA, unhone eka prArthanA mujhase yaha kI hai ki jaba rAjA kA hamako daNDa dena kA yaha upAya vyartha jAvegA to sabhava hai vaha koI aura yukti daNDa dene kI nikAle / ataeva jaba taka rAjakopa zAnta na ho jAve mai isI gAva me rhuuN| nandizrI-to tumane usakA kyA uttara diyA putra ? abhaya-mAtA, maine unako vacana diyA hai ki jaba taka una para rAjakopa zAnta nahI hogA, maiM desI gAva meM rhuuNgaa| nandizrI-jaba to beTA, hama sabako bhI yahI ThaharanA paDegA aura na jAne isame kitanA samaya laga jAve / abhaya-kintu mAtA ava to mai unako vacana de cukaa| mere diye hue vacana kI to rakSA honI hI cAhiye / nandizrI-tere diye hue vacana kI beTA, mai nizcaya se rakSA kruuNgii| tU cintA na kara / jaba taka isa gAva kA vipatti se uddhAra na ho jAvegA mai bhI tere sAtha yahI rhuuNgii| ___ nandinAtha ko jaba patA calA ki abhayakumAra vAstava me samrAT kA putra hai to usakI una para aura bhI bhakti ho gii| usane gAva kI sArI vizAla dharmazAlA ko khAlI karavA kara unase usame A jAne kI prArthanA kii| seTha indra datta ne abhayakumAra kI icchA ke anusAra apane zivira ko maidAna se haTAkara grAma kI dharmazAlA meM DerA lgaayaa| aba ve loga dharmazAlA me kucha adhika muvidhA-pUrvaka rahane lge| 117
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya abhayakumAra kI yukti ke anusAra nandinAtha ne eka saptAha bAda bakarA tola kara rAjagRha bheja diyA / samrAT ko yaha dekhakara baDA Azcarya huA ki vaha tola me na to lezamAtra ghaTA aura na lezamAtra baDhA ho / kintu samrAT ko to nandinAtha Adi brAhmaNo ko daNDa denA hI thaa| unhone turanta AjJA dI ki vaha apane yahA se eka bAvaDI uThAkara girivraja lAve, anyathA unako gAva se nikAla diyA jaavegaa| samrAT kI AjA pAte hI eka dUta claa| usana nandigrAma pahu~ca kara brAhmaNo se kahA___ "he vipro / mahArAja ne nandigrAma se eka bAvaDI girivraja magavAI hai| Apa loga bAvaDI bhejane kA prabandha zIghU kare, anyathA Apa logo ko nagara se jAnA pddegaa|" dUta ke mukha se mahArAja kI isa kaThora AjJA ko sunakara nandigrAma ke brAhmaNa phira behada ghabarA gae / vaha socane lage ki 'aba kI bAra to baDI kaThina samasyA hai 7 bAvaDI kA jAnA to dUra, uThAnA hI asabhava hai| jAna paDatA hai ki mahArAja kA kopa anivArya hai| nandigrAma ko to aba hame choDanA hI pddegaa| ____ brAhmaNa loga isa prakAra vicAra karate hue kumAra abhaya ke pAsa aae| unhoMne unase sArA samAcAra sunAkara prArthanA kI ki vaha unakA isa Apatti se uddhAra kare / kumAra abhaya ne unase kahA "he brAhmaNo ! Apa ghabarAte kyo ho? Apa kisI bAta kI ciMtA na kro| yaha vighna abhI dUra huA jAtA hai / Apa eka kAma kre| bhApake gAva me jitane bhI baila eva bhaise ho una sabako ekatrita karo aura una sabhI ke kaMdho para juve rakhavA do / aisA karo ki unakI saMkhyA itanI adhika ho ki
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAtuya nandigrAma se girivraja taka unakI katAra kI katAra badha jAve / tuma girivraja usa samaya pahu~co, jisa samaya mahArAja gADha nidrA me sote ho| tuma bedhar3aka hallA macAte hue rAja- mandira me ghusa jAnA aura khUba jora se pukAra kara kahanA ki nandigrAma ke brAhmaNa bAvaDI lAe hai / jo AjJA ho kiyA jAve / basa, mahArAja ke uttara se hI ApakA yaha vighna dUra hogA / " kumAra kI yaha bAta sunakara brAhmaNo kI jAna meM jAna aaii| aba unhone gAva bhara ke saba bailo tathA bhaiso ko ekatra kiyaa| unake Upara juvA rakhakara uname moTI-moTI rassiyA~ bAMdhI / pratyeka agalI rassI ko pichalI rassI meM bAgha diyA gayA / bhaiso tathA bailo kI yaha bAdhI huI zrRMkhalA itanI lambI banAI gaI ki usakA agalA bhAga girivraja meM thA to pichalA bhAga nandigrAma meM rahA / rAja-bhavana me lagabhaga sau savAsau joDI baila, bhaise prAta kAla cAra baje ke lagabhaga jA phuNce| usa samaya vaha loga bailo ko jora-jora se nimnalikhita zabdo me hAkate jAte the / "abe baca 1 ane dikhalAI nahI detA / tatte / AhA | nandigrAma se bAvaDI AI hai, ise sabhAlo ! Adi Adi / " zora karanevAle bhI kaI sau AdamI the / unake zora ke kAraNa rAjamahala 'maiM' brAhmaNo ko to itanA adhika zora maca gayA ki sabhI sonevAle jAga gae / mahArAja kI AjJA thI, vaha bhalA kyo rukate / vaha mahArAja ke sone ke kamare taka jAkara usake sAmane khaDe hokara zora macAne lage / unakA bhArI zora suna kara mahArAja kI nIda bhI khula gaI / mahArAja usa samaya gADhanidrA me the / nidrA ke naze me unako apane tanabadana kA lezamAtra bhI hozahavAsa nahI thA / unhone nIda TUTate hI darabAna se pUchA "yaha zora kaisA hai ?" " mahArAja nandigrAma ke brAhmaNa ApakI AjJAnusAra bAvar3I lAe hai / use kahA rakhavA diyA jAve ? " 116
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra mahArAja para abhI taka bhI nIda kA nazA thA / vaha zabdo ke mahatva ko lezamAtra bhI na samajhakara bola uThe-- ___"unase kaha do ki vaha jahA se bAvaDI lAye hai, vahI lejAkara use rakha deM aura rAjamandira se zIgha cale jAve / " rAjA kI isa AjJA ko sunakara brAhmaNa baDe prasanna ho ge| unhone eka bAra phira jora se kahA "samAT zraNika bimbasAra kI jaya" Ara vahA se eka dama cale ge| vaha uchalate-kUdate nandigrAma lauTa gae aura vahA pahu~cakara khuzI manAne tathA abhayakumAra ke buddhi-cAturya kI prazasA karane lge| udhara girivraja ke rAjamahala me jaba mahArAja zreNika kI nIda khulI to unhone dauvArika se pUchA-nandigrAma ke brAhmaNa jo bAvaDI lAe the, vaha kahA hai ? use zIghra hI mere pAsa laao| dauvArika-mahArAja use to vaha ApakI AjJAnusAra vApisa nandigrAma le gae / Apane AjJA dI thI ki bAvaDI ko jahA se lAe ho vahI le jAkara use rakha do aura zIghra hI rAjamandira se cale jAo / isIliye vaha usa bAvaDI ko lauTA kara vApisa nandigrAma cale ge| dauvArika ke yaha zabda suna kara rAjA zreNika ko mana hI mana bar3I nirAzA huI / unako apanI nidrA ke sambandha me mana hI mana pazcAttApa hone lagA / vaha apane mana me vicAra karane lage-- , "sasAra me jitane bhayakara kAma nidrA karatI hai, itane koI nahI krtaa| yaha pizAcinI nidrA jIvo ke mukha para pAnI pheranevAlI hai| maharSiyo kA yaha kahanA ThIka hai ki jo manuSya apanA hita cAhatA ho use nidrA para vijaya prApta karanI cAhiye, kyoki jisa samaya manuSya soyA hotA hai usa samaya vaha nidrA ke vaza me hokara apane karmoM para se adhikAra ko kho detA hai| vAstava meM nidrA ko usI prakAra jItanA kaThina hai jisa prakAra kSudhA ko| jisa prakAra kSudhA ke viSaya meM nItikAra ne kahA hai ki
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya 'bubhukSitaH kinna karoti pApam / ' bhUkhA AdamI kisa pApa ko nahIM karatA, usI prakAra nidrApIDita manuSya ko bhI ucita-anucita, heya-upAdeya athavA puNya-pApa kA dhyAna nahI rahatA / nidrA vAstava meM eka prakAra kA bhayakara maraNa hai, kyoMki jisa prakAra marate samaya kaTha me kapha ruka jAne se ghara-ghara zabda hone lagatA hai usI prakAra kA zabda nidrA ke samaya bhI hotA hai| jisa prakAra manpya maraNa kAla me khATa Adi para sotA hai, usI prakAra nidrA kI behozI me bhI khATa para sotA hai| jisa prakAra maraNa kAla me zarIra ke aGgo para pasInA jhamaka AtA hai, usI prakAra nidrA ke samaya bhI aGga para pasInA A jAtA hai| jisa prakAra manuSya maraNakAla me zAnta paDa jAtA hai, usI prakAra nidrA ke samaya bhI kATha kI putalI ke samAna behoza par3A rahatA hai|" isa prakAra mana hI mana vicAra karake samrATa ne sevako ko phira bulavAkara unase kahA "tuma loga zIghra hI nandigrAma jAo aura vahA ke brAhmaNo se kaho ki vaha eka hAthI kA vajana karake zIghU hI mere pAsa bheja de|" ___ mahArAja kI AjJA pAte hI sevaka calA gyaa| usane nandigrAma jAkara nandinAtha ke ghara jAkara usase kahA___ "Apako samrAT ne AjJA dI hai ki Apa gAva ke hAthI kA vajana kara zIgha hI unake pAsa bheje, anyathA Apako nandigrAma khAlI karanA pddegaa|" rAjasevaka ke mukha se yaha zabda sunate hI nandinAtha kA muta phIkA paDa gayA / gAva ke anya brAhmaNa bhI isa savAda se ekadama ghabarA ge| vaha socane lage ki bAvaDI kA vighna baDI kaThinatA se dUra huA thA ki yaha naI balA kahA se sira para A TUTI / anta me kucha dera isa prakAra Apasa me vicAra karake ve kumAra abhaya ke pAsa ge| unhone unase vinayapUrvaka kahA___ "mAnanIya kumAra | abakI bAra to samAT ne bar3I kaThina samasyA utpanna kara dI hai / unhone hAthI kA vajana mAgA hai / bhalA hAthI ko kaise tolA jA sakatA hai ? sasAra me kauna sI tarAjU me hAthI ko caDhAyA jA sakatA hai aura 121
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira usakI barAbara bATa bhI hamArI to buddhi hI cakarA gii| nahI choDege / " brAhmaNo ke isa prakAra dIna vacana sunakara kumAra ne unako sAtvanA dete hue kahA- " Apa loga isa tanika sI bAta ke liye itanA kyo ghabarAte hai ? me abhI Apake dvArA hAthI ko tulavAe detA hU~ / " brAhmaNo ko isa prakAra AzvAsana dekara kumAra abhaya gA~va ko eka talAba ke kinAre gae / yaha tAlAba atyadhika lambA-cauDA hone ke atirikta bahuta adhika gaharA bhI thA / usame gAvavAlo ke vihAra ke liye eka nAva barAbara paDI rahatI thI / unhone vahA apane sAtha kA eka hAthI magavAkara use nAva me utaravA diyA / nAva usa hAthI ko lekara tAlAba ke gahare pAnI meM calI gaI / nAva pAnI ke andara hAthI ke bojha se jitanI DUbI, usI sthala para usameM nizAna lagAkara hAthI ko usame se nikAla liyA gayA / - bAda meM nAva ko jala zreNika bimbasAra kauna sA ho sakatA hai| ? isa prazna ko sunakara jAna paDatA hai, aba mahArAja hama logo ko me phira le jAkara usameM itane patthara bhare gae, jaba taka nAva usa nizAna taka jala me na DUba gaI / aba una pattharo ko nAva se nikAla kara unako bATo se tola kara unakA vajana manoM me nikAla liyA gyaa| aba una pattharo ko unakI vola ke parimANa sahita samrAT ke pAsa girivraja bheja diyA gayA / nandigrAma ke brAhmaNa kI ora se yaha kahalA diyA gayA ki - "mahArAja ! Apane jo hAthI kA vajana mAgA thA so yaha lIjiye / " mahArAja zreNika bimbasAra ko hAthI ke vajana ke pattharo ko dekhakara baDA Azcarya huA / aba kI bAra unhone khaira kI eka lakaDI hAtha me lekara sevako se kahA ww 122 " jAo / isa lakaDI ko nandigrAma ke brAhmaNo ko de aao| unase kahanA ki mahArAja ne yaha lakaDI bhejI hai / vaha batalAve ki usakA kauna sA bhAga agalA hai aura kauna sA pichalA / yaha parIkSA kara vaha zIghra hI hamAre pAsa bheje, nahI to unheM gA~va se nikAla diyA jAyegA / " 1
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya dUta mahArAja kI yaha AjJA pAte hI girivraja se calakara nandigrAma aayaa| usane unako mahArAja dvArA dI huI lakaDI dekara kahA "magadha-samATa ne Apake pAsa yaha lakaDI bhejI hai| Apa batanAve ki isakA kauna sA bhAga agalA hai aura kauna sA pichlaa| yaha parIkSA kara zIghra bheje / anyathA nandigrAma choDakara cale jAe~ / " dUta ke mukha se mahArAja kA yaha sadeza pAkara nandigrAma ke brAhmaNo kA mastaka ghUmana lagA / ve socane lage ki samAT ke kopa se aba kI bAra bacanA kaThina hai / aba hama kisI prakAra bhI nandigrAma meM nahI raha skte| ve dUta ko bidA kara sIdhe kumAra ke pAsa ge| unako mahArAja kA sadeza sunAkara unhone vaha lakaDI bhI unake sAmane rakha dii| isa para kumAra bole "Apa loga mahArAja kI isa AjJA se tanika bhI na ddre| mai abhI isakA pratIkAra karatA huuN|" isa prakAra kahakara vaha brAhmaNo ko lekara phira tAlAba ke kinAre ge| vahA jAne para unhone vaha lakaDI tAlAu me DAla dii| lakaDI pAnI me paDakara bahane lgii| taba kumAra bole "lakaDI jaba pAnI meM bahatI hai to usakA mUla bhAga Age ko aura dUsarA bhAga pIche ko rahatA hai| tuma isa bheda ko samajha kara rAjA ko bhI jAkara samajhA do|" aba to brAhmaNa prasanna ho ge| vaha usa lakaDI ko lekara turanta girivraja Ae aura rAjA ke sAmane jAkara unhe usake viSaya meM satuSTa kara lakaDI kA U~cA tathA nIcA bhAga batalA diyaa| mahArAja apane isa prazna kA uttara bhI ThIka-ThIka pAkara krodha me bhara gae / unhone eka kSaNa vicAra kara eka sevaka ko bulAkara usake hAtha meM kucha tila dekara usase kahA"nandigrAma ke brAhmaNo se kahanA ki mahArAja ne yaha tila bheje hai| jitane 123
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra yaha tila hai inake barAbara inakA tela zIghra hI girivraja pahu~cA do|" mahArAja kI AjJAnasAra dUta nandigrAma ko vala diyaa| usane ve tila brAhmaNo. ko dekara unase kahA ki jitane ye tila hai mahArAja ne utanA hI tela maeNgavAyA hai| dUta kA yaha vacana sunakara brAhmaNa baDe ghbraae| vaha sIdhe kumAra abhaya ke pAga gae aura unase kahane lage "mahodaya | mahArAja ne ye thoDe se tila bheje hai aura inake barAbara inakA tela mAgA hai / aba hama kyA kare ? yaha bAta to baDI kaThina hai| tilo ke barAbara tela kaise bhejA jA sakatA hai / jAna paTatA hai ki hama abakI bAra rAjadaNDa se nahI baca skege|" brAhmaNo ko isa prakAra hatAza dekhakara kumAra ne unako phira sAtvanA dekara samajhApA / unhone eka darpaNa magavAkara usa para tilo ko pUra kara brAhmaNo ko AjJA dI ki jAmro inakA tela nikalavA laamro| jisa samaya kumAra kI AjJAnasAra brAhmaNa tela nikalavA kara lAe to kumAra ne usa tela ko tilo ke barAbara hI darpaNa para pUra diyA aura usako usI dazA meM samA ke pAsa kisI manuSya dvArA bhijavA diyaa| ___ isa prakAra tilo ke barAbara tela dekhakara mahArAja cakita raha ge| vaha nandigAna ke brAhmaNoM kI buddhimattA kI prazasA karane lge| aba unake mana meM pratihimA kI apekSA parIkSA kA kautUhala adhika ho gyaa| unhone phira eka sevaka ko bulAyA aura usase kahA-- "tuma abhI nandigrAma jAo aura vahA ke brAhmaNo se kaho ki mahArAja ne bhojana ke yogya dUdha magAyA hai| unase kahanA ki vaha dUdha gAya, bhaisa Adi cAra thana vAlA kA na ho aura na bakarI Adi do thana dAlo kA ho / nAriyala Adi phalo kA bhI na ho / inake atirikta anya prakAra kA ho / miSTa ho, uttama ho aura bahuta sA ho|" / ___mahArAja kI AjJAnusAra dUta phira nandigrAma gyaa| mahArAja ne jesA dUdha lAne kI AjJA dI thI usane vaha AjJA nandigrAma ke brAhmaNo ko jAkara sunA 124
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya dii| dUta ke mukha se isa sandeza ko pAkara brAhmaNa phira ghabarA ge| vaha socane lage ki dUdha yA to gAya, bhaisa, bakarI Adi pazuo kA hotA hai athavA nAriyala Adi phalo kA hotA hai / inake atirikta baDa, pIpala, ajIra Adi paca udumbara phalo kA bhI dUdha hotA hai, kintu vaha mIThA nahI hotaa| inake atirikta anya kisI kA dUdha to Aja taka sunane me nahI AyA / mahArAja ne jo anya kisI prakAra kA dUdha magavAyA hai yaha unako kyA sUjhI hai? kyA vaha aba hamArA sarvanAza hI karanA cAhate hai ? isa prakAra vicArate hue vaha vyAkula hokara phira kumAra ke pAsa Ae / unhone mahArAja kA sadeza unako sunAkara unase yaha nivedana kiyA___"mahAnubhAva | mahArAja kI aba kI bAra kI AjJA baDI kaThina hai| kyoki pazupro tathA phalo ke atirikta aura kisa prakAra kA dUdha ho sakatA hai| yadi ho bhI to use dUdha nahI kahA jA sktaa| aba kI bAra to mahArAja ne isa dUdha ke bahAne se hamAre prANa mAge hai / brAhmaNo ke vacana sunakara kumAra ne phira unako dhIraja bdhaayaa| vaha kahana lage___ "dUdha aura prakAra kA bhI hotA hai| maiM abhI use mahArAja kI sevA meM bhijavAtA hai| Apa tanika dhairya rakhakara zIgha kacce dhAno kI bAla magavA le aura unako masala kara unakA gau ke dUdha ke samAna uttama dUdha banavA le| phira unako uttama ghaDo me bharavAkara vaha ghaDe samAT kI sevA me bheja de|" brAhmaNo ko kumAra kA yaha vacana sunakara baDI prasannatA huii| unhone turanta hI dasa-bIsa AdamI dhAna ke harI bAla kATana ke liye kheto para bheja diye / bAlo ke AjAne para yatnapUrvaka unake dAne nikAlane ke liye cAlIsapacAga AdamI viThalA diye ge| jitane dAne nikalate jAte unako pIsa kara unakA dUdha bananA liyA jAtA thA / isa prakAra ke dUdha ke dasa ghaDe bhara kara unhone rAjA zreNika ke pAsa bheja diye| mahArAja dUdha se bhare ghaDo ko dekhakara Azcarya me paDa ge| nandigrAma ke brAhmaNo kI buddhi para unako baDA bhArI Azcarya huaa| turanta hI unake mana 125
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra em rommmmmmmmmmmmmmmmmmmm me eka vicAra AyA aura unhone dUta ko bulAkara usase kahA____ "tuma abhI nandigrAma jAkara vahA ke vipro se kahanA ki mahArAja ne yaha AjJA dI hai ki vaha yahA mere sAmane Akara eka hI murge ko laDAkara dikhalAve / yadi vaha aisA na kara sake to gAva ko khAlI karake cale jaave|" mahArAja kI AjJA pAte hI dUta vahA se calakara nandigrAma aayaa| usane vahA nandinAtha ke pAsa jAkara usase kahA "mahArAja ne yaha AjJA dI hai ki Apa loga girivraja jAkara mahArAja ke sAmane eka akele murge ko laDA kara dikhalAve aura yadi aisA na kara sake to gAva choDakara cale jAve / " dUta to yaha kahakara calA gayA, kintu brAhmaNo ke kATo to badana me khuna nahI / vaha behada ghabarAe hue kumAra ke pAsa Ae / unako unhone samATa ke sadeza kA sArA samAcAra sunA diyaa| abhayakumAra ne unako dhIraja badhAte hue kahA "Apa loga isa prakAra kyo ghabarAte hai ? Apa khuzI se girivraja jAve aura rAjA ke sAmane jAkara eka murge ke sAmane eka bar3A sA darpaNa rakha de / jisa samaya murgA darpaNa me apanI parachAI dekhegA to vaha use dUsarA murgA samajha kara usase phaurana laDane lagegA aura ApakA kAma bana jaavegaa|" kumAra kA yaha vacana sunakara brAhmaNa baDe prasanna hue| vaha usI kSaNa girivraja cale gae aura apane sAtha eka baDA darpaNa tathA murgA lete ge| rAjamandira me pahuMcakara unhone vinayapUrvaka samAT ko namaskAra kiyaa| isake pazcAt unhone unake sAmane eka murgA choDa diyaa| phira usa murge ke sAmane eka darpaNa rakha diyA / jisa samaya asalI murge ne darpaNa meM apanA pratibimba dekhA to vaha use apanA pratidvandvI dUsarA murgA samajha kara krodha me bhara gayA aura zIze para coce mAra-mAra kara usake sAtha atyanta bhayakaratA se yuddha karane lgaa| eka akele murge ko yuddha karate hue dekhakara mahArAja cakita raha ge| unhone zIgha hI murge ke sAmane se darpaNa haTavA kara murge kA yuddha samApta karavA 126
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya diyA tathA brAhmaNo ko ghara jAne kI AjJA de dii| brAhmaNo ke nandigrAma cale jAne para mahArAja bhArI soca meM par3a ge| ve vicArane lage ki brAhmaNa bar3e buddhimAn hai| unako kisa prakAra doSI banAyA jAve, yaha samajha meM nahIM aataa| thoDI dera isa prakAra vicAra kara unhone phira eka sevaka ko bulAkara usase kahA___ "tuma nandigrAma cale jAo aura vahA ke brAhmaNo se kaho ki mahArAja ne bAlU kI rassI magavAI hai| use zIgh taiyAra karake bhejo, anyathA acchA na hogaa|" mahArAja kI AjJA pAte hI dUta nandigrAma kI ora cala diyaa| usane vahA jAkara brAhmaNo ko samAT kI AjJA sunA dii| dUta ke dvArA mahArAja kI isa AjJA ko sunakara brAhmaNo ke ghabarAhaTa ke mAre chakke chuTa ge| ve turanta bhAgate-bhAgate kumAra abhaya ke pAsa pahuMce aura unako samAT kI isa AjJA kA samAcAra diyaa| isa para kumAra bole vipravara | Apa lezamAtra bhI na ghbraave| Apa girivraja cale jAveM aura samAT se nivedana kare ki 'rAjAdhirAja | Apake bhaDAra me yadi bAla kI koI dUsarI rassI ho to vaha namUne ke taura para hamako dikhalA deve, jisase hama use dekhakara vaisI hI rassI taiyAra kara Apako de deve|' yadi mahArAja kahe ki 'vaisI rassI hamAre pAsa nahIM hai to Apa unase vinayapUrvaka kSamA mAgakara yaha prArthanA kare ki 'mahArAja | Apa kRpA kara aisI alabhya vastu kI hameM AjJA na diyA kare / hama ApakI dIna prajA hai|' kumAra ke mukha se yaha yukti sunakara brAhmaNa baDe prasanna hue| vaha mAre Ananda ke uchalate-kUdate zIghra hI girivraja jA phuNce| rAjamandira me pahu~ca kara unhone mahArAja ko namaskAra kiyA aura unase vinayapUrvaka nivedana kiyA "zrI mahArAja | Apane hamako bAlU kI rassI lAne kI AjJA dI hai| hamako nahI patA ki hama kaisI rassI banAkara ApakI sevA meM lAkara upasthita kreN| kRpayA hamako eka vaisI hI bAlU kI rassI apane bhaDAra se namUna ke liye dilavA deM, jisase use dekhakara hama vaisI hI rassI taiyAra karale / aparAdha 127
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kSamA kiyA jaave|" vipro ke isa vacana ko sunakara samAT bole"he brAhmaNo / vaisI rassI to hamAre yahA nahI hai|" mahArAja ke mukha se Ina" zabdo ko sunakara brAhmaNo ne unase nivedana kiyA "kRpAnAtha | jaba vaisI rassI Apake bhaDAra me bhI nahI hai to hama kahA se bAlU kI rassI banAkara lA sakate hai ? prabho | kRpA kara hamako aisI alabhya vastu ke liye AjJA na diyA kre| hama Apake AjJAkArI sevaka tathA dIna prajA hai aura Apa hamAre svAmI hai|" isa para samAT bole"acchA, jAo / bAlU kI rassI mata bnaanaa|" samrAT ke yaha zabda sunakara brAhmaNa baDe khuza hokara nandigrAma lauTa ge| kintu unake jAne ke bAda mahArAja ke mana me pratihisA kI agni phira jalane lagI / unhone tanika dera vicAra kara phira dUta ko bulAyA aura kahA___"tuma abhI nandigrAma cale jAo aura vahA ke brAhmaNo se kahanA ki mahArAja ne yaha AjJA dI hai ki ve mere pAsa eka aisA kUSmADa (peThA) lAveM jo ghaDe ke andara banda ho aura ghaDe ke peTa jitanA hI baDA ho / kamatI athavA baDhatI na ho / yadi vaha isa AjJA kA pAlana na kara sake to nandigrAma choDa de|" duta samAT kI isa AjJA ko sunakara turanta hI nandigrAma calA gyaa| vahA jAphara usane rAjA kI AjJA jaisI kI taisI brAhmaNo ko kaha sunaaii| nandigrAma ke brAhmae isa samaya baDI bhArI khuziyA manA rahe the| kintu jaba rAjA kA dUta vahA phira pahuMcA to unakA mAthA tthnkaa| usake mukha se mahArAja kI naI AjJA sunakara to unake pairo ke nIce kI jamIna hI nikala gaI / AjJA ko sunakara brAhmae eka dama ghabarAe ora bhayabhIta hokara tharathara kApane lage, ve apane mana meM isa prakAra socane lage "he bhagavAn ! yaha balA hamAre sira para kahA se A ttuuttii| hama to mahArAja se abhI-abhI apanA aparAdha kSamA karavA kara A rahe hai| kyA hamAre 128
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi-cAturya itane vinayabhAva se bhI mahArAja kA hRdaya dayA se nahIM pasIjA? aba hama apane bacane kA aura kyA upAya kare ?" ___isa prakAra vicAra karate hue ve kumAra ke pAsa Ame aura vahA ro-rokara isa prakAra vilApa karane lage "he vIro ke siratAja kumAra | aba kI bAra to mahArAja ne hamAre pAsa atyanta kaThina AjJA bhejI hai / he kRpAnAtha | Apa isa bhayakara vighna se hamArI zIghra rakSA kIjiye / he dInabandho | isa bhayakara kaSTa se bhApa hI hamArI rakSA kara sakate hai| hamAre dukha-parvata kA nAza karane me Apa hI hamAre lie akhaDa bana hai| mahanIya kumAra | loka me jisa prakAra samudra kI gambhIratA, sumeru parvata kA acalapanA, bahaspati kI vidvattA, sUrya kI tapiza, indra kA svAmitva, candramA kI manoharatA, rAjA rAmacandra kI nyAyaparAyaNatA, rAjA harizcandra kI satyavAditA tathA kAmadeva kA saundarya prasiddha hai usI prakAra ApakI sajjanatA tathA vidvattA bhI prasiddha hai| he svAmin ! hamAre Upara prasanna hoiye, hamako dhairya badhAiye aura hamArI isa naI Apatti se rakSA kiijiye| bhalA aisA peThA kahA se A sakatA hai, jo ghaDe ke andara banda rahate hue bhI ghaDe ke peTa ke ThIka barAbara bar3A ho|" brAhmaNo ke isa prakAra rudana karane se kumAra abhaya kA citta dayA se gadagada ho gyaa| unhone gambhIratApUrvaka brAhmaNo se kahA__"brAhmaNo | Apa loga isa jarA sI bAta ke liye kyo ghabarAte haiN| maiM abhI isakA upAya karatA huuN| maiM jaba taka yahA hU~ Apa samrAT kI AjJA kA kisI prakAra bhaya na kre|" brAhmaNo ko isa prakAra samajhAkara kumAra abhaya ne eka ghaDA magavAyA aura usame bela sahita eka peThe ko rakha diyA / bela kI jaDa ko pRthvI me jala dekara puSTa kiyA jAtA rahA aura peThA ghaDe ke muha ke dvArA usake peTa me paDApar3A baDhane lgaa| kaI dina bAda baha peThA baDhakara ghaDe ke peTa ke ThIka barAbara ho gyaa| taba kumAra ne usako bela me se tur3avAkara bhaDe ahita mahArAja kI megA me bheja diyaa| 126
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra kA anveSaNa samrAT na jaisA peThA mAgA thA vaisA hI unako mila gayA, peThe ko dekhakara mahArAja baDe soca me paDa gaye / vaha socate lage "yaha bAta kyA hai ? kyA nandigrAma ke brAhmaNa vAstava meM itane buddhimAna hai ? athavA unake pAsa koI aura buddhimAn puruSa rahatA hai ? nandigrAma ke brAhmaNo me itanA pADitya kisI prakAra nahI ho sakatA, kyoki jaba se una logo ko rAjya kI ora se sthira AjIvikA milI hai, taba se vaha loga AlasI tathA ajJAnI ho gaye hai| unakI samajha me to sAdhAraNa bAta bhI nahIM AtI phira mere kaThina prazno ko to bhalA vaha kisa prakAra sulajhA sakate ye? maine nandinAma ke brAhmaNo ko jo-jo kAma, 'saupe una sabakA uttara mujhe atyanta buddhimattApUrvaka milA hai| isaliye nizcaya hI nandigrAma meM koI asAdhAraNa buddhi vAlA anya puruSa hai / jisa pADitya se merI bAto kA uttara diyA gayA hai, vaha pADitya devo me bhI durlabha hai| nadigrAma ke brAhmalo me yaha buddhibala kisI prakAra bhI nahI ho sakatA / acchA, mai navigrAma kucha vyaktiyo ko bhaMjakara usa buddhimAn vyakti kA patA calAU / " mahArAja ne yaha socakara kucha catura vyaktiyo ko bulA kara unase kahA* "Apa loga abhI nandigrAma cale jAve / vahA Apa gupta rUpa se isa bAta kA patA lagAve ki nandigrAma ke brAhmaNa kisakI buddhi kI sahAyatA lekara hamAre prazno kA uttara diyA karate hai / " / vaha loga rAjA kI AjJA pAkara sIdhe nandigrAma pahu~ce / usa samaya dopahara Dhala cukA thA / dhapa me tejI nahIM rahI thI aura aneko lar3ake nandigrAma ke bAhara ke bagIce me khela rahe the / bagIce me Ama, jAmuna, amarUda, anAra 130
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra kA anveSaNa -wmmmmmmmmmmmmm . Adi aneka prakAra ke phala the / laDako ke sAtha Aja abhayakumAra bhI khelane A gaye the| unhone khela ke bAda prastAva kiyA ki jAmana ke vRkSo para caDha kara pakI-pakI jAmune khAI jAve / ataeva sabhI laDake bAta kI bAta me jAmuno ke vRkSo para jA caDhe / eka vRkSa para abhayakumAra bhI jA caDhe aura pakI-pakI jAmune toDa-toDa kara khAne lge| jisa samaya bAlaka jAmuna ka vRkSo para caDhe jAmana khA rahe the to samrAT ke bheje hue rAja-puruSa bhI vahA pahu~ca gae / laDako ko vRkSo para caDhe dekhakara unakA mana bhI jAmuna khAne ko lalacAne lagA / mArga kI thakAvaTa ke kAraNa usa samaya unako bhUkha bhI satA rahI thii| ataeva unhone socA ki kucha phala khAkara hI bhUkha ko zAnta kiyA jAve / abhayakumAra ne jo kucha rAjasevako ko Ate dekhA to sabaM laDako ko sunA kara kahA___"dekho bhAI / yaha rAjasevaka apanI ora A rahe hai| inake sAtha Apa meM se koI bhI bAtacIta na kare / jo kucha javAba-savAla hogA vaha mai hI inake sAtha kruuNgaa|" taba taka vaha rAjasevaka bhI una vRkSo ke nIce A phuNce| unhone laDako se kahA "kyo bhAI | Apa loga kucha jAmuna hamako bhI dege ?" abhayakumAra ne kaha to diyA ki"kyo nahI ?" kintu vaha mana meM socane lage ki 'yadi inako yohI phala de diye jAyege to kucha bhI Anada nahI aavegaa| ataeva unako chakA kara phala denA ThIka. hogaa|' yaha soca kara unhone rAjasevako se kahA "phala to Apa cAhe jitane khA sakate hai, kintu yaha batalAiye ki Apa garama phala khAyege yA ThaNDe ? kyoki mere pAsa dono prakAra ke phala hai|" isa para rAjapuruSa bole"hama garama-garama phala khaavege|" abhayakumAra ne aba unako pakI-pakI jAmo toDa kara tathA mala-mala
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kara isa prakAra denI Arambha kI ki vaha unako bAlU me rAjapuruSa unako bAlU me se uThA uThA kara tathA phUka se chur3A kara khAne lage / unako aisA karate dekhakara abhayakumAra bole "Apa loga ina phalo ko khUba phUka mAra-mAra kara tathA ThaMDA karake khAve / kahI aisA na ho ki inakI Aca se ApakI dADhI-mU~che jala jAve / " isa para una rAjapuruSo ne lajjita hokara kahA "acchA, aba Apa hame ThaDe phala de / " taba abhayakumAra ne unhe kaccI - kaccI jAmune denI Arambha kii| abhayakumAra kI vAkcAturI, tejasvitA, mukha kA saundarya tathA anya bAlako se asAdhAraNa unake bahumUlya vastro ko dekhakara rAjapuruSa yaha turata samajha gaye ki yaha koI asAdhAraNa buddhi vAlA rAjakumAra hai / unako yaha samajhate bhI dera na lagI ki yaha rAjakumAra nandigrAma kA nahI hai / unhone mana me yaha acchI taraha anumAna kara liyA ki samrAT ke kaThina prazno kA uttara isI rAjakumAra ne diyA thA, na ki brAhmaNo he / isa prakAra mana hI mana tarka karake vaha vahA se Age baDha kara grAma meM phuNce| grAma me jAkara unhone pUchagacha karake yaha patA lagA liyA ki ina dino nandigrAma me rAjA zreNika bimbasAra ke putra, unakI rAnI nandizrI tathA zvazura seTha idradatta apane sevako sahita Thahare hue hai / ataeva vaha lajjita tathA AnaMdita hokara vahA~ se girivraja lauTa cale / vahA Ane para unhone samrAT ko namaskAra kara kumAra abhaya kI jo-jo ceSTA dekhI thI saba kaha sunaaii| unhone mahArAjase kahA " mahArAja usa kumAra ko dekhakara hama prathama dRSTi me hI samajha gaye the ki yaha amAvAraNa bAlaka nandigrAma nivAsI nahI ho sakatA / vaha saba lar3ako se adhika tejasvI, pratApI tathA rAjalakSaNo se maDita thA / upasthita bAlakoM meM se usake jaisA teja kisI ke mukha para nahI thA / bAda me logo se bAtacIta karane para to hamako usakA yathArtha paricaya bhI mila gayA / aba Apa jaisA ucita samajhe kare / " 132 pheka diyA karate the / unakA bAlU chaDA - -
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA-putra kI bheMTa madhyAhna hone me abhI paryApta vilamba hai| samrAT zreNika bimbasAra kI rAjasabhA bharI huI hai| samAT samasta sabhAsado ke bIca me baiThe hue zobhita ho rahe hai jaise aneka parvato ke bIca me suvarNamaya sumeru parvata zobhita hotA hai| unhone atyadhika bahumatya vastra pahine hue hai, jinake ratno kI prabhA Akho me cakAcaudha utpanna kara detI hai| vaha sabhI raga ke ratno kI prabhA, dekhane vAle ko indra dhanuSa kA bhrama utpanna kara rahI hai| mahArAja eka sphaTika pITha ke Upara baiThe hue hai| unake Upara atyadhika zveta rezamI vastra kA eka cadovA tanA huA thaa| usa cadove ko cAro kono para cAra ratnamaya thambho ne uThAyA huA hai| unako svarNa-zrRkhalAo se eka dUsare ke sAtha bA~dhA huA thaa| cadove meM cAro ora motiyo kI jhAlare lagI huI thii| sone kI mUThavAle aneka camara samrAT ke Upara DhulAye jA rahe hai / unake sihAsana meM lagI huI padmarAga maNiyo kI ratna-prabhA unake vakSasthala para paDatI huI 'madhukaiTabha ke vadha se rakta meM sane hue viSNu kA smaraNa karA rahI hai| unake vastro meM se nandana ke itra kI. bhInI-bhInI sugandhi A rahI hai| unake gale me paDe hue baDe-baDe motiyo kI mAlA se unakA mukha tArAmaNDala se ghire hue candramA kI samAnatA kara rahA hai| unake bhujadaNDo meM paDe hue ratnajaTita ananta aise jAna paDate hai, jaise candana kI sugandhi se AkarSita hokara nAga hI unase Akara lipaTa gae ho| unake kAna meM kamala kA phUla laTakA huA hai| unake netra phUle hue kamala ke samAna hai| unake vividha tIrthoM ke jala se dhoye hue bAla baDI kuzalatA se kADhe jAkara pIche ko badha hue hai| unakA lalATa aSTamI ke candramA ke samAna ardhacandrAkAra hai| apane samasta saundarya se vaha aise dikhalAI de rahe hai, jaise zivajI ke tRtIya netra
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra se jala kara kAmadeva hI phira jI uThA ho| unake cAro ora aneka dAsiyA apane hAtho me cavara liye hue aisI jAna paDatI hai, jaise pRthvI kI deviyA kAmadeva kI pUjA karane AI ho| vahA~ kI ratnamaya pRthvI me par3A huA samrATa kA pratibimba aisA dikhalAI de rahA hai, jaise pRthvI ne unako unakI bhakti ke hI kAraNa apane hRdaya me sthAna diyA ho| samrAT se thoDe nIce unake dAhinI ora eka sihAsana para magadha-mahAmAtya varSakAra baiThA huA hai| usake bAI ora magadha ke pradhAna senApati bhadrasena baiThe hue hai| rAjasabhA me aneka mADalika rAjA, sAmata tathA rAjadUta baiThe hue hai| isa samaya vyAvahArika mahArAja ke sammukha kucha Avazyaka patra upasthita karake una para samrAT kI AjJAe~ le rahA hai| isa kArya ke samApta ho jAne para mahAmAtya varSakAra ne samrAT se kahA varSakAra-rAjakumAra abhaya kI atyanta vilakSaNa pratibhA ke samAcAra mile hai samrAT / aisI vilakSaNa buddhi to baDe-baDe vidvAno me bhI nahIM hotii| unhe zIghra hI yaha bulavAnA caahiye| samrATa-tumhArA kathana ThIka hai, varSakAra ! mai bhI kumAra ko yahA~ bulavAne ke sambandha me hI vicAra kara rahA thA, kintu kumAra ke yahA~ bulAne kA Dhaga bhI mai aisA vilakSaNa rakhU gA ki usameM kumAra ko apanI buddhi kI eka aura parIkSA denI hogii| acchA, nandigrAma bhejane ke liye eka dUta ko bulvaao| ___mahArAja ke yaha kahate hI eka dUta ne Age baDhakara mahArAja se nivedana kiyA dUta-mai nandigrAma jAne ke liye upasthita hU~ mahArAja / samrATa-tuma abhI nandigrAma cale jaao| vahA~ jAkara tuma kumAra abhaya se mila kara unase kahanA ki Apako mahArAja ne bulAyA hai, kintu unhone Apako AjJA dI hai ki Apa na to mArga se Ave aura na unmArga se Ave, na dina me Ave, na rAta me AveM, bhUkhe na Ave, aphare peTa bhI na Ave, na kisI savArI me Ave aura na paidala hI Ave, kintu giritraja nagara zIghra hI Ave / "jo AjJA samrAT" kaha kara dUta vahA~ se tatkAla calA gyaa| usane nandigrAma pahu~ca kara 134
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA-putra kI bheMTa abhayakumAra ko bhaktipUrvaka praNAma kara mahArAja kA sandeza unako jyo kA tyo kaha sunAyA / samrAT dvArA kumAra ke bulAe jAne kA samAcAra sAre nandigrAma me phaila gayA / isa samAcAra ko suna kara vahA~ ke samasta brAhmaNa phira ghabarA ge| unake mana me aneka prakAra ke sakalpa-vikalpa uThane lage / vaha yahI socane lage ki "aba kI bAra hamArI rakSA kisI prakAra bhI nahI ho sakatI / aba taka to kumAra ne hamAre jIvana kI rakSA kara bhI lI, kintu ava kumAra ke cale jAne para hamako samrAT ke kopAnala me bhasma honA hI paDegA / vAstava me kumAra ko samrAT ne girivraja bulAkara baDA anarthaM kiyA / he Izvara hama se aisA kyA pApa bana gayA hai, jisake phalasvarUpa hama dukha hI dukha bhoga rahe hai / prabho ! hamArI rakSA kro| " isa prakAra rote-cillAte hue ve saba brAhmaNa kumAra abhaya kI sevA meM upasthita hokara ucca svara se rone lage / unako aisI du.khI avasthA me dekhakara kumAra bole 1 "brAhmaNo ! Apa kyo itanA kheda karate ho ? samrAT ne mujhe jisa prakAra Ane ko AjJA dI hai, maiM unake pAsa usI prakAra jAU~gA / girivraja me bhI meM Apa logo kA pUrA dhyAnaM rakhU gA / Apa loga kisI prakAra kI cintA na kare / " 1 brAhmaNo ko isa prakAra dhairya badhA kara kumAra ne apane samasta sevako ko tayyAra karane ke liye apane nAnA seTha indradatta se kahA / unakI AjJA ke sAtha unake sabhI anucara jAne ke liye turanta tayyAra ho gae / seTha indradatta eka ratha para pRthak baiThe / kumAra ne apane liye jo ratha magavAyA usake bIca me eka chIkA baghavA diyA | jisa samaya dina samApta hone para sadhyA kAla huA tA kumAra ne girivraja kI ora ko apane samasta sevako tathA agarakSako sahita ratha ko hakavA diyAM 1 calate samaya ratha kA eka pahiyA mArga me calAyA gayA aura dUsarA saDaka kI bagala me unmArga me DAla diyA gayA / kumAra ne calate samaya cane kA Adhe peTa bhojana kiyA / unhone ratha me jo chIkA badhavAyA thA usame vaha svaya baiTha gae / isa prakAra aneka vipro ke sAtha abhayakumAra AnandapUrvaka girivraja pahu~ca gae /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kumAra ke sAyaMkAla taka girivraja pahuMcane kA samAcAra nagara meM pahuMca hI cukA thA / ata nagaravAsiyo kI eka baDI bhArI bhIr3a unake darzana karane ko rAjamArga para ekatrita thii| nagara kI striyA to mArga ke pratyeka makAna kI chata para jamA ho gaI thiiN| unake Age-Age bAjA bajatA jA rahA thA, jisase unake mArga me bhIDa barAbara baDhatI hI jAtI thii| utsuka striyo me to unako dekhane kI hor3a sI laga gaI / koI apanA rasoI ghara choDakara apane chajje me bhAgI to koI apane bAlaka kI eka A~kha meM kAjala lagAkara dUsarI A~kha me binA kAjala diye hI bAlaka ko uThAkara bhaagii| koI strI apane hI kAjala lagA rahI thI ki bAjo ke zabda se vaha kAjala kI salAI ko jaldI me Akha ke sthAna para, gAla para hI lagAkara bhAgatI huI apane chajje para aaii| koI strI apane paira me lAla mehadI lagA rahI thii| vaha mehadI se apane ghara ke sAre pharza ko kharAba karatI huI apane bAlAkhAne me jA phuNcii| isa prakAra striyo ke ThaTra ke ThaTTa chajjo, bAlAkhAno, baTAriyoM tathA caukhaNDo para jamA ho gae aura vaha baDI utsukatA se kumAra ko dekhane lgii| koI strI, unake sundara mukha ko, koI unakI bhujAo ko, koI unake caur3e vakSasthala ko to koI unake caraNo ko dekha rahI thIM / bAlaka, yuvA tathA vRddha sabhI kumAra ke darzana karane ko mArga meM atyanta utsAha se jamA ho gae the| janatA kI bhIDa ke sAtha-sAtha kumAra kI savArI bhI nagara meM Age-Age baDhatI jAtI thii| bAjo ke pIche-pIche baMdIjana kumAra ko virudAvalI kA bakhAna kara rahe the| mArga me sthAna-sthAna para puravAsI rAjakumAra kI prazasA kara rahe the / isa prakAra rAjamArga se jAte hue kumAra abhaya rAjasabhA ke pAsa jA phuNce| unhone ratha se utara kara apane nAnA seTha indradatta ke sAtha rAjasabhA me praveza kiyaa| Aja kumAra ke Agamana ke kAraNa dina chipa jAne para bhI rAjasabhA pUrI taraha bharI huI thii| rAjakumAra ne sabhA meM samrATa ko ratnajaTita siMhAsana para virAjamAna dekhakara atyata vinayapUrvaka unako namaskAra karake unake caraNa chae / mahArAja ne unako khecakara apanI goda meM baiThA liyaa| svAgata satkAra ho cukane para
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA-putra kI bheMTa ommmmmmmmmmmmmmmmmmm kumAra ne samrAT se kahA "pitA jI | merI Apase eka prArthanA hai| yadi bAjJA ho to nivedana samrAT zreNika atyanta prasanna hokara bole"avazya kaho beTA ! kyA kahanA cAhate ho|" taba abhayakumAra ne kahA "pitA jI | merA nivedana yaha hai ki yaha nandigrAma ke vipra ApakI sevA me Aye hai / yadi unhone kabhI anajAne meM koI aparAdha kara bhI diyA to Apa apane bar3appana kA dhyAna karake inhe kSamA kara deN| merI Apase yaha vinaya hai| mai unako abhayadAna de cukA huuN|" abhayakumAra ke yaha zabda kahate hI nandigrAma ke brAhmaNa bhI samrAT ke caraNo me gira paDe aura unase vinayapUrvaka kSamA mAMgane lge| taba samrATa bole "acchA, kumAra' jaba tuma inako abhayadAna de cuke ho to hama bhI inako abhaya karate hai|" phira samrATa ne brAhmaNo kI ora mukha karake kahA "vipragaNa | Apa prasannatA se nandigAma cale jaave| aba Apako kisI prakAra kI cintA karane kI AvazyakatA nhii| Apake kisI adhikAra meM kisI prakAra kI bhI kamI nahI kI jaavegii|" mahArAja ke yaha zabda sunakara brAhmaNo ne kahA "samrAT kI jaya ho, kumAra abhaya kI jaya ho| hame Apane navIna jIvana dAna diyaa| ApakA kalyANa ho|" isa prakAra nandigrAma ke brAhmaNa vahA~ se atyanta prasanna hote hue apane gA~va cale ge|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAja-pada magadha kI rAjasabhA ko Aja vizeSa rUpa se sajAyA gayA hai| pratyeka khabhe tathA pratyaka dAlAna me Aja rAjapatAkA Adi lagAkara sajAyA gayA hai / pharza para pahile se acche pharza bichAkara Asano kI saMkhyA paryApta baDhA dI gaI hai| pharza ko bhI kAphI dUra taka baDhA diyA gayA hai, jisase usake Upara adhika vyakti baiTha sake / Aja janatA ne prAta kAla se hI rAjasabhA me AnA Arambha kara diyaa| nagara meM isa bAta kA samAcAra thA ki Aja rAjasabhA me koI mahattvapUrNa rAja-ghoSaNA kI jAnevAlI hai / ataeva nagaranivAsI atyanta utsAhapUrvaka rAjasabhA meM A rahe the| dasa bajate-bajate rAjasabhA kA sArA A~gana ThasAThasa bhara gyaa| kintu Ane-jAne vAlo kA tAMtA aba bhI lagA huA thaa| dasa bajate-banate rAjyAdhikAriyo ne bhI AnA Arambha kiyA / kramaza sabhAmaNDapa kA andara kA bhAga bhI pUrNatayA bhara gyaa| sabhI rAjyAdhikAriyo ke A jAne para pradhAna senApati bhadrasena tazyA mahAmAtya varSakAra bhI Akara apane apane Asano para A baitthe| isI samaya rAjamahala kI ora ke dvAra se rAjakumAra abhaya ko sAtha liye samrAT zreNika bimbasAra Ate hue dikhalAI diye / unako dekhate hI janatA ne ucca svara se kahA "samrATa zreNika kI jaya" "rAjakumAra abhaya kI jaya" samrAT tathA rAjakumAra ke apane-apane Asana para baiTha jAne para mahAmAtya varSakAra uThakara khaDe hue / vaha kahane lage "samrAT ! rAjyAdhikArI ! paura jAnapada tathA upasthita mahAnubhAva sune / mujhako atyanta prasannatA hai ki Aja mujhe rAjakumAra abhaya kA Apa logo kI ora se svAgata karane kA avasara prApta huA hai| uname vilakSaNa cAturya, atula parAkrama tathA alaukika sAhasa hai / sAta varSa kI Ayu me itana lokottara guNo kA astitva binA pichale janma ke puNya ke sabhava nahIM hai| nandigrAma ke brAhmaNo kI rakSA karane me inhone jisa cAturya kA paricaya diyA hai, usase to
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvarAja-pada inhone hamArI zraddhA ko ekadama jIta liyA hai| nagaranivAmI abhI se unase itanA prema karate hai ki vaha jidhara nikalate hai, darzanArthiyo ke ThaTha ke ThaLa laga jAte haiN| unakI alaukika buddhi, janapriya svabhAva tathA nyAyapriyatA Adi lokottara guNo ke kAraNa ucita yahI hai ki unako magadha mAmAjya kA yuvarAja banA diyA jAve / Apa loga mere isa prastAva para gambhIratA se vicAra kre|" isa para seTha indradatta bole 'zrImAn rAjarAjezvara samrAT mahodaya ! mahAmAtya ! paurajAnapada ! tathA nAgarika merA nivedana sune| mahAmAtya brAhmaNa varSakAra ne rAjakumAra abhaya ke sambandha me jo kucha kahA hai vaha hama sabhI ko atizaya priya lagane vAlA hai| mai nagara ke samasta vyApArI samAja tathA paurajAnapada kI ora se ghoSaNA karatA hU~ ki vaha saba isa prastAva ke pakSa meM hai|" isa para samAe bole "Apa logo ne jo kumAra ke guNo kA varNana karake unako yuvarAja pada dene kA vicAra prakaTa kiyA hai ise mai kumAra ke atirikta apanA bhI sammAna mAnatA huuN| mujhe abhimAna hai ki maiM aise yogya putra kA pitA huuN|" __ eka nAgarika kevala yogya putra ke pitA nahI, varan yogya putra ke yogya pitA bhii| samraTa--Apake isa vicAra ke liye mai ApakA kRtajJa hU~ / aba meM Apase jAnanA cAhatA hU~ ki kyA Apa loga isa prastAva se sahamata hai| isa para sabhI upasthita mahAnubhAva cupa rhe| taba samATa phira bole "jo vyakti isa prastAva ke viruddha ho vaha apanA hAtha uThA de|" isa para kisI ne bhI hAtha nahI uThAyA / samrATa ne kahA "mahAmAtya varSakAra kA rAjakumAra abhaya ko yuvarAja banAne kA prastAva sarvasammati se pAsa kiyA jAtA hai|" isa para upasthita vyaktiyo ne eka sAtha "yuvarAja abhayakumAra kI jaya" / baDe jora se bolii| isa para samAda ne uThakara abhayakumAra ke sira para yuvarAja-pada kA mukuTa rkhaa| 136
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama "badhAI hai mahArAja ! vadhAI ! Apa ke kumAra siddhArtha ne dhanuSayajJa me saba kumAro ko nIcA dikhalA kara yazodharA jaise kanyAratna ko varaNa kiyA hai|" "mahAmatrI / dhanyavAda / yaha hamAre parama saubhAgya kI bAta hai / kintu Apa jAnate hai ki merI cintA kevala itane se hI dUra nahI ho sktii|" rAjA zuddhodana ne uttara diyaa| "kyo mahArAja | aba ciMtA kA kyA kAma / aba to kumAra gRhasthI ke badhana me paDa gye|" "asita muni ke una vacano ko Apa bhUla gaye mahAmatrI / jo unhone kumAra ke janmotsava ke samaya unake bhaviSya ke sabadha me ' kahe the ? unhone batalAyA thA ki sasAra rUpI gaDDhe me girate hue prANiyo kA uddhAra karane ke liye hI isa bAlaka kA avatAra huA hai| yaha eka bar3A bhArI tyAgI mahAtmA banegA aura yadi yaha kisI rogI, vRddha tathA mRtaka ko dekha legA to zIghra hI ghara choDa degA / astu, maine kumAra kA pAlana-poSaNa abhI taka bar3I sAvadhAnI se kiyA hai / usake cAro ora sAsArika viSayo kI icchA ko bhaDakAne vAle sAdhana mai barAbara juTAtA rahatA hU / phira bhI usako mai prAya kucha socate hue hI pAtA hU / maiM jAnatA hUM ki kumAra tyAgI hai / usake mana ko bar3e se baDe viSaya-bhoga bhI sasAra meM nahI bAdha sakate / yazodharA ne kumAra ke jIvana me praveza avazya kiyA hai, kiMtu dekhanA hai ki vaha kumAra ko abhI kitane varSa ghara meM bAdha kara rakha sakatI hai|" mahArAja yaha bAta to ThIka hai| kintu hameM apanI ora se kasara bayo karanI cAhiye
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama "merA matalaba bilkula yahI thaa|" ghaTanA IsA ke janma se bhI cha sau teIma varSa pahale kI hai| Ajakala ke nepAla rAjya kI isa samaya jahA dakSiNI sImA hai, vahA rohiNI nadI ke pazcimI kinAre para una dino zAkyavaMzIya kSatriyo kI rAjadhAnI kapilavastu basA huA thaa| vahA ke rAjA kA nAma zuddhoddhana thaa| unakI do rAniyA thI-mAyAdevI tathA prjaavtii| rAjA kI 45 varSa kI Ayu me mAyAdevI ko garbha rahA / prasavakAla samIpa Ane para mAyAdevI ne apane pati se icchA prakaTa kI ki vaha apane pitRgRha koliyo kI rAjadhAnI devadaha jAnA cAhatI hai| rAjA ne kapilavastu se devadaha taka kI yAtrA kA mahArAnI ke sammAna ke anurUpa prababa kara diyaa| kitu rAnI devadaha pahu~cane bhI na pAI thI ki mArga me lumbinI vana meM zAla vRkSa ke nIce unake prasava ho gyaa| yaha vana bhI kapilavastu rAjya meM hI thaa| rAnI kI yAtrA samApta ho gaI aura vaha vahA se vApisa kapilavastu aaii| yahA Ane para mAyAdevI kA prasava ke sAtave dina svargavAsa ho gayA / isa prakAra gautama buddha kA janma IsA pUrva san 563 meM huaa| rAjA zuddhodana ke abhI taka putra nahIM huA thaa| ataeva unhone baDa utsAha se putra kA janmotsava manAyA / janma ke pAcave dina rAjapurohita vizvAmitra ne zizu kA nAma gautama athavA siddhArtha rakkhA / sAtave dina mAtA kA svargavAsa hone para inakI vimAtA prajAvatI ne inakA lAlanapAlana kiyaa| rAjakumAra kA janma vRttAnta sunakara asita maharSi apane bhAgineya nArada sahita kapilavastu phuNce| unhone gautama ke zarIra kA bhalIbhAMti nirIkSaNa karake usame mahApuruSa ke battIsa lakSaNa tathA assI anuvyajana pAe / maharSi ne mahArAja ke bhAgya kI sarAhanA karake unase kahA ki yaha bAlaka yA to cakavartI rAjarAjezvara hogA athavA pUrNa buddha yogezvara hogA / unhone usI samaya apane bhAgineya ko upadeza diyA ki yadi yaha bAlaka sanyAsa le to tuma isake ziSya honaa|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra kramaza rAjakumAra siddhArtha baDA huA / vaha bacapana se hI dayAlu prakRti kA thA / vaha prAya apane cacere bhAI devadatta ke sAtha khelA karatA thA / devadatta zikAra kA premI nA, kintu siddhArtha kisI bhI jIva ko dukha dene kA virodhI thA / eka bAra siddhArtha aura devadatta apane mahala kI chata para khaDe the ki Upara kucha kabUtara uDe / devadatta ne bANa mArakara eka kabUtara ko ghAyala karake girA diyA / kabUtara ke girate hI devadatta aura siddhArtha dono use lene ko daur3e / kiMtu devadatta ke pahucane se pahale siddhArtha usako uThA cukA thA / taba devadatta bolA "siddhArtha use chor3a do vaha merA zikAra hai / " "nahI ! mai use nahI choDeM gA / maine usako zaraNa dI hai / " devadatta siddhArtha ke svabhAva se paricita thA / ataeva usako kabUtara ke viSaya meM usase jhagar3A karane kA sAhasa nahI paDA / siddhArtha ne usa kabUtara kI cikitsA kI aura acchA hone para use uDA diyA / kumAra kI Ayu ATha varSa kI hone para unheM zikSA ke liye vizvAmitra ko saupA gayA / unhone kumAra ko varNaM tathA lipi sikhalA kara kramaza: kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chada, jyotiSa tathA vedo kI zikSA dI / paccIsa varSa kI Ayu taka unhone sabhI vidyAe paDha lI / rAjakumAra siddhArtha kA U~cA mAthA, cauDA sInA, lambI bhujAe aura baDabaDe kAna unako mahApuruSa prakaTa kara rahe the / vaha choTepana se hI ekAtapriya, parama dayAlu tathA dUsare ke dukho se dukhI ho jAne vAle the / apane Amodabhavana aura krIDA ke udyAna meM bhI vaha prAya ekAta me baiTha jAyA karate the / unakI isa pravRtti se ghabarA kara unake pitA ne unakA yazodharA se vivAha kiyA thA / unakI patnI yazodharA unake mAmA daNDapANi kI putrI thI, jo devadaha ke rAjA the / gautama ke aTThAIsaveM varSa meM rAjakumArI yazodharA / janma diyA / isa bacce kA nAma rAhula rakhA gayA / aba kA samaya adhika AnandapUrvaka vyatIta hone lagA / eka putra ratna ko rAjakumAra siddhArtha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama - mmmmmmm dopahara Dhalane ko hai / vasata Rtu hone ke kAraNa dhUpa me abhI tejI nahIM AI hai / kapilavastu ke bAjAra meM acchI cahala-pahala hai / loga apane-apane ghara se nikala-nikala kara bAjAro me ghUma rahe hai ki eka ora se AvAja AI "mArga se haTa jAo / rAjakumAra siddhArtha kI savArI A rahI hai|" isa zabda ko sunate hI bhIDa aise chaTa gaI, jaise tAlAba me DalA mArane para kAI phaTa jAtI hai / janatA ne rAjakumAra kI savArI ko Ate hue dekhaa| rAjakumAra eka khule ratha meM baiThe hue the| unake Age-pIche kucha savAra cala rahe the / gADI me Age-pIche agarakSaka the| unake varAvara rAjya ke eka amAtya baiThe hue the| rAjakumAra apanI gAr3I meM baiThe hue bAjAra se nikala kara upavana ke mArga para pahuMce to unake sAmane eka vRddha puruSa dikhalAI diyA / vRddha puruSa kI kamara pUrNatayA jhuka gaI thii| usake gAla picaka gaye the, aura sAre badana para jhurriyA paDa gaI thii| usake bAla sana ke samAna sapheda ho gae the| raha-raha kara usako khAsI kA dhasakA AtA jAtA thaa| usake netra itane kamajora the ki vaha pRthvI ko Toha-Toha kara baDI sAvadhAnI se eka-eka paga baDhAtA jAtA thaa| rAjakumAra siddhArtha ne jo usako dekhA to vaha usako dekhate ke dekhate hI raha ge| unhone mana meM usake sambandha meM bahuta kucha vicAra kiyA kintu vaha kucha bhI nizcaya na kara pAye / ata me asamartha hokara unhone amAtya se pUchA "amAtya yaha kauna hai ?" "yaha vRddha hai kumAra?" "yaha vRddha kisa prakAra ho gayA, amAtya / " "eka bAra sabako isI prakAra svAbhAvika rUpa se vRddha honA par3atA hai| yahI jIvana kI vAstavikatA hai|" amAtya kI yaha bAta sunakara kumAra aura bhI soca meM paDa gae / aba unakA Tahalane meM jI nahI laga rahA thaa| unhone sevako ko pIche lauTane kI AjJA dI aura binA upavana gae hI lauTa kara ghara A ge| kumAra gata bhara usa vRddha ke viSaya meM hI vicAra karate rhe| vaha soca rahe the
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramika bimbasAra ki kyA mujha ko bhI eka bAra isI prakAra vRddha bananA paDegA ? taba kyA jIvana me koI rasa raha jAvegA ? isa prakAra vicAra karate-karate unako nIda A gaI / agale dina prAta hone para kumAra ko phira usI cintA ne A gherA / unhone bhojana kiyA, sagIta sunA aura dina ke sabhI kAryo ko nitya ke samAna kiyA, kintu unake mana meM yaha vicAra calatA hI rahA / rahA thaa| rogI aparAhna hone para nitya ke samAna vaha apanI gADI me baiThakara phira ghUmane cale / vaha saDaka ko dekhate jAte the aura unake netra usI vRddha ko DhUDha rahe the / vaha nagara ke bAhara nikale to eka gAva vAlA apane rogI pitA ko eka bailagADI me DAlakara nagara ke kisI vaidya ko dikhalAne jA ke zarIra me asahya pIr3A thI aura vaha itane jora se karAha rahA thA ki sunane vAlo kA dhyAna usakI ora barabasa khiMca jAtA thA / rAjakumAra siddhArtha kI dRSTi jo usa rogI para gaI to unake mana me usakA samAcAra jAnane kI icchA prabala ho uThI / baha bahuta samaya taka usake sambandha me socate rahe aura jaba vaha kucha bhI nizcaya na kara pAe to sAtha me baiThe hue amAtya se bole--- "Arya ! bailagADI me karAhane vAlA yaha puruSa kauna hai 'kumAra | yaha rogI hai / " " isako roga kisa prakAra ho gayA, amAtya " kumAra | zarIra me roga to huA hI karate hai / jaisA ki kahA bhI hai ki 'zarora vyAdhimandiram' arthAt zarIra rogo kA ghara hai / kumAra isa uttara ko sunakara aura bhI soca meM par3a gae / aba unakA jI' Tahalane se phira ucaTa gayA aura unhone apane sebako ko vApisa lauTane ka AjJA dI / ghara Akara bhI unako usa rogI kA hI dhyAna banA rahA / vaha socate the ki "kyA saba prANI isI prakAra rogI hote hai ? mujhako bhI kabhI rogI honA paDegA ? vRddhAvasthA aura roga kI vAstavikatA hai ? ityAdi ityAdi / " kyA isI prakAra yahI kyA jIvana isI prakAra ke vicAroM meM unakI rAta nikala gaI / prAta kAla ho jAne para bhI unake mana se vaha vicAra na nikale / unhone bhojana kiyA, zamana kiyA " z d
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama ~~~~mwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww. mausamaaree...rrm aura saMgIta sunA / vaha rAhula ke sAtha khele / yazodharA ke mAtha unhone premAlApa kiyA, kintu unake hRdaya meM yaha vicAra calate hI rahe / isI prakAra dopahara Dhalane kA samaya hone para vaha apane ratha meM baiTha kara phira Talane ko nikale / aba kI bAra jo vaha bAjAro me Aye to unake netra varAvara uma vRddha tathA rogI ko khoja rahe the| vaha bAjAra meM cAro ora atyanta dhyAna se dekhate aura Age ko vaDhate jAte the| usI samaya unako mArga me kucha loga mile jo eka murde ko zmazAna liye jA rahe the| usa marde ko dekhakara kumAra aura bhI moca me paDa gaye / unakI yaha vilkula samajha me na AyA ki loga eka AdamI ko kadhe para uThAye hue kyo le jA rahe hai ? phira unakI samajha me yaha bhI nahIM AyA ki vaha AdamI bolatA kyo nahI? phira vaha yaha socane laga ki vaha loga use kahA le jA rahe hai aura phira vaha usakA kyA karege? unake mana meM isa prakAra bahuta se prazna Ate rahe aura vaha kisI bhI prazna kA uttara apane andara se na nikAla ske| anta meM utsukatA atyadhika baDha jAne para unhone sAtha me baiThe hue amAtya se puuchaa| ___ "amAtya ! vaha vyakti kauna hai aura yaha loga usako isa prakAra kyoM uThAye hue haiM ?" "kumAra, yaha vyakti mara cukA hai aura aba vaha kevala eka murdA yA zava hai| yaha loga use zmazAna le jAkara vahA phUka dege|" "hai ! kyo phUka dege vaha use ?" "kyoki aba usakA yaha zarIra kisI kAma nahIM A sakatA aura yadi usako jaldI hI na phU kA jAvegA to usameM durgandha paidA ho jAvegI, jo baDhatebaDhate itanI teja ho jAvegI ki usako sahna nahI kiyA jA skegaa|" "acchA ! jIvana kI vAstavikatA yahI hai ? mujhako bhI kyA eka dina isI prakAra maranA hogA ?" "aura kyA kumAra !" kumAra mahAmAtya ke isa uttara se atyadhika vicalita ho ge| aba phira unake liye TahalanA asabhava ho gayA aura vaha sevako ko vApisa lauTane ko
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimvasAra AjJA dekara vApisa ghara A gaye / eka anya avasara para unhone sanyAsI ko bhI dekhA / usako dekhakara vaha socane lage ki hama gRhastho se to yaha sanyAsI hI behatara hai / aba kumAra ke nena me antardvandva jora se macane lagA / khAte pIte, uThatebaiThate unheM socate hI bItatA thA / vaha yaha socA karate the ki jIvana kA svabhAva hI yaha hai ki vaha vRddha hokara roga se mara jAve / kintu unakA mana yaha svIkAra nahI karatA thA ki vRddhAvasthA, roga aura mRtyu saba ke liye avazyabhAvI hai / unakA antarAtmA kahatA thA ki yadyapi unakA zikAra adhikAza prANiyo ko bananA paDatA hai, kintu unase bace rahanA bhI sabhava hai / ataeva vaha unase bacane kA upAya hara samaya socate rahate the / vaha socate the ki sasAra me rahakara sAsArika kArya karate hue ina tIno se bacanA sabhava nahI hai / inase bacane kA upAya kevala ghara choDakara tyAgamaya jIvana vyatIta karake hI kiyA jA sakatA hai / ataeva aba vaha yaha socane lage ki kisI prakAra gRhasthI ke jajAla se chUTakara ghara ko choDa diyA jaave| isa sambandha meM soca-vicAra karate-karate unako aneka dina laga gaye / anta meM unhone ghara chor3akara cale jAne kA pUrNa nizcaya kara liyA / ghara chor3ane kA nizcaya karane para bhI unake mana me antardvandva calatA hI rahA / sabase prathama unako usa choTe se bAlaka rAhula kA unako dekhate hI apanI choTI-choTI bAhe unakI ora phailA unako apanI usa preyasI kA dhyAna bhI AyA, jisako vaha svayavara se jIta kara lAye jisakA AdhAra unake atirikta aura koI nahI thA / vaha socane lage ki strI tathA bacce ko binA aparAdha kyo choDA jAve / kintu phira unake mana ne vicAra AyA ki yaha sAMsArika baMdhana hI to siddhi ke mArga kI bAdhAe~ hai / inako tor3e binA to vRddhAvasthA, roga tathA mRtyu se bacane kA upAya khojanA asaMbhava hai / usa mArga para jAne ke liye to unake moha ko choDanA hI paDegA / isa prakAra unhone usI samaya ghara choDane kA nizcaya kiyA / 'zreya' naM 'pra'ya' para vijaya prApta kI / dhyAna AyA, jo detA thA / phira usa samaya ar3hAI pahara rAtri vyatIta ho cukI thii| rAjakumAra ne nizcaya 246
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama kara liya. ki mujhe sabhI kI mAyAmamatA choDakara cale jAnA cAhiye aura Aja hI jAnA caahiye| usa samaya rAjamahala ke sabhI dAsa-dAsiyA so cuke the| rAjakumAra ne dhIre se vAhira nikala kara apane priya sahacara chanda ko jagA kara use apane pyAre ghoDe kanthaka ko taiyAra karane kA Adeza diyaa| aba vaha eka bAra phira apane zayana kakSa meM gae / unakI priyatamA patnI yazodharA usa samaya gADha nidrA meM so rahI thii| unakA nanhA sA putra rAhula bhI apanI mAtA kI bagala me paDA huA so rahA thaa| una dono ko dekha kara eka bAra rAjakumAra ke mana me yaha vicAra AyA ki vaha apane ghara chor3ane ke vicAra ko badala de / kintu phira vRddhAvasthA, roga tathA zava kA dhyAna ho AyA aura vaha vahA ne nikla tathA kanthana para savAra ho kara nagara se vAhira A ge| gajanunAra siddhArtha kapilavastu se nikala kara ghoDe para baiTha kara jagala me pUrva dizA ii ora cale / vaha barAvara calate hI gae, kyoki unako bhaya thA ki patA calane para gharavAle unako TU Dakara le jAvege / vaha rohiNI nadI ko pAra kara koliyo ke rAjya tayA pAnA se bhI Age nikala ge| janta me anomA nadI ke kinAre jAkara unhone apane rAjamI AbhUpaNa utAra diye / rahA unhoMne apane sevaka chanda se kahA- 'chanda / bama merA aura tumhArA yahI naka kA nApa thaa| aba tuma dama svAmibhakta ghoDe ko lekara kapilavastu lauTa jaao| yaha apane AbhUraNa tathA rAja-cihna mai tumako detA huuN|" aimA na kIjiye svAmin / yadi Apa ghara nahI calane to mujhIko sevA meM rahane diijiye|" "nahIM chanda | aba maine sabhI mAsArika nAte toDa diye hai / mai to isa zarIra se bhI mamatA choDanA cAhatA ha / tumhAre rahane se mere mArga meM bAdhA aadegii| tuma yahA se zIghra hI cale jaao|" anta me apanI eka bhI na calatI dekhakara sevaka ghoDe ko lekara vahA se calA gyaa| sevaka aura ghoDe ke cale jAne para siddhArtha ne apane zikhA aura sUtra utAra kara anomA nadI me hI bahA diye| jaba siddhArtha vahA~ se kucha aura dUra cale to unako eka nirdhana AdamI milaa| 147
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa gautama ko pUrNa karane ke liye eka ora ko eka vizAla dIvAra banA kara rAjagRha kI kilebadI ko sarvathA ajeya banA diyA gayA thA / vAstava meM rAjagRha kA nirmANa samrAT zreNika bimbasAra kI raNavidyApaTutA kA eka namUnI thaa| isa bAra garma tathA ThaDe pAnI ke bAIso prAkRtika kuNDa bhI rAjadhAnI ke andara hI A gaya the| isase rAjagaha jala ke viSaya me itanA adhika Atmanirbhara ho gayA thA ki zatru dvArA nagara ke ghera liye jAne para use kabhI bhI jala kA abhAva nahIM ho sakatA thaa| gautama tiddhArtha licchAviyo kI rAjadhAnI vaizAlI se cala kara rAjagRha cale gye|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 gautama siddhArtha tathA bimbasAra Aja rAjagRha nagara me saba ora logo ke ThaTTha ke ThaThTha lage hue hai| rAjamArgoM saDako aura galiyo sabhI me loga do-do, cAra-cAra, bIsa-bIsa aura tIsa-tIsa kI Toliyo me jamA hokara carcA kara rahe hai / unakI carcA kA mukhya viSaya eka nirIha tathA akicana sAdhu hai / usa samaya eka sthAna para isa prakAra carcA rahI thI / eka - bhAI, kitane Azcarya kI bAta hai ki eka rAjakumAra isa prakAra bhikhAriyo jaise phaTe-purAne vastra pahine ghara-ghara bhikSA mAge / dUsarA - ajI ! nAlAyaka hogA / mA-bApa ne ghara se nikAla diyA hogA ? tIsarA -- kaisI bAta karate ho dhanadatta tuma / ghara vAlo ne use nahI nikAlA, varan usane hI ghara ko apanI icchA se choDA hai / dhanadatta - to isa prakAra phaTe hAla ghara-ghara bhikSA mA~ga kara vaha kaunasA apane mA-bApa kA nAma U~cA kara rahA hai, mitra yajJadatta 1 cauthA - bhAI, usako samajhane kI koziza kro| usake sambandha me isa prakAra kI anargala bAte mata karo dhanadatta ! vaha sasAra ke sabase bar3e mahApuruSo meM se eka hai / yajJadatta - vaha kisa prakAra ? mitra bhadraka ! bhadraka - isaliye ki eka rAjakumAra hote hue bhI usane apane tathA sasAra ke kalyANa kA mArga talAza karane ke liye rAjasampadA, mAtA-pitA, strI-putra tathA devopama bhogopabhoga sabhI kA tyAga kiyA hai / dhanadatta - acchA / vaha sacamuca me hI rAjavazIya hai ? bhalA kahA kA nivAsI hai vaha ? bhadraka--vaha kapilavastu ke zAkyavazIya rAjA zuddhodana kA eka mAtra putra hai / ghara para usakI prANapyArI patnI mahArAnI yazodharA tathA eka pyArA putra 940
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ www gautama siddhArtha tathA bimbasAra rAhula vaha parA vidyA ke sAtha-sAtha aparA vidyA kA bhI vidvAn hai / yajJadatta-to kyA phira bhI use mAtA-pitA ne ghara se nikAla diyA ? bhadraka-usako nikAlanA to kyA, vaha to aba bhI unake darzana ke liye lAlAyita hai| dhanadatta-to phira usane ghara choDA kyo ? bhadraka-isaliye ki vaha bhoga kI apekSA tyAga ko acchA samajhatA hai| vaha jAnatA hai ki bhogo se naraka tathA tyAga se svarga milatA hai| dhanadatta-to kyA usane svarga kI icchA se ghara choTA bhadraka--svarga kI icchA se nahIM, varan mokSa kI icchA meN| vaha manuSya ko janma, roga, vRddhAvasthA tathA maraNa ke duHkho me chur3Ane kA mArga khojatA phira rahA hai| vaha jAnatA hai ki isa mArga kA anveSaNa ghara meM raha kara nahIM kiyA jA sakatA / usakA patA tyAgI jIvana vyatIta karake hI lagAyA jA sakatA hai / dhanadatta-to kyA abhI taka usako apane uddezya me saphalatA nahIM milI? bhadraka nabhI to vaha upadeza nahIM detA / saphalatA milane para to vaha mava kisI ko upadeza dekara samAra ke una du kho se chaTane kA mArga vtaavegaa| dhanadatta-acchA / ava mai samajhA ki rAjagRha ke ghara-ghara me isa nirIha akiMcana yuvaka kI carcA Aja kyo kI jA rahI hai| yaha loga isa prakAra vArtAlApa kara hI rahe the ki eka tIsa paitIsa varSa kA maile vastro kA sAdhu nagara ke pradhAna dvAra se andara ghusatA huA dikhalAI diyaa| usake netra vaDe-baDe, mAthA U~cA, sInA cauDA tathA kadhe U~ce the / vaha bahuta kama volatA aura pAo-pyAde hI calatA thaa| usako dekhakara bhadraka apane sAthiyo se bolA "vaha dekho, gautama siddhArtha idhara se hI A rahe hai / sambhavata vaha samAT zreNika vimbasAra se milane jA rahe hai / cale hama bhI unake pIche cle|" / gautama siddhArtha ke pIche-pIche paryApta jana samUha thaa| vaha loga bIca, me 'gautama siddhArtha kI jaya' 'kapilavastu ke rAjakumAra kI jaya' Adi bola-bolakara unakA abhinadana karate jAte the| kinu siddhArtha kA dhyAna unakI ora nahIM thA ! vaha 151
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ for freere vahA~ se sIdhe rAjadvAra kI ora cale / madhyAhna hone me abhI vilamva thA / samrAT zreNika bimbasAra abhI bhojana ke liye baiTha hI rahe the ki dauvArika ne Akara samAcAra diyA "samrAT kI jaya ho" " kyA hai dauvArika ?" " samrAT kapilavastu ke rAjA zuddhodana kA putra zAkyavazIya gautama siddhArtha bhikSuka ke veSa me rAjamahala kI ora calA zrA rahA hai / usake pIche utsuka janatA kI baDI bhArI bhIDa hai / kyA maiM una sabako rAjamahala meM Ane dU~ !" "acchA / gautama siddhArtha bhikSATana karatA huA rAjagRha me A gayA ? taba to Aja unako bhikSA dekara hI mojana karege / dauvArika / kumAra ko rAjamahala meM Ane de ! hA, usake pIche Ane vAlA janatA ko dvAra para hI roka denA !" dauvArika ke vApisa jAte-jAte gautama siddhArtha rAjabhavana ke dvAra para A pahu~ce the / dauvArika ne unako Age jAne kA mArga batalAkara janatA ko dvAra para hI roka diyA / siddhArtha Age baDhate jAte the, kintu unakI dRSTi nIce thI / rAjabhavana ke dAsa-dAsiyo, vahA kI sajAvaTa tathA vahA kI anya vastuoM kI ora unakA lezamAtra bhI dhyAna na thA / kramaza vaha samrAT bimbasAra ke bhojana kakSa me pahu~ce / yahA Ane para samrAT ne unakI nimnalikhita zabdo me abhyarthanA kI " zAkyaputra gautama siddhArtha kA abhinandana / zramaNavara ! AhAra- pAnI zuddha hai / Apa bhojana svIkAra kare / " " jaisI ApakI icchA / kintu meM eka sAdhu ke samAna bhojana karUMgA, eka rAjakumAra ke rUpa me nahI / " " jaisI ApakI icchA / " yaha kaha kara samrAT ne vividha sone-cAdI ke pAtro me bhojana parasavA kara unako apane sAtha Asana para biThalA kara bhojana karAyA / siddhArtha ke bhojana Arambha karane para samrAT bhI bhojana karane lage / siddhArtha ne atyanta sayamapUrvaka bhojana kiyA / yadyapi unake thAla me samrATa ne chattIsa prakAra kA 152
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ gautama siddhArtha tathA bimbasAra bhojana rakhavA diyA thA, aura unhone una sabhI ko khAyA bhI, kintu unhone kisI khAdya padArtha para lezamAtra bhI apanI ruci athavA, aruci ko prakaTa na kiyaa| unake bhojana kara cukane para samrATa ne unase kahIM samrATa -kumAra | Apane apane pyAre mAtA-pitA, rAjasampadA, prANapyArI patnI aura choTe se dudhamuhe bacce ko kisa prakAra choDa diyA? gautama-jisa vastu ko kabhI na kabhI vivaza hokara anivArya rUpa se choDanA paDe use svaya hI apane Apa choDa dene meM buddhimAnI hai samrAT ! samrATa-mai ApakA abhiprAya nahIM samajhA kumAra / gautama-bAta bilkula spaSTa hai samrAT | sAsArika bhogo se na to kabhI mana bharatA hai aura na koI unako sadA hI apane pAsa rakha sakatA hai / mRtyu pratyeka vastu kA viyoga karA detI hai| phira nAzavAn vastuo kA tyAga karake aisI vastu prApta karane kA yatna kyo na kiyA jAve jo kabhI naSTa na ho aura jisako kabhI bhI chInA na jA sake / samrATa-kintu kyA Apa usa nitya vastu ko prApta kara cuke ? . gautama-nahI mamrAT / abhI mujhe isame saphalatA prApta nahIM huii| maiM bArambAra yatna kara rahA hU~, kintu abhI ThIka mArga kA patA nahI calA / yadyapi mujhe nikaTa bhaviSya meM hI saphalatA prApta karane kI pUrNa AzA hai| samrAT-kintu isakA kyA pramANa hai ki ApakA samasta prayatna mRgamarIcikA mAtra siddha na hogA? gautama-isakA pramANa to saphalatA ke atirikta aura kucha bhI nahIM ho sktaa| samrATa-taba to kumAra isakA kevala yahI artha huA ki Apa abhI taka bhI adhere me hI bhaTaka rahe hai| gautama-mai Apako aisI bAta mAna lene se roka nahIM sktaa| samrATa-kintu kumAra ! mujhe Apake sundara rUpa, nirdoSa yauvana, alpa avasthA tathA alaukika guNo ko dekhakara bArambAra hRdaya me vedanA hotI hai| Apa tapazcaraNa ke isa mArga kA parityAga kara de| maiM apanA samasta 153
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAjya Apako dene ko taiyAra hU / Apa yahA rahakara cAhe saba sukho kA bhoga kare, cAhe ghara me rahate hue hI sAdhanA karate jAve, kintu Apa kahI na jAve / gautama - samrAT / mujhe rAjya jaise kSaNabhaMgura padArtha kI lAlasA hotI to maiM apane pitA zuddhodana kA rAjya hI kyo choDatA / mujhe to jaba taka pUrNaM bodha kI prApti na ho jAvegI, maiM isI prakAra prayatna karatA rahUgA / " gautama ke yaha zabda sunakara samrAT tanika lajjita ho gae / unako gautama ke caritra para atyanta zraddhA huii| unhone gautama se phira kahA- "acchA, kumAra / mai Apako isa mArga kA parityAga karane ko nahI kahatA kintu merA eka anurodha Apa avazya svIkAra kare / gautama ? - vaha kyA samrAT samrATa - yaha ki buddhatva prApta karane para Apa rAjagRha avazya Ane kI kRpA kare aura isa nagara ke nivAsiyo ko bhI apane anubhava kA lAbha pahu~cane de / gautama - hA, Apake isa anurodha ko meM svIkAra karatA hU /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ d d -- 2390 kozala - rAjakumArI se sambandha arddharAtri kA samaya hai / rAjagRha ke sabhI nivAsI nidrAdevI kI goda me jA cuke hai / kintu samrAT vimvasAra ke zayanakakSa se prakAza kI revA abhI taka bAhara A rahI hai / do praharI dvAra se lagabhaga pacAsa gaja kI dUrI para baiThe hue Ugha rahe hai / kakSa ke bhItara bahuta baDhiyA sajAvaTa hai| dIvAro para aneka prakAra ke devI-devatAo ke hAma vilAsa ke citra lage hue / eka ora eka vistRta palaga vichA huA hai / bIco-bIca do-tIna pITha paDe hue haiM, jina para baiThe hue do 'yuvaka Apasa me vArtAlApa kara rahe hai / dono kI Ayu lagabhaga bIsapaccIsa varSa se adhika nahI hai / uname se eka bolA "mitra, tumane kala kozala ke kula purohita tathA nAI ko vApisa zrAvastI kyo nahI jAne diyA ? kyA tuma usa samaya yaha bhUla gae the ki mujhe mahArAja prasenajit se ghRNA hai "mujhe saba kucha smaraNa thA samrAT ! maine unako jAnabUjhakara rokA hai / maiM magadha tathA kozala ke bIca kaI varSa se calane vAle zItayaddha ko prakaTa yuddha kA rUpa denA nahI cAhatA thA / " " to usako Apa kisa prakAra roka leMge mahAmAtya 1 " samrAT Apa jAnate haiM ki varSakAra kA koI kArya gahana rAjanIti se zUnya nahI hotA / mai kogala tathA magadha kI zatrutA ko samApta karanA cAhatA hU "vaha kisa uddezya se ?" I" I "suniye mahArAja ! Apa dekhate hai ki magadha ke cAro ora hamAre zatru hI zatru hai / uttara me hamArA sabase prabala pratidvaMdvI vaizAlI gaNatantra hai / yadyapi gaNatantro kI sAmrAjya baDhAne kI kAmanA nahI huA karatI, kintu vaha ekatatra zAsana praNAlI ke zatru hote hai aura sadA isa bAta ke liye yatnazIla rahA karate haiM ki zd 27 bu
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra use samApta kara usake sthAna para gaNatantra zAsanapraNAlI sthApita kara dI jaave| vaizAlI ke licchAvI gaNa kA gaNapati rAjA ceTaka hamArA prabala virodhI hai| vaha bhagavAn pArzvanAtha kA anuyAyI jaina hone ke kAraNa apane AcAra-vyavahAra me itanA kaTTara hai ki ajaina sasAra se koI saparka rakhanA nahI cAhatA / magadha para usakI sadA se krUra dRSTi hai| mujhe apane caro dvArA isa bAta ke samAcAra milate rahate hai ki licchAvI yubako meM magadha para AkramaNa karane kA utsAha hai / vaizAlI tathA magadha ke zIta yuddha ko samApta karane ke lie maine kaI bAra apratyakSa rUpa se yaha yatna kiyA ki hama dono rASTra Apasa me vivAha-badhana me badha jAve, kintu ceTaka apanI koI kanyA ajaina ko nahIM denA caahtaa|" "kyA rAjA ceTaka ke kaI kanyAe hai ?" "ajI kyA pUchanA | usake pUrI sAta kanyAe hai / " "kyA sabhI avivAhita hai?" "nahI, uname se pAca kA vivAha ho cukA hai, aura zeSa do kumArI hai|" "unake vivAha kahA~-kahA~ hue hai ?" "rAjA ceTaka kI sabase bar3I putrI kA nAma trizalA devI hai / usako priyakAriNI tathA manoharA bhI kahate hai / usakA vivAha vaizAlI ke upanagara kuNDagrAma, kuNDapura athavA kuNDalapura ke nivAsI rAjA siddhArtha ke sAtha huvA hai| rAjA siddhArtha jJAtRka kSatriyo ke gaNa ke gaNapati hai|" "kyA rAjA siddhArtha ke sAtha vivAha karane se rAjA ceTaka kI rAjanItika zakti me vRddhi huI ?" ____ "nahIM, kyoki rAjA siddhArtha ke kevala eka putra varddhamAna mahAvIra huA, joM rAja-kAja meM citta na lagAkara jaina sAdhu ho gyaa| kahA jAtA hai kevala jJAna prApta hone para vaha jainiyo kA batima tIrthaGkara hogaa|" "rAjA ceTaka kI anya putriyo ke vivAha kahA hue ?" "unakI dvitIya putrI mRgAttI kA vivAha vatsadeza ke rAjA zatAnIka ke sAtha kauzAmbI meM huA hai / zatAnIka ko sAra athavA mahAratnanAtha bhI kahA jAtA hai| isa vivAha se rAjA ceTaka kI rAjanItika zakti vAstava me bahuta 156
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kozala-rAjakumArI se sambandha baDha gaI hai| rAjA ceTaka kI tRtIya putrI vasuprabhA kA vivAha dazArNa (dazAsana, deza ke herakacchapura ( karmaThapura ) ke svAmI sUryavaMzI rAjA dazaratha ke sAtha tathA caturtha kanyA prabhAvatI kA vivAha kaccha deza ke rorukAra ke svAmI mahAtura ke sAtha kiyA gayA hai| unakI pAcavI kanyA dhAriNI ko gAdhAra deza ke mahApura ke rAjA mahIpAla ke putra mAtyaki ne rAjA ceTaka me mAgA thA, jise unhone asvIkAra karake usakA vivAha campApura ke rAjA dadhivAhana ke sAtha kiyA / usakI zeSa do kanyAe jyeSThA tayA calanA abhI kumArI hai| inameM sabase choTI celanA ke rUpa kI prazasA adhika munI jAtI hai| maine celanA ke mAya ApakA vivAha karane kA apratyakSa prastAva kiyA thA, kintu ceTaka kisI ajaina ko apanI kanyA nahIM denA caahtaa|" "taba to yaha kahanA cAhiye ki rAjA ceTaka kA mitrabala apanI kanyAo ke vivAha ke kAraNa bahuta adhika bar3ha gayA hai|" ___"maiM Apako yahI batalAnA cAhatA thA, samrATa | magadha ko Aja yadi bhaya hai to kevala tIna rAjyo se|" "kisa-kisa se? "hamArA sabase baDA tathA prabala zatru vaMzAlI kA gaNatatra hai, jo hamAre ThIka uttara me tapAIka dama paDausa me hai| hamArA dUsarA virodhI avanti kA rAjAcaNDapradyota hai| vaha atyata pratApI hai, kintu usase hamArI mitratA hai / ataeva usakI ora se hamako adhika bhaya nahI hai| phira vaha magadha se paryApta dUrI para bhI hai / ataeva usase hamArA yuddha ho bhI jAya to hama ko adhika bhaya karane kI AvazyakatA nahIM hai / isaliye hamArA sabase bar3A zatru kevala kozala kA rAjA prasenajit hI raha jAtA hai / usake sAtha hamArA kaI varSa se zIta-yuddha cala rahA hai| aba jAna paDatA hai ki hamAre sAtha dIrghakAla se calane vAle zIta-yuddha ko vaha bhI samApta karanA cAhatA hai / yadi usakI yaha bhAvanA na hotI to vaha apanI bahina kSemA ke vivAha kA prastAva lekara apane rAjapurohita ko hamAre yahAM kabhI na bhejatA / usako darabAra me dekhate hI ApakI tyoriyA~ caDhI dekha kara mai samajha gayA ki Apa isa prastAva ko asvIkAra karane vAle hai, ataeva maine Apako uttara kA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra avakAza na dekara usa bAta ko usa samaya TAla diyA, jisase isa viSaya ke Uca-nIca pariNAmo para Apake sAtha vicAra-vinimaya kiyA jA ske|" "to isa sambandha me ApakA kyA vicAra hai ?" "mai magadha kI zakti ko Apake vivAho dvArA baDhAnA cAhatA hU / isI liye maine Apake rAjagaddI para baiThate hI apratyakSa rIti se yatna karake Apake liye kerala ke rAjA mRgAka kI putrI vAsavI aparanAma vilAsavatI ke vivAha kA yatna kiyA thA / AzA hai ki yaha vivAha zIghra hI hogaa|" ___ "isa viSaya me to mujhe ApakI rAjanIti kI vAstava me prazasA karanI paDegI / Apake yatna se usane atyanta vinayapUrvaka apanI kanyA ke vivAha kA prastAva hamAre pAsa bhejA thA aura hamane bhI isIliye atyanta sammAnapUrvaka usa prastAva ko svIkAra kara liyA thaa| kintu sthAna dUra hone ke kAraNa vivAha abhI taka bhI TalatA hI jA rahA hai|" ___ "isI prakAra mai isa vivAha ko asvIkAra karanA nahI caahtaa| Aja magadha tathA kozala dono hI mahAjanapada sAmrAjya baDhAne ke manasUbe baoNva rahe hai| dono hI eka dUsare para AkramaNa karane kI yojanA banA rahe hai / yadi dono me se kisI ne eka dUsare para AkramaNa kiyA to dono ke naSTa ho jAne kA adezA hai, kintu ima vivAha ke sampanna ho jAne para dono ora eka-dUsare para AkramaNa kI sabhAvanA naSTa ho jAvegI / taba hama dono apane-apane prabhAvakSetra ko baoNTakara usame svatantratApUrvaka apane 2 paira phailA skege| hita ke atirikta isa vivAha se hamako hAni kisI prakAra kI nahI hai / ataeva Apa isa sambandha ko turanta svIkAra karale / Apa dekha cuke hai ki vivAha-sambandho dvArA rAjA ceTaka Aja kaisI prabala zakti bana gayA hai| hamako bhI isa udAharaNa se zikSA lenI caahiye|" 'acchA varSakAra | majhe Apa kI sammati svIkAra hai| kala kozala ke rAjapurohita kA rAjasabhA meM sArvajanika sammAna karake unase tilaka lekara mujhe caDhavA do|" 158
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha mata kI zaraNa meM gautama siddhArtha samAT bimbasAra se vArtAlApa karake rAjagRha ke prasiddha AcArya rAmaputra rudraka ke yahA Ae / vaha eka sasAraprasiddha vidvAn the aura apane yahA 766 brahmacAriyoM ko rakhakara unhe nikSA dete the| gautama ko apane hAtho me samidhAe lekara Ate dekha kara AcArya ne pUchA "kyA paDhanA cAhate ho?" "adhyAtma vidyA" "kahA ke nivAsI ho?" 'na kapilavastu kA nivAmI thA, kintu aba maiM gRhatyAgI huuN|' "oha ! kyA tuma rAjA zuddhodana ke putra gautama siddhArtha ho?" "ainA hI hai gurudeva / " ina prakAra gauma rAjagRha me jAcArya rudraka ke gurukula meM raha kara acayana karane lge| kucha samaya bAda unake pAsa jamAnma-zAstra kA adhyayana manAnta karake gotama bole___AcAryavara | maiMne ApakI gikSA dvArA zraddhA, vIrya, samAdhi ora smRti ko prApta kara liyA hai, kintu kevala inhI se nirvANa kI prApti durlabha h| ataeva mai prajJA kA bhI sAkSAtkAra karanA cAhatA hU~ / kRpayA mujhe usakI zikSA diijiye|" rudraka-yaha vidyA mere pAsa bhI nahIM hai kumAra ! isake liye tuma kisI aura guru ko khojo| siddhArtha--jaisI gurudeva kI AjJA / yaha kahakara siddhArtha vahA se cala diye| unake sAtha usa Azrama ke pA~ca anya brahmacArI bhI prajJA-lAbha ke liye gautama ke sAtha cale / bAda me ina pA~co 156
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANika vimbasAra ko paca bhadravargIya kahA gayA / ye chaho mahAtmA bhikSA grahaNa karate hue kaI dino bAda gayA pahu~ce / una dino vahA koI utsava manAyA jA rahA thaa| gautama ko vahA~ ke sAdhuo ke caritra para zraddhA nahI huI / aba unhone vahA~ tapasyA ke yogya sthAna DhU DhA / gayA se'yoDI hI dUra uruvilva grAma me nirajanA nadI ke kinAre eka samacita sthAna pAkara gautama vahA~ ghora tapasyA karane lge| isase unako atyadhika nirbalatA A gaI / yahA taka ki eka bAra to vaha mUrchita hokara gira paDe / gautama ne vahA do varSa taka tapa kiyA / kintu itane varSoM taka tapasyA karana para bhI unhe koI lAbha dikhalAI na diyA / ataeva vaha tapasyA ko anAvazyaka samajhane lge| aba unhone grAma meM pravaza karake zarIra ko puSTa karane kA yatna Arabha kiyaa| unake isa AcaraNa ko dekhakara paca mahAvargIya unako samAdhi-bhIra tathA poca samajhana lage / vaha gautama kA sAtha choDakara vArANasI cale ge| aba gautama vahA se cala kara nirajanA nadI ko pAra kara eka azvattha ke nIce baiThakara prajJA-lAbha karane kA vicAra karane lge| isa vRkSa ko unake tapazcaraNa ke kAraNa bAda meM bodhivRkSa nAma diyA gyaa| usa samaya vaha tIna dina se anazana kara rahe the aura unako behada bhUkha satA rahI thii| acAnaka usa samaya vahA sujAtA nAmaka eka mahilA khIra kA bhojana liye hue A gii| usane siddhArtha ko peTa bhara bhojana kraayaa| bhojana karake gautama kI Akhe khula gaI aura unako yaha bAta jaca gaI ki zarIra ko kleza dene se bhI Atmatattva kA bodha nahIM hotaa| yaha vicAra karake vaha phira dhyAna karane lge| usa samaya vaha uccatama koTi ke dhyAna me pahuca gae, jisase 'mAra' athavA kAmadeva ne una para senA sahita AkamaNa kiyaa| kintu gautama siddhArtha atyanta dhIra the| apsarAo ke nayana-bANa, unake nUpuro kI AkarSaka dhvani tathA unakI vividha kAma-ceSTAe unako lezamAtra bhI vicalita na kara sakI / anta me mAra parAjita evaM lajjita hokara bhAga gyaa| gautama ne vahI 'bodha' prApta kiyaa| ve 'buddha' ho ge| buddha kA mukhamaNDala Atmika teja se camaka utthaa| unako jIvana kA 160
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha mata kI zaraNa meM asalI tattva mila gyaa| unhone nizcaya kiyA ki vAstavika tattva na to zarIra ko atyadhika kaSTa dene meM hai aura na usake dvArA aneka prakAra ke bhoga bhogane meM hai| vyakti ko kisI jIva ko dukha na dete hue apane vyaktigata AcaraNa ko sudhAranA cAhiye / isI meM usakA kalyANa hai / unhoMne isa samAra ko kSaNabhagura bhI maanaa| bodha prApta karake unako yaha ciMtA savAra huI ki usa jJAna kA upadeza kisako diyA jAve / pacavargIya bhikSuo kA dhyAna Ane para vaha unako upadeza dene kAzI cle| una pAco ke nAma the-kauDinya, vara, bhadriya, mahAnAma aura azvajita / unhone gautama ko Ate dekhakara unako arghyapAdya Adi na dene kA nizcaya kiyA / kintu gautama ke samIpa Ane para unakA yaha sakalpa sthira na rahA aura unhone uThakara unakA ucita sammAna kiyA / gautama ne kahA__"mai bodha prApta kara cukA hU aura tumhe upadeza dene AyA ha" pahile to unhone vizvAsa na kiyA, kintu bAda me apane se sabase bar3e kauMDinya kA mata mAnakara upadeza sunanA Arambha kiyaa| mahAtmA buddha ne unako pAca dina taka upadeza diyaa| pahale dina kauDinya use mAna gayA aura phira krama se eka-eka dina meM eka-eka bhikSu mAnatA gyaa| isa prakAra buddha ne pAca ziSya banAkara kAzI ke samIpa sAranAtha meM prathama bAra dharmacakra pravartana kiyaa| pacavargIya bhikSuo ke bAda asita devala kA bhAgineya nArada bhagavAn kA upadeza prApta kara maunI ho gyaa| isake pazcAt kAzI ke samRddhizAlI seTha kA putra yaza tathA usake cAra mitra parivrAjaka bane / isa pUre kAma me zrAvaNa mAsa nikala gayA aura buddha ko apanA prathama cAturmAsya kAzI meM hI vyatIta karanA par3A / isa prathama cAturmAsya meM unake kula 61 ziSya bane / RSipattanavana (sAranAtha)me sagha. kA sagaThana kiyA gayA, jisase bauddha mata ke buddha, dharma aura sagha tIno aga vikasita hue / bauddhamata me inhI ko ratnatraya kahate hai|| kAzI kA cAturmAsya samApta kara bhagavAn ne uruvelA jAte samaya mArga meM kApAsya vana me tIsa bhadrIya kumAro ko zikSA dekara dharmopadezArtha cAroM dizAoM me bheja diyaa| bilva kAzyapa, nadI kAzyapa tathA gaya kAzyapa nAmaka tInoM bhAI 161
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra bhArI AcArya the / vaha tIno apane eka sahasU ziSyo sahita bhagavAn ke ziSya ho ge| bhagavAn ne dUsarA cAturmAsya rAjagRha meM kiyaa| isa bAra samAT zreNika bimbasAra tathA bahuta se brAhmaNo ne bauddhamata grahaNa kiyaa| isI bIca unhone sAriputra aura maudgalAyana nAmaka bhikSuo ko ziSya banAkara unhe apane saba ziSyo me pradhAnatA dii| bAda me unhone aneka vidvAno, tapasthiyo aura rAjAo ko apane mata kI dIkSA dI / dIkSita bhikSuo ke lie 'vihAroM' kI sthApanA kI gii| gautama buddha ne bhikSuo ke alAvA bAda me striyo ko bhI bhikSuNI hone kA adhikAra diyA / striyo ke lie pRthak 'vihAra' banAe gae / ina vihAro ke lie buddha ne vistRta niyama svaya bnaae| ___ magadha ke uttara me una dino mau licchAvI tathA nau malla rAjAo kA eka gaNatantra rAjya thA, jisakI rAjadhAnI vaizAlI thii| rAjagRha tathA vaizAlI dono hI buddha ke samaya bauddha mata ke pradhAna kendra the / yadyapi vaizAlI licchAvI gaNatantra ke pradhAna rAjA ceTaka jainI the, kintu vaizAlI me buddha ke mata kA pracAra rAjagRha se kama nahIM thaa| buddha ke samaya bauddhamata kI kIti itanI adhika phailI ki vaha unakI janmabhUmi kapilavastu se bhI Age nikala gii| buddha pratyeka deza meM paidala ghUma-ghUma kara apane mata kA pracAra karane lge| ____ bhagavAn buddha ne jisa tatvajJAna kA upadeza kiyA, usako cAra Arya satya kahA jAtA hai / vaha yaha hai-1 saba kucha kSaNika tathA duHkha rUpa hai / 2 sasAra ke kSaNika padArthoM kI tRSNA hI dukho kA kAraNa hai, 3 upAdAna sahita tRSNA kA nAza hone se hI dukho kA nAza hotA hai| 4 hRdaya se ahabhAva aura rAga-dveSa 'kI sarvathA nivRtti hone para nirvANa kI prApti hotI hai| bhagavAn buddha ne sAdhana ke ATha aga batalAe hai| unako Arya aSTAGga mArga kahA jAtA hai| vaha yaha hai-1 satya vizvAsa, 2 nam vacana, 3 ucca lakSya, 4 sadAcaraNa, 5 sadvRtti, 6 sadguNo me sthiti, 7 buddhi kA sadupayoga tathA 8 saddhyAna / bhagavAn buddha ne dharma-pracAra ke liye atyadhika prayatna kiyA aura kaSTa bhI kama nahI she| 162
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra kI nyAya-buddhi madhyAhna hone me abhI kucha dera hai / samrAT zreNika kI rAjasabhA pUrNatayA bharI huI hai| mahArAja Aja kA rAjakArya samApta karake uThane hI vAle the ki vyAvahArika ne Akara nivedana kiyaa| "rAja-rAjazvara samrAT zreNika bimbasAra kI jaya" "kyA hai vyAvahArika ?" "deva / eka abhiyoga nIce ke nyAyAlayo se hotA huA mere pAsa AyA thA, kintu vaha itanA jaTila hai ki maiM bhI usakA nyAya karane meM asamartha haiN| isaliye use samAT kI sevA me upasthita karane kI anumati cAhatA hai|" "acchA, hama anumati dete hai| abhiyoga upasthita kiyA jaave|" isI samaya vyAvahArika ne rAjasabhA ke eka kakSa me biThalAI huI do bhadramahilAoM ko rAjasabhA me upasthita kiyA / dono mahilAo kI Ayu lagabhaga teIsa-caubIsa varSa kI thii| jisa samaya vaha dono mahilAe samAT ke sammukha upasthita huI to unake atyanta gaura vadana tathA alaukika saudarya se samAT sahita samasta sabhA ke netra caudhiyA ge| unake samasta bharIra para ratnajaTita svarNAbhUSaNa the / samAT ina atizaya rUpa vAlI mahilAoM ko rAjasabhA meM lAe jAne para Azcarya kara hI rahe the ki vyAvahArika bolA "abhiyoga ina do mahilAoM kA hai| inameM bAI ora vAlI mahilA kA nAma vamumitrA tathA dAhinI ora vAlI kA vasudattA hai| yaha dono seTha subhadradana kI patniyA hai|" samrATa-seTha subhadradatta kA to abhI-abhI dehAnta huA hai na ? vaha magadha ke eka grAma ke nivAsI the aura videzo meM apAra dhana-sampatti kamAkara abhIabhI rAjagRha me Akara base the /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra vyAvahArika-jI annadAtA / yaha dono unho seTha subhadra datta kI patniyA hai| samrATa-ina dono me yaha cha. mAsa kA bAlaka kisakA hai ? vyAvahArika-isI para to sArA jhagaDA hai / yaha dono hI use apanAapanA bata samrATa-sAkSiyo se kisakA pakSa adhika puSTa pramANita hotA hai ? vyAvahArika-seTha subhadra datta rAjagRha me kula do mAsa se AyA thaa| ataeva jo kucha sAkSiyA milatI hai vaha kevala do mAsa ke andara kI hai| sAkSiyo se yahI pramANita hotA hai ki laDake para ina dono kA samAna pyAra rahA hai / laDake ko UparI dUdha pilAyA jAtA hai, isalie dUdha kI sAkSI kA to eka dama abhAva hai| dono use apane-apane peTa se utpanna laDakA kahatI hai / dekhane vAlo kA kahanA hai ki bacce para ina dono kA samAna pyAra thaa| samrATa-seTha subhadra datta to rAjagRha ke eka gAva kA hI nivAsI thaa| usake gAva se kucha sAkSiyA nahI magavAI gaI ? _vyAvahArika gAva se bhI sAkSiyA magavAI gaI thI deva / kintu vaha to aura bhI asatoSajanaka siddha huI / unase kevala itanA hI siddha huA ki seTha subhadradatta usa gAva kA nivAsI thA aura dono seThAniyA usakI pariNItA patniyA~ thii| vaha ina dono ko sAtha lekara sArthavAha ke sAtha apanA eka nijI pAta lekara suvarNadvIpa vyApAra karane gayA thA aura phira vApasa gAva nahI gyaa| saMmrATU-to isakA yaha artha huA ki usake yaha baccA kahI yAtrA me huA aura usane apanI yAtrA ko rAjagRha Akara samApta kiyaa| vyAvahArika-aisA hI hai deva / " samrATa--taba to yaha abhiyoga baDA pecIdA hai| isakA nirNaya karanA kucha sugama kArya nahIM hai| phira samrATa ne abhayakumAra kI ora dekhakara usase pUchA / "kyo abhayakumAra ! kyA tuma isa abhiyoga kA nirNaya kara sakoge ?" abhayakumAra- avazya kara sakU gA, zrImAn pitAjI /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra kI nyAya-buddhi taba samrATa ne vyAvahArika se kahA "acchA vyAvahArika, isa abhiyoga ko yuvarAja ke sammukha upasthita kro| isakA vahI nirNaya kreNge|" vyAvahArika ke ukta dono seThAniyo ko abhayakumAra ke sAmana upasthita karane para abhayakumAra ne unameM se eka se pUchA abhayakumAra-vasumitrA devI | usa paramapitA paramAtmA kI sAkSIpUrvaka apanA vaktavya do| vasumitrA-mai usa paramapitA paramAtmA kI zapathapUrvaka yaha kahatI hai ki yaha bAlaka sumitra merI kokha se utpanna huA hai| mai hI isakI mAtA hUM, vamudattA isakI mAtA nahI / abhayakumAra-aba vasudattA devI tumako kyA kahanA hai ? vasudattA-yuvarAja | mai bhI usa paramapitA paramAtmA kI zapathapUrvaka yaha kahatI hai ki yaha bAlaka sumitra mero kokha se utpanna huA hai aura mai hI isakI mAtA hU, vasumitrA nahI / __ abhayakumAra-to tuma loga saccI vAna nahI batalAyogI? yaha to sabhava nahI hai ki bAlaka dono kI komba se utpanna huA ho| kintu isa para dAvA dono karatI hai, kyoki jo bacce kI mAtA siddha hogI seTha subhadradatta kI apAra sampatti para bhI umI kA adhikAra hogA; kintu tathya kA kisI prakAra patA nahI lagatA / astu mai to bacce ko AdhA-AdhA kATakara dono ko diye detA hai| yaha kahakara abhayakumAra ne bacce ko lekara usake peTa para nagI talavAra rakha dI / vasumitrA yaha dekhakara dhADe mAra-mAra kara rone lgii| usane abhayakumAra kI talavAra pakaDa kara usase kahA___ "yuvarAja | bacce ke do Tukar3e mata kro| ise Apa vasudattA ko hI de de| mai isa para se apane dAve ko vApisa letI hU aura vamudattA ke pAsa hI isakA mukha dekha liyA kruugii|" yaha kaha kara vasumitrA abhayakumAra ke pAvoM meM par3a gaI, kintu vasudattA 165,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra isa sAre dRzya ko khaDI-khaDI dekhatI rhii| isa para abhayakumAra usa bacce ko choDakara bole "yaha siddha ho gayA ki baccA vasumitrA kA hai, mai baccA vasumitrA ko detA huu|" unhone vasudattA kI ora dekhakara kahA "nirdayI rAkSasI | tU bacce kI mAtA banane kA Dhoga karatI hai aura usakI gardana para talavAra dekhakara mUrti ke samAna banI khaDI rahI / tujhako mai asatya bolane ke aparAdha me dezanirvAsana kA daNDa detA hU~ / seTha subhadradatta kI samasta sapatti ke ekamAtra adhikArI vasumitrA aura usakA putra hoge|" taba vyAvahArika ne samrAT se phira kahA"deva / eka abhiyoga aura hai / vaha bhI merI samajha me nahIM aayaa|" samrATa-acchA | use bhI hamAre sAmane upasthita kro| vyAvahArika ne eka AkRtivAle do vyaktiyo ke sAtha eka strI ko upasthita kiyA / strI atyadhika sundara thI / unako upasthita karake vyAvahArika bolA vyAvahArika annadAtA | yaha abhiyoga kozala janapada ke ayodhyA nagara se samAT prasenajit ne svaya bhejA hai| bahuta kucha yatna karane para bhI isa abhiyoga kA vaha nirNaya na kara sake to unhone ise mahArAja ke pAsa bheja diyaa| samrATa-acchA bolo kyA abhiyoga hai ? vyavahArika-isa mAmale me vAdinI yaha strI hai| isakA nAma bhadrA hai / yaha apanA mAmalA svaya upasthita kregii| isa para samrAT usa mahilA se bole-- samrATa-kyo devI / terA kyA abhiyoga hai ? bhadrA-deva / ina dono me se eka vyakti merA pati hai / iname eka vyakti nakalI hai jo mere pati kA rUpa banAye hue hai| kRpayA mujhe nakalI vyakti se chuDAkara mujhe merA asalI pati dilavA de| samrAT-yaha to baDA pecIdA mAmalA hai| vyAvahArika-tabhI to mahArAja prasenajit ne use Apake pAsa bhejA hai samrAT /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra kI nyAya buddhi samrAT -- kyA ina tIno vyaktiyoM ke viSaya meM inakA pichalA varNana bhI bhejA gayA hai / vyAvahArika bhejA gayA hai zrImAn 1 samrAT - acchA, use paDhakara sunA / vyAvahArika -- jaisI zrImAn kI AjJA ! mai ise paDhakara sunAtA hU / "isa strI bhadrA kA pati balabhadra ayodhyA nivAsI eka saccaritra kisAna hai / isa strI kA ayodhyA ke eka dhanika vyakti vasata se gupta sambandha ho gayA / bAda me eka tyAgI mahAtmA ke upadeza se isane zIlavrata le liyA aura vasanta kA sAtha choDa diyA / vasanta ne usa para bahuta Dore DAle, kintu yaha usake vaza me na aaii| bAda me vasanta ko isa strI ke liye pAgala dazA me galiyo me ghUmate hue dekhA gayA / kucha samaya pazcAt vasanta ayodhyA se gAyaba ho gayA aura balabhadra kA AkAra banAkara eka anya vyakti asalI balabhadra ko ghara se nikAlane lagA / isake pazcAt yaha patA lagAnA asambhava ho gayA ki asalI balabhadra kauna hai / " -- samrAT - yaha to baDA bhayAnaka varNana hai / yaha abhiyoga to pahale se bhI adhika pecIdA hai | phira unhone abhayakumAra kI ora dekhakara unase pUchA "kyo kumAra / tuma isa adhiyoga kA nirNaya kara sakoge ?" 1 kumAra - sambhavata kara to sakU~gA / 1 samrAT - acchA devI / tumhAre abhiyoga kA nirNaya yuvarAja karege / - dono balabhadro kA eka-sA rUparaMga dekhakara pahale to abhayakumAra cakarA gae / unhone dono vyaktiyo ke zarIro kI bhadrA kI sahAyatA se atyanta sUkSmatApUrvaka jAca kI, kintu unako una meM lezamAtra bhI antara na milA / anta meM socate-socate unake hRdaya meM eka vicAra AyA / uhone dono balabhadro ko eka sIkhacedAra koTharI meM banda kara diyA / phira unhone eka tU bI apane sAmane rakhakara dono balabhadro se kahA "suno bhAI balabhadro / tuma dono me se koThe ke sIkhaco meM se nikala kara 167
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra jo koI bhI isa tU bI ke chidra se nikala jAvegA usI ko asalI balabhadra samajhA jAvegA aura usI ko bhadrA milegii|" ___ kumAra ke ina vacano ko sunakara asalI balabhadra ko baDA dukha huA / use vizvAsa ho gayA ki aba bhadrA mujhe kabhI na milegI, kyoki mai tU bI ke cheda se nahI nikala sakatA / kintu kumAra ke ina vacano se nakalI balabhadra ko baDA harSa huaa| usane apane zarIra ko atyanta patalA karake sIkhaco se nikala kara jyohI tU bI ke andara praveza kiyA ki abhaya kumAra ne phaurana talavAra kA eka bharapUra hAtha tU bI me mArakara usa nakalI balabhadra ko jAna se mAra DAlA / isake pazcAt usane asalI balabhadra ko koTharI se nikAla kara use bhadrA ke sAtha ayodhyA jAne kI anumati de dI / kumAra kI isa nyAya buddhi ko dekhakara sArI sabhA me behada harSa chA gyaa| taba mahAmAtya varSakAra uTha kara bole___"yuvarAja mai Apako isa anupama eva vilakSaNa buddhi ke liye badhAI detA hUM" isake pazcAt sabhA visarjita kara dI gaI aura samrAT bhojana ke liye uTha ge| isa prakAra pakSapAtarahita nyAya karane se abhayakumAra kI kIrti cAro ora phaila gii| unakI nyAyaparAyaNatA dekhakara sabhI unakI prazasA karate the| kozala ke pazcAt anya aneka dezo se bhI unake pAsa abhiyoga Ate rahate the, jinakA vaha apanI vilakSaNa pratibhA se turanta nirNaya kara diyA karate the|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrakAra bharata madhyAhna hone meM abhI Adhe pahara kA vilamba hai| kvAra mAsa hone ke kAraNa dhUpa kI garmI bahuta kucha nikala gaI thI, phira bhI vaizAlI ke sathAgAra kA pharza dhUpa se garma ho rahA hai| usake matsya deza ke ujjvala zveta maramara ke sabhAmaNDapa me par3A huA sUrya kA pratibimba Akho me aisI cakAcaudha utpanna kara rahA hai ki usake pharza ke kAle patthara ko dekhane se hI caina milatA hai| usakI chata ke kAle patthara ke eka sau ATha khambhe abhI taka sUrya ke tApa se bace hue hai / sabhA-bhavana ke cAro ora bhItara kI ora rakkhI huI hAthI dAta kI nau sau ninyAnave caukiyo para ATho kUlo ke gaNa cupacApa baiThe hue hai| sathAgAra ke ThIka vIco-bIca patthara kI eka vedI para eka svarNa-khacita sihAsana rakhA huA hai, jisa para gaNapati rAjA ceTaka baiThe hue hai / vedI ke Upara svarNa daNDo para eka cadovA tanA huA hai, jisa para aneka prakAra kA tArakazI kA kAma ho rahA hai| vedI ke tIno ora kaTiniyA thI, jinake nikaTa aneka kaNika sannipAta tathA rAjasabhA kI kAryavAhI likha rahe the| rAjA ceTaka sabhA me Akara baiThe hI the ki dauvArika ne Akara nivedana kiyA "licchAvi-kulasUrya gaNapati mahArAja ceTaka kI jaya / " "kyA hai ? dauvArika ?" "mahArAja | kozala deza kA eka citrakAra mahArAja ke darzana karanA cAhatA hai / vaha apanA nAma bharata batalAtA hai aura kahatA hai ki usakA uddezya . vaizAlI ke samasta citrakAro se AzucitrAGkana me pratiyogitA karanA hai|" ___ "itanA AtmavizvAsa hai citrakAra bharata ko apane Upara ki usa ko vaizAlI ke sabhI citrakAro ko parAjita karane kA vizvAsa hai ? acchA usako sammAnapUrvaka andara le aao|" 166
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra dauvArika pIche vApisa calA gyaa| usake jAne ke bAda kucha dera me hI eka yuvaka ne sathAgAra me praveza kiyaa| usakI Ayu lagabhaga tIsa varSa kI thI, raMga gorA tathA bAla gharAle the / usane sundara vastra pahine hue the / kamara me bAIM ora eka sundara myAnavAlI talavAra laTakI huI thI, dAhinI ora eka choTI-sI peTI laTakI huI thI, jo rezamI vastra me lipaTI huI thI / usane Ate gaNapati rAjA ceTaka ko abhivAdana karake kahA- "licchAvi kulabhAnu rAjarAjezvara gaNapati mahArAja ceTaka kI jaya / " "Ao citrakAra | baiTho / " citrakAra ke apane nirdiSTa Asana para baiThane para gaNapati na phira prazna kiyA "Apa kahA~ ke nivAsI ho citrakAra ?" "deva / maiM nivAsI to ayodhyA kA hU, kintu bAlyAvasthA me jaba se maine vidyAdhyayana ke lie janmabhUmi ko choDA, taba se mujhe vahA phira jAne kA avasara nahI milA / " " Apa ne kalA kI zikSA kahA pAI hai| ? "" " maine zikSA to takSazilA me pAI hai / kintu citrakalA ke jambUdvIpa bhara mujhe jahA~ jahA bhI vizeSajJa sunane ko mile, maine una sabake pAsa jAkara unakI sevA karane kA phala liyA hai / " "acchA, to tumane jambUdvIpa bhara kA bhramaNa bhI kiyA hai ?" "deva hA~, samasta jambUdvIpa kA nahI to usake pradhAna - pradhAna nagaro kI yAtrA avazya kI hai / merA dAvA hai ki citra banAne meM zIghra gati se yAthArthya utArane merA mukAbalA koI nahI kara sakatA / " ?" " itanA AtmavizvAsa hai tumako apanI vidyA para "yaha deva ke caraNo kI kRpA kA hI phala hai / " isake pazcAt mahArAja ceTaka ne dauvArika ko bulA kara usase kucha kahA / isake thoDe samaya pazcAt hI kaI citrakAro ne sathAgAra me praveza kiyA / una sabhI ke pAsa citra banAne kI sabhI sAmagrI thI / unake Ane para gaNapati -bole 170
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrakAra bharata "vaizAlI ke samasta citrakAra sune, yaha ayodhyAnivAsI kuzala citrakAra bharata yahA Ae hue hai| inakI icchA vaizAlI ke samasta citrakAro se pratidvandvitA karane kI hai| unakA dAvA hai ki zIghratApUrvaka yAthArthya prApta karane me unakI koI barAbarI nahI kara sakatA / Apa loga kisa citra ke banAne meM pratiyogitA karege? "hama to deva kA citra hI banAnA adhika pasada krege|" "acchA yahI shii| Apa loga apane-apane citrapaTa para eka-eka citra zIghratApUrvaka vnaave|" gaNapati rAjA ceTaka ke yaha kahate hI sava citrakAro ne apane-apane citrapaTa para tUlikA dvArA citra banAnA Arambha kiyA / bharata ne bhI apane citrapaTa para citra banAnA Arambha kiyA, kintu usane Arambha karane ke bAda kucha hI kSaNo me citra banAkara gaNapati ke sAmane upasthita kara diyaa| usake isa cAturya ko dekhakara saba ke saba citrakAra avAka raha ge| isake bAda bharata bolA "saba citrakAra mere nivedana ko sune / vaha apane ra citra ko pUrA kara le| taba taka mai unako dUsarA camatkAra dikhalAU~gA / " yaha kahakara usane upasthita sabhI citrakAro kI saMkhyA paccIsa ke barAbara citrapaTa apane pAsa rakhakara eka-eka citrapaTa ko apane hAtha meM lekara usa para tUlikA rakha-rakha kara use eka 2 kara sAmane ke Asana para ragvanA Arambha kiyA / phira usane sabhI citrakAro ko bulA kara uname se pratyeka ke hAtha me eka2 citrapaTa de diyaa| citrakAro ko yaha dekhakara atyanta Azcarya huA ki pratyeka citrakAra ke hAtha me usakA apanA citrapaTa thaa| yaha dRzya dekhakara vaha saba vi prakAra bharI sabhA me bharata ke caraNo me gira ge| taba uname se sabase vRddha citrakAra lalitakumAra ne rAjA ceTaka se kahA___"deva ! ina ayodhyAvAsI mahodaya se pratidvandvitA hama to kyA indra kI sabhA kA bhI koI citrakAra nahI kara sktaa| inako to nizcaya se kisI devatAkI siddhi hai, jisakI sahAyatA se yaha jisa vyakti kA mana me dhyAna karake citrapaTa para 171
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra tUlikA rakhate hai usa kA citra tatkAla citrapaTa para bana jAtA hai| hama inake sAtha pratidvanditA karane meM asamartha hai|" isa para rAjA ceTaka bole-- "ayodhyAnivAsI citrakAra | hama tumako vaizAlI ke samasta citrakAro ko pratidvadvitA mai parAjita karane para badhAI dete hai| yadi tumhArI icchA ho to hama tumako vaizAlI meM nivAsa kI pUrNa suvidhA dege / hamArI icchA hai ki tuma hamArI santAna ko citrakalA kI zikSA do|" isa para bharata ne uttara diyA "maiM isako apanA saubhAgya samajhU gA deva / abhI maine kahI apanA ghara banAyAM bhI nahI hai / yadi mahArAja kI aisI kRpA rahI to mai vaizAlI ko hI apanI janma-bhUmi mAnakara yahA~ kI nAgarikatA prApta karane kA yatna kruugaa|" rAjA-hama tumako apane rAjamahala kA vaha bhavana rahana ke liye dete haiM, jo abhI taka hamAre atithi-nivAsa kA kAma detA rahA hai| tuma ko vahA sabhI prakAra kI Avazyaka vastue taiyAra milegii| bharata-mai anugrahIta huA deva / mai abhI usa bhavana me jA rahA hai| tabhI dopahara ke vizrAma kA ghaTA bajA aura rAjA ceTaka sahita aSTa kula ke sabhI nau sau ninyAnave rAjA tathA anya sabhAsada apane-apane ghara cale ge| rAjA ceTaka bharata ko apane sAtha lekara apane ghara ke samIpa atithizAlA me ThaharA Ae / yahA unhone usake Atithya kI sampUrNa vyavasthA karadI / rAjA ceTaka kI paTarAnI kA nAma subhadrA thA / usase rAjA ceTaka kI sAta kanyAe utpanna huI thI 1 trizalA devI kA vivAha vaizAlI ke upanagara kuNDa grAma kuNDapura athavA kuNDala pura ke nivAsI nAthavazI athavA jJAtRkavazIya rAjA siddhArtha ke sAtha huA thA / trizalA devI ko priyakAriNI tathA manoharA bhI kahA jAtA thaa| . 2 dvitIya kanyA mRgAvatI kA vivAha vatsadeza ke rAjA zatAnIka ke sAtha kauzAmbI me huA thaa| zatAnIka ko sAra athavA mahArAjanAtha bhI kahate the| ina dono kA putra udayana apane pitA ke bAda bar3A pratApI rAjA huA /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrakAra bharata emmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 3. tRtIya kanyA vasuprabhA kA vivAha dazAeM (dazAsana) deza ke herakacchapura (kamaiThapura) ke svAmI sUryavaMzIya rAjA dazaratha ke sAtha huA thaa| 4 caturtha putrI prabhAvatI kA vivAha kacchadeza ke rorukapura ke svAmI mahAtura ke sAtha kiyA gayA thA / 5. pAcavI putrI dhAriNI kA vivAha agadeza ke rAjA dadhivAhana ke sAtha campApura me kiyA gayA thaa| rAjA ceTaka kI zeSa do kanyAe jyeSThA tathA celanA abhI kumArI thii| iname celanA adhika sundara thii| usake saundarya kI prazasA deza-videza taka phaila cukI thii| magadha kA mahAmAtya varSakAra bhI usako samrATa vimbasAra ke liye mAga cukA thaa| kintu rAjA ceTaka jainI thaa| vaha apanI putrI kA vivAha bauddhadharmAvalambI bimbasAra ke sAtha karane ko kisI prakAra bhI taiyAra na hue / bharata jaba yahA rahane lagA to rAjA ceTaka kI dono choTI putriyA bhI usake pAsa Ane jAne lagI / bharata ne unake bhI aneka citra banAe / eka bAra rAjA ceTaka ne citrakAra bharata ko apanI putriyo ke sAtha aTTahAsa karate hue dekha liyA / isase unake mana me sadeha huA ki aisA na ho ki yaha prema baDhate-baDhate anucita rUpa dhAraNa kara le / vaha bharata kI svatatratA para, akuza lagAnA nahI cAhate the, kyoki aisA karane se yaha samAcAra nagara kI carcA kA viSaya bana jaataa| phira vaha apanI putriyo para bhI pAbadI lagAnA nahI cAhate the, kyoki aisA karane para bhI samAcAra kisI prakAra phUTa hI nikltaa| ataeva unhone isa viSaya para mana hI mana vicAra karake yaha nizcaya kiyA ki bharata ko gupta rUpa se maravA diyA jaave| rAjA ceTaka ne yaha nizcaya karake apane vizvAsI sevako ko yaha kArya diyA ki vaha bharata ko nagara ke bAhara kisI ekAnta sthAna me le jAkara usakI hatyA karade, kintu una sevako me se eka bharata para atyadhika zraddhA rakhatA thA / usane bharata ko usakI AsannamRtyu kA samAcAra dekara use parAmarza diyA ki vaha vaizAlI se tatkAla bhAga jAve / bharata ne jo yaha samAcAra sunA to vaha atyanta ghabarA gyaa| usane udyAna 173
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNika bimbasAra jAne ke bahAne se apanA azva taiyAra karAyA aura calane ke liye taiyAra ho gyaa| usane vicAra kiyA ki yadi adhika sAmAna liyA gayA to logoM ko bhAgane kA sadeha ho jaavegaa| ataeva vaha kevala eka celanA ke citra ko lekara vaizAlI se bhAga claa| rAtri ke samaya jaba rAjA ceTaka udyAna se ghUma kara vApisa lauTe to unhone apane una sevako ko ekAnta me bulAkara uname se bhadrAzva se kahA "kyo bhadrAzva | kyA tumane bharata ko mAra DAlA ?" isa para bhadrAzva bolA "deva / bharata Aja dopahara se hI na jAne kahA bhAga gayA / hamane usako saba jagaha DhU DhA, kintu hamako usakA kahI bhI patA nahI milaa|" "taba to yaha samajhanA cAhiye ki vaha vaizAlI se bhAga gayA ?" "nizcaya se mahArAja ! kyA usakA pIchA kiyA jAve ?" "nahI pIchA karane kI AvazyakatA nahI hai| hamako to usase apanA pIchA chaDAnA thaa| yadi isa prakAra yahA se calA gayA to yaha aura bhI acchA huaa|"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kI dIkSA vaizAlI ke apTakula me jJAtRka bhatriyo kA baDA mAna thA / vaise licchAviyoM ko apane kula kA itanA adhika abhimAna thA ki vaha apane rakta me anya rakta kA sammizraNa nahI hone dete the, kintu jJAtRka kSatriyo ko bhI unase kama khAnadAnI nahI mAnA jAtA thaa| jJAtRko ko jJAtRkavazIya ke atirikta nAthavazIya bhI kahA jAtA thaa| unakI rAjadhAnI kuNDapura vaizAlI se lagabhaga bAraha teraha mIla dUra thii| kabhI usako kuNDagrAma bhI kahA jAtA thA, kintu ina dino use kuNDapura athavA kuNDalapura hI kahA jAtA thaa| jaba taka vaizAlI kA gaNatantra nahI banA thA, vaha eka choTI bastI thii| kintu bAda me vaha baDhate-baDhate kuNDapura se mila gaI aura kuNDapura ko bhI usakA hI eka upanagara mAnA jAne lgaa| jJAtRka gaNa ke gaNapati kazyapagotrIya rAjA siddhArtha the| unakA vaizAlI ke kulo ke rAjAo meM acchA mAna thaa| licchAvI loga to unakA itanA adhika sammAna karate the ki vaizAlI ke licchAvI gaNapati rAjA ceTaka ne apanI sabase bar3I putro trizalA devI kA unake sAtha vivAha kiyA thaa| rAjA siddhArtha ko isa prakAra uttama kula, rAjapratiSThA tathA uccavazIya anukUla patnI sabhI prakAra ke sukha prApta the| prAta kAla kA sundara samaya thaa| ASADha zukla chaTa hone ke kAraNa Rtu atyanta suhAvanI thii| rAtri me varSA ho jAne ke kAraNa isa samaya halkI-halkI ThaDa se vasata Rtu ke jaisA dRzya upasthita thaa| trizalA devI kA mana Aja vistara choDate hI itanA adhika prasanna thA ki jaise koI akSaya nidhi mila gaI ho / vaha mana hI mana prasanna thI, kintu usako yaha patA nahIM thA ki yaha prasannatA kisa bAta kI thii| usane zayyA choDakara prathama apane iSTa deva kA dhyAna kiyA aura phira zauca-snAna Adi se nivRtta hokara uttama vastrAlakAra dhAraNa 175
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kiye / isa samaya rAjA siddhArtha bhI nityakarma se nivRtta hokara apanI adhyayanazAlA meM baiThe the di trizalA devI ne vahA jAkara kahA "mahArAja kA kucha gambhIra adhyayana cala rahA hai kyA "nahI, aisI koI bAta nahI / Ao, calI Ao / nizcaya se tuma mere earer kakSa me fair fazeSa kAraNa ke nahI AtI / tumhArA mukha Aja vizeSa rUpa se prasanna bhI hai / kyA koI AnandadAyaka samAcAra hai / z' d "Aja rAtri ke pichale pahara meM maine aneka svapna dekhe / yadyapi una svapno me mujhe koI khAsa bAta mAlUma nahI detI, kintu na jAne kyo merA mana unako dekhakara bahuta prasanna ho rahA hai / Azcarya kI bAta to yaha hai ki svapno kI sakhyA aneka hote hue bhI mujhe vaha abhI taka acchI taraha se yAda hai / " "bhalA tumane kula kitane svapna Aja rAta dekhe ? 1" " pUre solaha / " "acchA, sune to tumane kyA-kyA svapna dekhe hai 2" "unhI ko sunAne ko to mai Apa ke pAsa AI hU | Apa nimitta zAstra ke eka asAdhAraNa vidvAn gine jAte hai / mere svapno kA phala Apa avazya kaha sakege / merA vizvAsa hai ki unakA phala avazya hI uttama hogA / " "acchA, tuma apane svapno ko sunAo / " "sabase prathama mahArAja | mai kyA dekhatI hU ki 1 mere sAmane eka hAthI khaDA huA hai| usake gaNDasthala se mada baha rahA thA / vaha airAvata ke samAna U~cA thA / 2 phira maine eka baila dekhA / vaha baila candramA kI cAdanI ke samAna sapheda thA / 3 baila ke pazcAt maine eka bhayAnaka siha dekhA / siha kA raMga lAla thA aura usako dekhane se bhaya lagatA thA / 4 usake pazcAt maine lakSmI ko dekhA / lakSmI kamala ke Upara baiThI huI thI aura usake dono ora khaDe hue do hAthI usako svarNakalazo se snAna karA rahe the / 5 phira maine divya phUlo kI eka mAlA dekhii| usake phUloM me se divya sugandha A rahI thI / 6 isake pazcAt maine solaha kalAoM se camakate hue pUrNa candramA ko dekhA / nakSatra - maNDala tathA tArAgaNa ke bIca meM khilA huA candramA usa samaya bar3A sundara dikhalAI de rahA 176
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI dIkSA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmr thA / 7, candramA ke pazcAt maine udayAcala para udaya hote hue bAla sUrya ko devA / 8 phira maine do kalazo ko dekhaa| vaha dono sone ke bane hue the| isake paznAt maine jala ke bhItara do machaliyo ko dekhaa| vaha dono sarovara ke jala me baDe Ananda se krIDA kara rahI thii| 10 phira maiMne eka sundara sarovara ko dekhA, jisame uttama sugadhi vAle kamala phUla rahe the| 11 isake pazcAt maine uttama samudra dekhA / samudra meM jvAra-bhATA A rahA thA, jo usake kinAre ko jhakajhore DAlatA thA / 12 phira mene eka sundara siMhAsana dekhA ! usame sthAna-sthAna para jaDI huI maNiyA atyanta zobhA utpanna kara rahI thii| 13 siMhAsana ke bAda maine devatAo ke vimAno ko AkAza me Ate hue dekhaa| vimAno me lage hue aneka prakAra ke ratna apanI prabhA se dizAo ko prakAzita kara rahe the / 14 phira maine dharaNendra ke ratha ko dekhA, jisake pahiye pRthvI ko khode dete the| 15 isake bAda maine ratno ke eka Dhera ko dekhA, jisakI jyoti dazo dizAo ko prakAzita kara rahI thI / 16 isake pazcAt maine aimI agni-zikhA ko dekhA, jisame dhuA nahI thaa| ina solaha svapno ke pazcAta maine eka hAthI ko apane mukha me praveza karate dekhA / aba Apa kRpA kara mujhe ina svapno kA phala btlaave| rAjA siddhArtha-rAnI / tumhAre svapna bahuta acche hai| tuma dhyAna dekara suno| maiM tumhAre eka-eka svapna kA phala kahatA huu| samasta svapno kA phala yaha hai ki tere garbha se eka alaukika bAlaka kA janma hogaa| prathama svapna hAthI kA phala yaha hai ki terA putra dharmacakra kA pravartana karane vAlA hogaa| baila dharma kA cinha hai / isakA phala yaha hai ki tujhe dharma se sukha kI prApti hogI aura vaisA hI terA putra bhI hogaa| siMha kA artha yaha hai ki terA putra atyanta balazAlI hogA aura vaha apane tapazcaraNa se apane sabhI janmo ke karmaphala ko naSTa kara degA / snAna karatI huI lakSmI kA phala yaha hai ki tere putra ko devatA loga sumeru 'parvata para kSIra sAgara ke jala se snAna kraavege| sugadhita puSpo kI mAlA kA phala yaha hai ki tere putra kA zarIra atyanta sugadhita hogaa| solaha kalAo ko prakAzita karane vAle pUrNa candramA kA phala yaha hai ki terA putra apanI vANI se dharma kA vistAra karegA / sUrya kA phala yaha hai ki terA putra ajJAna rUpI mahAn
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra tama ko naSTa karana vAlA hogaa| do kalaza tere putra ke jJAna tathA dhyAna ko prakaTa karate hai| do machaliyo kA phala yaha hai ki tere putra ko sabhI sukha prApta hoge / kamalasahita sarovara kA artha yaha hai ki tere putra kA zarIra sabhI uttama lakSaNo sahita sundara hogaa| samudra kA phala yaha hai ki tere putra ko samudra ke samAna jJAna athavA kevala jJAna prApta hogaa| sihAsana kA phala yaha hai ki tere putra kA pUjana tIno loka karege / devatAo ke vimAna kA phala yaha hai ki terA putra devaloka ko choDakara tere garbha me aavegaa| dhararaNendra ke ratha kA phala yaha hai ki terA putra janma se hI jJAnI hogaa| ratno kI rAzi dekhane kA phala yaha hogA ki terA putra samyak darzana, samyak jJAna tathA samyak cAritra rUpa ratnatraya kA dhAraka hogaa| agni-zikhA dekhane kA phala yaha hai ki terA putra sabhI karmoM ko naSTa kara mokSa prApta kregaa| tere mukha me jo gaja ne praveza kiyA hai usakA phala yaha hai ki caubIsave tIrthaGkara ne tere garbha me praveza kiyA hai| "taba to mahArAja mere svapna vAstava meM bahuta acche hai|" rAnI yaha kahakara atyanta prasanna hokara apane kamare meM calI aaii| aba usakA garbha pratidina baDhane lgaa| rAnI ko yaha dekhakara atyanta Azcarya hotA thA ki garbha ke kAraNa usako vamana Adi koI bhI upadrava kaSTa nahI dete the| rAnI ke dasa mAsa dekhate-dekhate hI vyatIta ho gae / anta me usane caitra zuklA trayodazI ke dina eka atyanta sundara bAlaka ko janma diyaa| rAjA siddhArtha ne putra ke janma kA utsava atyanta samAroha se manAyA aura yAcako ko khUba dAna diyaa| dasave dina bacce kA nAma varddhamAna rakhA gayA / pAca varSa kI Ayu me unako paDhane biThalA diyA gyaa| aba vaha laDako ke sAtha khelane jAne lge| varddhamAna bacapana se hI baDe balavAna the / jaba unakI Ayu ATha varSa kI huI to eka bAra vaha laDako ke sAtha khela rahe the ki eka hAthI pAgala hokara apanI sAkala tuDA kara bhAga nikalA / acAnaka vaha udhara hI A gayA, jahA varddhamAna anya laDako ke saga khela rahe the / hAthI ko dekhakara anya bAlaka to bhAga gae, kintu varddhamAna na bhAga ske| hAthI ne unako pakaDane ke liye- unake Upara sUDa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kI dIkSA para itane ghU se mAre vaza meM ho gayA / isa aura taba se saba loga calAI, kintu varddhamAna bar3I kuzalatA se usakI sUDa ke Upara se caDhakara usake mastaka para pahu~ca gae / vahA jAkara unhone usake mastaka ki hAthI kA mada utara gayA aura vaha pUrNatayA unake 'ghaTanA se nagara meM baDA bhArI Azcarya prakaTa kiyA gayA inhe mahAvIra kahane lage / eka bAra yaha bAlako ke sAtha vRkSa para khela rahe the ki eka mahAkAya sarpa ne vRkSa kI khokhala me se nikala kara vRkSa ko ghera liyA / laDake vRkSa ke Upara se bhaya ke mAre girane lage, kintu yaha usa sarpa ke sira para paira rakha kara utara Ae / kramaza vaha sabhI vidyAo ko paDhakara bhArI vidvAn bana gae / aba kuNDapura me ghara-ghara badhAiyA gAI jA rahI hai / pratyeka vyakti ke mana me bhArI utsAha hai / rAjA siddhArtha tathA mahArAnI trizalA devI ke to pUchane hI kyA / unako to aba tIno loka kI sampadA prApta hone jaisA Ananda A rahA hai / unake putra varddhamAna mahAvIra Aja tIsa varSa kI Ayu ko pAra karake ikatIsave varSa me praveza kara rahe hai aura isIliye unako gRhastha ke badhana me bAdhane kI taiyArI kI jA rahI hai / unake vivAha kI taiyArI kA utsAha sAre nagara me thA / kintu eka ora jahA prasannatA ke bAje baja rahe the, vahA dUsarI ora bhagavAn mahAvIra svAmI ke mana para bhArI bojha sA baDhatA jAtA thA / unako aisA pratIta ho rahA thA, mAno unako koI balAt parvata ke Upara ghasITa kara isIliye le jA rahA ho ki unhe vahA le jAkara vahA se nIce dhakkA de diyA jAve / vaha apane adhyayana kakSa me jAkara isa prakAra vicAra karane lage / " samajha me nahI AtA yaha tamAzA kyo kiyA jA rahA hai / mere jIvana kA lakSya to gRhastha sukho kA bhoga karanA nahI hai / mai pitAjI tathA mAtAjI dono ko paryApta saketa kara cukA hU ki maine janma bhara brahmacArI rahanA hai, kintu yaha loga muka se binA pUche hI vivAha kI taiyArI kara rahe hai / kyA karU~, kucha samajha me nahI AtA ? yadi mu~ha khola kara kahatA hU to saba koI yahIM kaheMge ki laDakA nirlajja hai aura yadi nahI kahatA hU to ananta sasAra-sAgara meM giranA par3egA /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra wwwANA yaha bhI ho sakatA hai ki mai inake kahane se vivAha kara lU aura phira bhI brahmacArI banA rahU / kintu aisA karane se kisI dUsare kI kanyA ke Upara atyAcAra hogA / astu, aba lajjA tyAge binA kAma na clegaa| acchA, cala kara kahatA huu|" mana hI mana yaha socakara kumAra mahAvIra bAhira vahA Aye, jahA~ rAjA siddhArtha bar3e utsAha se unake lagna kI taiyArI karavA rahe the / unhone Akara unase kahA "pitA jI | mujhe Apa se kucha nivedana karanA hai|" "kaho beTA ! kyA bAta hai?" "pitA jI | mai kaI dina se sakoca me paDA thA ki Apa se nivedana karU yA na karU / kintu jaba maine dekhA ki aba Apa se kahe binA kAma na calegA to mujhe apanA mukha kholanA hI paDA, kyoki lajjA vahI taka karanI cAhiye jahA~ taka AtmA kA sarvanAza na ho|" vardhamAna kumAra ke gUDha vacana sunakara rAjA siddhArtha kI mAthA Thanaka gayA, kintu unhone thoDA sayata hokara kahA "tuma to pahelI bujhA rahe ho kumAra | khula kara kaho bAta kyA hai ?" __"Apa khula kara kahane kI anumati dete hai, yaha jAna kara mujhe prasannatA huii| bAta yaha hai ki mere jIvana kA lakSya tyAga hai, bhoga nahI, AtmakalyANa hai, AtmavinAza nahI, sAdhu jIvana hai, vivAha badhana nahI / phira mujhe isa prakAra vivAha-badhana me bAdhane kA yaha ADambara kyo racA jA rahA hai ?" * kumAra jaba yaha vacana rAjA siddhArtha se kaha rahe the to vahA mahArAnI trizalA devI bhI A gaI thii| unhone jo kumAra ke yaha zabda sune to ekadama ghabarA gaI / vAstava me kumAra ke ina zabdo ne raga me bhaga kara diyA / taba rAjA siddhArtha bole "beTA ! yadi koI kisI makAna kI chata para caDhanA cAhatA hai to use eka-eka sIDhI karake hI chata para caDhanA hogaa| vaha kUdakara chata para nahIM jA sktaa| yadi tumako munipada grahaNa karanA hai to tumako tyAga kI Rmika sIDhI 180
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI dIkSA para hokara hI jAnA hogaa| abhI tuma vivAha kara lo / jala tumhAre eka santAna ho jAvegI to hama tumhAre sayama-mArga me vighna na ddaalege|" __"nahI pitA jI ! pratyeka vyakti ke lie sIDhiyA eka sI nahIM hotii| baunA AdamI eka-eka sIDhI karake bhI chata para nahI caDha sakatA / kintu adhika lambA AdamI do-do, tIna-tIna sIDhiyo ko eka sAtha lAdha kara Upara jA sakatA hai / mujha ko vivAha na karake dIkSA lenI hai| mujhe anumati dIjiye ki maiM ghara choDakara bana ko jAU / " kumAra ke ina zabdo ne sabake Upara vajrapAta kA kAma kiyaa| unako dikhalAI de gayA ki kumAra aba ghara meM na raha sakege / mahArAnI trizalA devI kA to ekadama galA bhara AyA / vaha rugrAsI hokara kumAra se bolI__ "beTA ! kyA maine tujhe isI dina ke lie pAlA thA ki tU hama logo ko vRddhAvasthA meM dagA dekara calA jAye / jaba tere sukha dekhane tathA sukha dikhAne ke dina Ae to tU vana ko jAne kI bAta kara rahA hai|" ___ "mAtA ! tuma Aja kaisI bholI bAte kara rahI ho / tuma to jAnatI ho ki yaha saMsAra kevala dukharUpa hai| isame sukha kahIM bhI nahIM hai / jo kucha thoDA bahuta bhrama ke kAraNa sukha dikhalAI detA hai, vaha sukha nahI varan vAstava meM dukha hI hai| vaha sukha zahada me lapeTI huI talavAra kI dhAra ke samAna hai / usako cATate hI jIbha zatakhaNDa hokara gira jaavegii| mAtA / tuma merI jIvanadAyinI ho| tumane mujhe yaha jIvana diyA hai to mujhe andhakAra se prakAza me bhI Ane do| yaha moha to sasAra me girAne vAlA hai| mai svArthI nahI huuN| mai Atma kalyANa karake sasAra kA kalyANa karanA cAhatA hU / mujhe vana ko abhI jAnA * Avazyaka hai|" yaha kahakara unhone apane sabhI vastra utAra kara dAna karane Arambha kiya / aba mAtA-pitA ko vizvAsa ho gayA ki hAthI ke bAhira nikale hue dAtoM ko jabardastI bhItara ko nahI kiyA jA sktaa| bhagavAn ke dRDha vairAgya ke sAmane unako parAjaya svIkAra karanI par3I aura unako bhagavAn ko dIkSA lene kI anumati denI pdd'ii.| aba kumAra ne apanI sabhI vastuo ko dAna karake apane
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra sabhI vastra utAra ra digambara veSa dhAraNa kiyA / vaha pUrNatayA nagna hokara kuNDalapura ke bAhira nikala kara nAttakhaDa athavA jJAtRkhaDa nAmaka vana me pahuca kara eka zilA para azoka vRkSa ke nIce baiTha gaye / unhone mArgazIrSa zuklA dazamI ko munipada dhAraNa kiyA / aba bhagavAn mahAvIra kaThora tapazcaraNa karate hue ghUmane lage / vaha bhUkha, pyAsa Adi ko sahana kara lambe-lambe upavAsa kiyA karate the / yadyapi vaha apanI muni avasthA meM aneka sthAno me bhramaNa kiyA karate the, kiMtu vaha kisI ko upadeza nahI dete the / varSA kAla me vaha kisI eka nagara ke pAsa cAra mAsa ke liye Thahara jAte the, kintu varSa 'zeSa ATha mAsa bhara vaha tapa karate hue bhUmaNa hI karate rahate the / vaha apane Age kI cAra hAtha bhUmi ko dekha kara sAvadhAnI se calate the ki kahI koI jIva unake paira se daba na jAve / vaha aneka lambe-lambe upavAsa kiyA karate the / kaI bAra to unhone kaI-kaI mAsa ke lambe upavAsa kiye / jaba unako bhojana karanA hotA thA to vaha nagara me jAkara cupacApa bhramaNa kara Ate the / vaha kisI se mAgate nahI ye / yadi koI unase kahatA thA ki " mahArAja padhAriye / AhAra pAnI zuddha hai" aura vaha usake AcAra-vyavahAra ko apane anukUla dekhate the to usake yahA jAkara khaDe ho jAte the, anyathA Age baDha jAte the / vaha baiThakara bhojana nahI karate the aura na kisI pAtra meM hI bhojana gRhastha unako AhAra dAna dene ke liye khAdya vastue lAtA thA to vaha khaDe khaDe hI apane donoM hAtho kI ajali Age kara dete the / gRhastha grAsa banA banA kara unake hAtha me de detA thA aura vaha usako khAte jAte the / bhojana ke bIca me pyAsa lagane para bhI vaha pAnI nahI mAgate the / gRhastha svaya hI khilAte - khilAte. bIca-bIca me thoDA pAnI bhI unakI ajali me DAla dete the aura vaha usako pI lete the / kisI se na mAMgate hue bhI kabhI-kabhI vaha apane manameM bar3e-baDe vici niyama karake abhigraha karate the ki Aja mujhe bhikSA me amuka vastu milegI to lugA, anyathA na lUgA / gRhastha becAro ko kyA patA ki unhone Aja kyA abhigraha kiyA hai / prAya unakA abhigraha pUrA nahI hotA thA kisI ke yahA karate the / jaba para
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kI dIkSA aura unako kaI-kaI dina taka nagara se vApisa loTa ra nirAhAra rahanA paDatA thA / bhagavAn mahAvIra svAmI ne isa prakAra kA kaThina tapazcaraNa vAraha varSa taka kiyA / isa bIca meM unhone aneka sthAno para bhramaNa kiyA tathA aneka sthAno me cAturmAsya kiyA / unake bAraha cAturmAsyo me se ATha vaidyAlI me hue the / bhagavAn jaba kisI mArga para cala par3ate the to vaha prANa para sakaTa jAna kara bhI usa mArga se kabhI nahI lauTane the / eka bAra vaha eka sthAna ko jAne lage to logo ne unako usa mArga para jAne se yaha kahakara rokA "bhagavan / isa mArga se na jAve, udhara eka bhayakara vipa vAlA sarpa mArga me baiThA rahatA hai aura udhara se jAne vAle kisI bhI prANI ko kATe binA nahI chor3atA / hamane usakA nAma caNDakauzika rakhA huA hai / " kintu bhagavAn ko to zarIra kA moha nahI thA / vaha usI mArga para baDhate cale gae / ata me kTU usa sthAna para pahu~ca gae, jahA~ mArga me caNDakauzika sarpa baiThA huA thA / bhagavAn ne sarpa tathA sarpa ne bhagavAn ko dekhA / sarpa ne bhagavAn ko dekhate hI una para AkramaNa kiyA aura unako kATa khAyA / kintu bhagavAn usake kATane para bhI nizcala khaDe rahe / marpa AzA kara rahA thA ki mere kATane para sabhI prANiyo ke samAna yaha bhI mara jAvege, kintu namaka na khAne vAle para sarpa kA viSa asara nahI karatA / yadyapi bhagavAn ko apane AhAra me thoDA bahuta namaka avazya milatA thA, kintu vaha itanA kama hotA thA ki sarpa vi ko rokane ke liye paryApta thA / yadi bhagavAn vAraha varSa taka bilkula namaka na khAte to unake zarIra me itanA vipa utpanna ho jAtA ki unako kATane se sarpa hI mara jAtA / bhagavAna ke zarIra para sarpa ke vipa kA prabhAva lezamAtra bhI na paDA / bhagavAn ke isa camatkAra ko dekhakara sarpa ko vaDA Azcarya huA / vAstava me vaha sarpa eka zApagrasta jIva thA / bhagavAn ke spa se usakA ghamaMDa hI cUra nahI huA, varan usako apane pichale janmo kA bhI smaraNa ho AyA, aba usako isa bAta kA baDA kheda huA ki usane itane 183
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNika bimbasAra AAJ RAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA prANiyo kI hatyA syo kI / caNDakauzika kahA to apane phaNa ko cauDA riye bhagavAna ke sAmane paDA thA, kahA vaha unake caraNo me paDakara unako cATane lgaa| jina logo ne bhagavAn ko usa mArga se jAne ko manA kiyA thA vaha unakA anusaraNa karate hue bahuta dUra rahate hue pIche-pIche cale A rahe the| unhone jo caNDakauzika ko bhagavAn ke caraNa cATate tathA bhagavAn ko usake sira para hAtha rakhate hue dekhA to unhe baDA bhArI Azcarya huaa| anta me bhagavAn mahAvIra usa sarpa ko hisA na karane kA upadeza dekara Age cale gae aura logo ne usa vana me bekhaTake AnA jAnA Arambha kara diyaa| eka bAra bhagavAn paribhramaNa karate. hue avantI deza kI rAjadhAnI ujjayinI pahu~ce / vaha vahA kI atimuktaka nAmaka zmazAna bhUmi meM rAtri ke samaya pratimAyoga dhAraNa karake khaDe hue the ki bhava nAmaka eka rudra puruSa ne unako baDA bhArI kaSTa diyaa| kintu bhagavAn apane dhyAna se na Dige aura samasta kaSTa ko sahana karate hue usI prakAra ghyAna meM lage rhe| bhagavAn ke isa prakAra avicala dhyAna ko dekhakara usa atyAcArI kA hRdaya badala gayA aura usako apane kiye para ghora pazcAttApa huA / anta me vaha bhagavAn ko 'namaskAra' karake vahA se calA gyaa| ujjayinI se bhagavAn vatsa deza kI rAjadhAnI kauzAmbI gaye / yahA una dino vahI rAjA zatAnIka rAjya karatA thA, jisake sAtha bhagavAn kI mausI mRgAvatI kA vivAha huA thaa| unhoMne bhagavAna kA sammAna karanA cAhA, kintu bhagavAna ne una dino pUrNatayA maunavrata liyA huA thaa| ata. rAjA zatAnIka tathA rAnI mRgAvatI ko unakI koI bhI sevA karane kA avasara na milA / ina dinoM bhagavAn ne eka kaThina abhigraha dhAraNa kiyA huA thA, jisase yadyapi vaha nagara me AhAra ke liye dainika jAte the, kintu abhigraha pUrA na hone ke kAraNa sadA hI khAlI vApisa Ate the / ina dino kauzAmbI me campA ko jIta kara aga deza ko apane rAjya meM sammilita karane kA vizeSa utsava manAyA jA rahA thaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI candananAlA __"prabho ! mujhe apane kauna-se pApa kA daNDa mila rahA hai ? Apa jAnate hai ki maine apane isa caudaha varSa ke jIvana me kabhI kisI kA jI taka bhI nahI dukhaayaa| phira mujhako kisa pApa ke kAraNa isa prakAra bhUkhI-pyAsI jela vAsa ke dAsNa dukha isa bhaure me bhogane par3a rahe hai ? kahA to maiM campA ke mahArAja dadhivAhana kI prANapyArI putrI aura kahA yaha jela jIvana / kahA mai vaizAlI ke nau licchavi tathA nau malla rAjAo ke adhIzvara rAjA ceTaka kI prANo se bhI pyArI dhevatI tathA mahArAnI dhAriNI devI ke garbha se utpanna huI putrI aura kahA yaha dAsIpanA ? vidhi kI kaisI viDambanA hai ? vidhAtA se merA lezamAtra bhI sukha nahI dekhA gyaa| mere bAlyAvasthA ke dina acchI taraha bItane bhI na pAe the ki usa kauzAmbI ke rAjA zatAnIka ne apane sADhUpane ke sambandha kA lezamAtra bhI dhyAna na kara mere pitA para caDhAI karake campA ke sAre rAjya ko naSTa kara diyA / oha ! usa samaya kI nirmama hatyAo aura nagara kI lUTa ko smaraNa karake aba bhI mere hRdaya me asIma vedanA utpanna hotI hai| usa samaya yadyapi merI mAtA dhAriNI devI mujhe lekara bhaure me chipa gaI thI, kintu rAjA zatAnIka ke rathavAna ne hama dono ko vahA se bhI DhUMDha nikaalaa| vaha hama dono ko ratha ma biThA kara kauzAmbI apane ghara le AyA / hAya ! Aja mujhe apanI usa mAtA kI yAda bahuta satA rahI hai, jisane usa rathavAna se apane zIla kI rakSA karane kve lie mArga meM hI apane dAto se apanI jIbha kATa kara apane prANa de diye 'the| merI mAtA ne apane balidAna se usa samaya yaha siddha kara diyA thA ki Atma-balidAna kaise bhI duSTa vyakti ke svabhAva ko badala sakatA hai| isalie usa duSTa rathavAna ne mAtA ke lie rotI-kalapatI dekha kara mujhako putrI ke 185
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra samAna sAtvanA dI thii| itanA hI nahIM, usane mujhe ghara lAkara apanI patnI ko bhI mujhe putrI ke samAna hI rakhane kA Adeza diyaa| kintu mere durbhAgya kA to abhI Arabha thaa| abhI to mujhe na jAne kyA-kyA dukha dekhane bade the ? rathavAna kI strI zIghra hI mujha se IrSyA karane lgii| usane apane pati ko AjJA dI ki vaha mujha ko bAjAra me dAsI ke samAna beca kara mere mUlya svarUpa bIsa lAkha svarNa mudrA usako lAkara de / yadyapi rathavAna ne isa prastAva ko svIkAra nahIM kiyA, kintu mujha se usakA yaha kaSTa nahI dekhA gyaa| maine usase yaha anurodha kiyA ki vaha merI usa naI mAtA kI AjJA kA pAlana kare / anta me hama dono bAjAra meM Ae / maine apane ko becane ke lie svaya hI AvAja lagAnI Arambha kii| mujhe usa samaya atizaya vedanA huI, jaba eka vezyA mujhako mola lene ke lie Agraha karane lagI, kintu maine usake sAtha jAne se sApha inkAra kara diyA / anta me eka dhanAvA nAmaka dhArmika seTha ne mere mUtya svarUpa vIsa lAkha svarNa mudrA usa rathavAna ko dekara mujhe prApta kiyaa| usane jisa samaya mujhe beTI kaha kara sambodhita kiyA to mujhe apane pitA rAjA dadhivAhana kI yAda ho AI / yadyapi mujhako usa samaya to bahuta burA lagA, kintu jaba maine apane navIna pitA ke nizcala netro me ahiMsA, dayA, sayama tathA santoSa kI samujjvala bhAvanA ko pAyA to maiMne apane jIvana ko eka bAra phira dhanya mAnA / mai socane lagI ki sabhavata isI prakAra dharma-dhyAna karate-karate aba merA jIvana vyatIta ho jaavegaa| kintu mujhe patA nahI thA ki durbhAgya abhI taka mujhako dekhakara khilakhilA kara ha~sa rahA hai| kahA jAtA hai ki anupama svargIya saundarya kisI baDe puNya se milatA hai, kintu mujha ko to vaha saundarya sambhavata koI vaDA bhArI pApa karane ke kAraNa usa pApa kA prAyazcitta karane ke lie diyA gayA thaa| eka dina seTha dhanAvA pyAra se mere sundara bAlo para hAtha pherane lge| basa yahI se seThAnI mUlAdevI merI bhayakara virodhinI bana gaI / ataeva vaha mujha para dvonabhAva rakha kara mujha se mana hI mana jalane lgii| aba vaha pratikSaNa yahI socatI rahatI thI ki mai kisa prakAra candanabAlA ko dukhI karUM / seTha mujha se prAya. pUcha liyA karate the ki mujhe usa ghara me koI kaSTa to nahIM hai, kintu mai sadA yahI 186
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI candanabAlA uttara detI ki mujhe jo kucha milatA hai usame santoSa hai| meTha jI ke isa vyavahAra se seThAnI ko aura bhI adhika ISyAM hotI thI, kintu vaha unakI jAnakArI me mujhe aisA dukha dene kA sAhasa nahI karatI thI ki jisakA seTha jI ko patA ho jAve / vaise bAta-bAta me jhiDakanA, kharAba bhojana denA Adi to usakA nitya kA kAma thaa| anta meM eka dina usako avasara mila hI gyaa| seTha jI tIna-cAra dina ke lie bAhara ge| usanaM seTha jI ke pITha pherate hI prathama to mere sira ke bAla kaTavAe, phira mujhe vastra ke nAma para yaha akelA kacchA pahinA kara usane mujhe bhaure jaisI ima aisI adherI koTharI me hAtha pairo me jajIra DAla kara kaida kara diyA ki mere kitanA hI rone-pITane para bhI kisI ko merI AvAja sunAI na de / sAtha hI usane ghara kI saba dAsiyo ko kaThoratA se AjJA de dI ki merA bheda seTha jI ko na milane pAve / vaha ghara kA tAlA banda karake apane pIhara calI gaI / Aja mujhako usa dazA me tIsarA dina hai| bhUkha aura pyAsa ke mAre merI A~kho ke Age adherA chA rahA hai| lohe kI jajIra merI komata kalAiyo ko aisI burI taraha cATa gaI hai ki hAtha hilAe se bhI nahIM hilate / hA, bhagavan / isa prakAra kaba taka dukha milatA rahegA | isa dukha se to mere prANa hI nikala jAte to acchA thA / yahA~ to ro-ro kara galA phAi~ gI to bhI kisI ko patA nahI calane kaa| prabho / dayA karo | mere kaSTo ko dUra kara mujhe itanI svatantratA de do ki mai isa mAyAmaya sasAra ke mamatva kA tyAga kara bhagavAn mahAvIra svAmI ke caraNo kA sevana karatI huI apane paraloka ko banA skuuN|" yaha kahakara candanabAlA phUTa-phUTa kara rone lgii| x isa samaya bhagavAn mahAvIra svAmI ko tapa karate hue gyAraha varSa vyatIta ho cuke the / bhagavAn kA kauzAmbI me padhArane kA samAcAra sunakara janatA baDe utsAha se unake darzana karane phuNcii| vaha AzA karatI thI ki bhagavAn se kucha upadeza sunane ko milegA, kintu bhagavAn to mauna the / unhone kisI ko
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra bhI 'kucha 'upadeza nahI diyA / janatA unakA upadeza na pAkara unake darzana se hI apane ko kRtakRtya mAnane lagI / yadyapi aba janatA ke mana me bhagavAn kA upadeza zravaNa karane kI AzA lezamAtra bhI bAkI nahI thI, kintu unako AhAra dene kI AzA avazya thI / kucha samaya ke pazcAt bhagavAn cAra hAtha pRthvI ko Age dekhate hue AhAra ke lie nagara kI ora isa prakAra yatnapUrvaka cale ki unake pairo se koI jIva jantu na mara jaave| nagara nivAsI rAjA aura raka, dhanI aura nirdhana sabhI unase vinayapUrvaka kahate "bhagavan ! padhAriye padhAriye / AhAra pAnI zuddha hai" vApisa cale ge| bhagavAn ko AhAra ke lie vApisa jAte tIna dina ho gae, kintu unhone kintu vaha kisI kI ora dRSTi na kara nagara me vaise hI ghUma kara nagara meM isa prakAra Ate tathA kisI ke yahA~ AhAra grahaNa na kiyA / janatA samajha gaI ki bhagavAn ne apane mana me koI kaThina abhigraha kiyA huA hai ki ukta avasthA vAlA prANI hama ko amuka prakAra kA AhAra degA to leMge anyathA na leNge| janatA bhagavAn kA abhigraha jAnane ke lie atyanta cintita thI, kintu isa gutthI ko kholane kA koI upAya na thA / isa prakAra bhagavAn ko binA AhAra ke vihAra karate hue lagabhaga pA~ca mAsa bIta gae / seTha ghanAvA jo tIna dina bAda ghara vApisa Ae to candanabAlA ko ghara me na pAkara unako bar3I cintA huii| vaha apanI patnI ke svabhAva ko jAnate the, ataeva kisI aniSTa kI AzakA se unakA mana andara hI andara zakAzIla ho uThA / unhone ghara meM saba dAsa-dAsiyo se pUchA, kiMtu seThAnI ke bhaya ke kAraNa kisI ne bhI unako asalI bAta na batalAI / anta me eka vRddhA dAsI ne Darate-Darate seTha ko vAstavika bAta batalA hI dI / seThajI ne jo sunA to vaha ghabarAe hue usa koTharI meM ge| candanabAlA ko usa dazA meM dekhakara unako baDA duHkha hA / vaha usako bhUkhI-pyAsI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimba sAra - |TA M THI - und hat as n an sinh candana bAlA bhaure dvAra para hAtha pairoM meM jajIreM baMdhI huI kacchA pahane sira muDe huye bhagavAna mahAvIra svAmI ko sUpa meM rakkhe AHMANAS0 W
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI candanavAlA tathA jajIro se baMdhI dekhakara kiMkartavyavimUDha ho gae ki pahale kyA kreN| pahile unako usake bhojana kI ciMtA huii| vaha ghara meM dauDe gae, kiMtu ghara meM usa samaya bhojana kucha bhI taiyAra nahI thaa| kevala thoDI-sI kulathI ubalI huI eka sUpa me rakhI thii| seTha usa sUtra ko hI lekara candanavAlA ke pAsa rakha Ae aura hathakaDiyo aura veDiyo ko kATane kA upAya karane phira cale ge| candanavAlA apane bhauMre ke sammukha hAtha-paira baMdhI huI ro rahI thii| yadyapi usake mukha se kaumArya damaka rahA thA, kintu rote-rote usake netra sUja gae the / usakA sira muMDA huA thaa| vastra ke nAma para vaha kevala eka kacchA hI pahine huI thii| isa samaya dopahara Dhala rahA thA aura use nirAhAra rahate tIna dina bIta gae the, phira bhI vaha una ubale hue kulathI ke dAnoM ko kisI satpAtra ko prAhAra-dAna diye binA khAnA na cAhatI thii| vaha eka paira kamare ke andara tathA dUsarA paira bAhara rakhe kisI atithi ke Ane kI pratIkSA kara rahI thI ki bhagavAn mahAvIra udhara se pdhaare| vaha unako dekhakara prasanna ho gii| usane unase kahA "bhagavan / AhAra pAnI zuddha hai / padhAriye, pdhaariye|" jaisA ki pIche patA lagA, bhagavAn kA abhigraha yaha thA ki kisI aisI kumArI rAjakanyA ke hAtha se sUpa meM rakhI ubalI huI kulathI kA AhAra hI lege, jisake hAtha-paira jajIra se ba~dhe hue ho, jisakA sira muDA huA ho, vastra ke nAma para jo kevala eka kacchA hI pahine hue ho, usa samaya dopahara Dhala cuke aura use nirAhAra rahate tIna dina bIta gae ho| usakA eka paira kamare ke andara tathA dUsarA paira kamare ke bAhira ho| vaha pahale ha~se ora pIche ro paDe / . bhagavAn mahAvIra svAmI apane abhigraha kI lagabhaga sabhI bAte vahA~ milatI dekha kara ruke, kintu unako vahA phira bhI eka bAta kI truTi dikhalAI paDI / bhagavAn cAhate the ki AhAra dene vAlI rAjakanyA pahale prasannavadana ho, kintu bAda me ro paDe / vaha candanabAlA ko prasanna dekhakara Age ko baDha gae / kintu candanabAlA apanI AzA pUrI na hotI dekhakara phUTa-phUTa kara rone lagI / usako rotI devakara bhagavAn ne vApisa Akara apane dono hAtha usake
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra sAmane phailA diye / usane bar3e prema se eka - eka grAsa banAkara unake hAtho me rakhate hue unako usa ubalI huI kulathI kA AhAra kraayaa| usa samaya AkAza meM dundubhi bajane lagI / saba ora jaya-jayakAra kA zabda hone lagA aura sumana-vRSTi hone lagI / isa prakAra aneka nagaro me vihAra karane ke bAda pA~ca mAsa bAda bhagavAn mahAvIra svAmI ne AhAra grahaNa kiyA / candanabAlA ke hAtha se bhagavAn dvArA AhAra liye jAne kA samAcAra bAta kI bAta me sAre kauzAmbI bhara meM phaila gyaa| aba to mUlA seThAnI aura usa rathavAna kI patnI ne bhI Akara usako sira jhukAyA / samAcAra pAkara rAjA zatAnIka bhI apanI patnI mahArAnI mRgAvatI sahita usake darzana ko AyA / mahArAnI mRgAvatI bhI vaizAlI ke rAjA ceTaka kI hI kanyA thI / candanabAlA usakI bhAnajI thI / usane candanabAlA ko turanta pahacAna liyA aura bolI "acchA beTI / tU isa dazA me aura seTha dhanAvA ke ghara ?" "hA~ mausI / mujhe merA bhAgya yahI ghasITa lAyA / " "mujhe beTI / campApura para tere mausA ke caDhAI karane kA bar3A dukha hai / maine usa yuddha ko rokane kA bahuta yatna kiyA, kintu tere pitA tathA mausA ke vizeSa manomAlinya ke kAraNa yuddha anivArya ho hI gayA / phira bhI maine apane baTe udayana se yaha vacana le liyA hai ki vaha gaddI para baiThate hI tere bhAI dRDhavarmA ko phira agarAja banA kara campApurI ke rAjasihAsana para biThalAvegA / kiMtu beTI, tU yahA~ kisa prakAra A pahu~cI aura tUne yahA~ Akara mujhe apane Ane kA samAcAra kyo nahI bhijavAyA ?" isa para candanabAlA ne campApura se aba taka kI sArI ghaTanA sunAkara usase kahA "mausI, mai dAsI hU~ / dAsI ko bhalA svatantratApUrvaka samAcAra bhejane kI suvidhA kahA~ hotI hai ! " "nahI beTI ! aba tuma dAsI nahI, vaba to tuma merI bhAnajI ho / tumako mere sAtha hI rahanA hogA / "
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI candanabAlA yaha kahakara rAnI mRgAvatI candanabAlA ko apane sAtha apane rAjamahala AI | jaisA ki Age likhA jAvegA isa ghaTanA ke kucha hI mAsa bAda bhagavAn mahAvIra svAmI ko kevala jJAna ho gayA / candanabAlA yaha samAcAra sunate hI unake samIpa pahu~cI / usane jAte hI unase dIkSA le lI / bhagavAn mahAvIra svAmI kI strI-ziSyAo me sabase prathama usane hI dIkSA lI thI / ataeva bAda me unake AryAsava kI pradhAna AcAryA mahAsatI candanabAlA hI huI / unake zAsana meM 36000 jaina sAdhviyA thI, jinako 'AryikAe' kahA jAtA thA / anta me mahAsatI candanabAlA ne vaha parama uttama pada prApta kiyA, jahA jAnA sabhI yogI aura muni apanA ahobhAgya mAnate hai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI meM sAmrAjyavirodhI bhAvanA magadha kI gaddI para bimbasAra ke baiThane tathA magava dvArA vaizAlI gaNatatra ke gaNapati kI putrI se vivAha kI icchA pradarzita karane kA licchaviyo ke mana para atyanta viparIta prabhAva paDA / vaha bimbasAra ko sAmrAjyAkAkSI tathA gaNatantra kA zatru mAnane lge| rAjA zatAnIka dvArA aga ke rAjA dadhivAhana ke rAjya ke nAza kA bhI vaha bimbamAra ko hI pradhAna kAraNa samajhate the| unakA kahanA thA ki binA bimbasAra ke ukasAe zatAnIka svaya jainI hote hue apane sage sAr3ha ke rAjya para kabhI AkramaNa na karatA / vaizAlI kA gaNatatra pahile zatAnIka tathA dadhivAhana dono se samAna prema mAnatA thA, kyoki vaha dono hI garApati rAjA ceTraka ke jAmAtA the, kintu campA ke patana ke bAda usakI sahAnubhUti zatAnIka kI apekSA dadhivAhana ke putra dRDhavarmA kI ora adhika ho gii| isake atirikta usa Apatti ke samaya dRDhavarmA ne campA se bhAgakara vaizAlI hI meM apane nAnA ke pAsa zaraNa bhI lI thii| Antarika sambadha ke atirikta licchavI loga dRDhavarmA ko zaraNAgata mAna kara bhI usako rakSA karane ke liye dRDhanizcaya the| dRDhavarmA ke sambadha me prAya parAmarza rAjA ceTaka ke rAjamahala me hI huA karatA thA, jahA usakA apratihata praveza thaa| eka bAra rAjA ceTaka apane mahala me rAnI subhadrA ke pAsa baiThe hue kucha soca-vicAra me lIna the ki dRDha varmA ne pAkara unase kahA __ "nAnA jI ! Apane bahina cadanabAlA tathA merI mAtA jI ke viSaya me kucha sunA?" "yaha to patA laga gayA beTA / ki vaha dono yuddha ke samaya eka bhaure meM chipa gaI thI, jahA se rAjA zatAnIka kA rathavAna unako DhUMDha kara apane sAtha kauzAmbI le gyaa|"
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAA vaizAlI meM sAmrAjyavirodhI bhAvanA "isase Age ke samAcAra kA patA maine lagA liyA hai nAnA jI / " "vaha kyA hai beTA / " "vaha baDA karuNAjanaka hai|" "kyA una para aura bhI bhArI vipatti AI ?" "jI hA~ | merI mAtA ne apane zIla kI rakSA karate hue AtmaghAta karake prANa de diye|" isa para rAjA ceTaka ekadama cauka kara bole "hAya / kyA pyArI beTI dhAriNI kA pyArA mukha aba mujhe dekhane ko nahI milegA ?" aura yaha kahakara rAjA ceTaka zoka karane lge| mahArAnI subhadrA to isa samAcAra ko sunakara phUTa-phUTa kara rone lgii| dRDhavarmA bhI usa samaya apane praoNsU na roka sakA. svastha hone para rAjA ceTaka bole "acchA phira candanabAlA kA kucha patA calA ?" "usake sabandha me mere cara abhI-abhI kucha harSa-viSAda mizrita savAda kauzAmbI se lAye hai|" "harSa viSAda dono se hI mizrita ?" "jI nAnA jI | usa rathavAna ne bahina candanabAlA ko kauzAmbI ke bAjAra me dhanAvA nAmaka eka dharmAtmA seTha ke hAtha dAsI ke samAna beca diyaa|" "hAya / merI pyArI dhevatI dAsI ke samAna becI gaI " yaha kahakara mahArAnI subhadrA phira vilApa karane lgii| rAjA ceTaka bole "phira kyA huA dRDhavarmA " "seTha dhanAvA kI seThAnI malAdevI candanabAlA se bahata dveSa karatI thii| eka dina seTha tIna dina ke liye bAhira gayA to mUlAdevI ne usake keza kaTavA kara usake sAre vastra utAra kara use kevala eka kacchA phinaayaa| phira usake hAtho me hathakaDiyA~ tathA pairo me beDiyaoN DalavA kara use eka aise bhaure me banda kara diyA, jahA~ se kitanA hI cillAne para bhI usakI AvAja sunAI na de|" 163
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra dRDavarmA de yaha kahane para rAnI subhadrA aura bhI vilApa karake kahane lagI"hAya merI phUla sI baccI ko aise-aise kaSTa sahane par3e !" taba dRDhavarmA bolA "nAnI jI kaSTamizrita savAda samApta huA aba / Apa harSajanaka samAcAra suniye|" rAjA--"acchA phira candanabAlA ke sAtha usa bhaure meM kyA bItI ?" haDhavarmA-vaha tIna dina taka usa bhaure me rhii| jaba tIsare dina seTha dhanAvA ne Akara use aisI dazA me dekhA to vaha bahuta dukhI hokara hakkA-bakkA raha gyaa| seThAnI mUlAdevI candanabAlA ko bhaure me banda karake apane pIhara calI gaI thii| ata ghara me na to khAne-pIne kA hI koI sAmAna thA aura na hathakaDI-beDiyo kI cAbI hI thii| seTha ne socA ki jajIre kaTavAne se pUrva isake bhojana kA kucha prabandha kiyA jAve / kintu usa samaya ghara me kucha kulathI hI ubalI huI eka sUpa me rakhI huI thii| dhanAvA usa kulathI ko sUpa sameta candanabAlA ke sAmane rakha kara kisI luhAra ko bulAte gaye, jisase hAtha paira kI jajIro ko kaTavAyA jA ske| candanabAlA bhaure ke daravAje me khaDI-khaDI kisI satpAtra ke Ane kI pratIkSA karane lagI ki koI Ave to use dAna dekara bhojana kruuN|" taba rAjA ceTaka bole "vAha beTI candanA ! isa bhArI Apatti ke samaya tIna dina bhUkhI raha kara bhI dAna diye vinA na khA sakI ?" dRr3havarmA-nAnA jI | candanA ne hamAre kula kA uddhAra kara diyaa| / / Apa Age kI bAta to suniye / ceTaka-acchA | to jaldI kaho beTA / dRr3havarmA-una dino bhagavAn mahAvIra svAmI ko kisI abhigraha ke kAraNa pA~ca mAsa se AhAra nahI milA thA aura vaha vinA AhAra ghUmate-ghAmate usI dina kauzAmbI pahu~ce, jaba candanabAlA ko bhaure me DAlA gayA thaa| 194
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI meM sAmrAjya virodhI bhAvanAM kauzAmbI vAle unako AhAra dene ko utsuka the, kintu unake abhigraha kA patA lagane kA koI sAdhana na thaa| ataeva vaha nagara meM pratidina Ate tathA vApisa cale jAte the| jaba candanabAlA eka paira bhaure ke andara tathA eka paira bAhira rakhe kisI atithi ke Ane kI pratIkSA kara rahI thI to bhagavAn mahAvIra svAmI udhara se pAe / candanA ne jora se kahA-"bhagavan | AhAra pAnI zuddha hai| padhAriye, pdhaariye|" bhagavAn isa AvAja ko sunakara pahile to usako dekhakara ruke kintu bAda meM vaha kucha socakara phira Age bar3ha ge| rAjA ceTaka-unake abhigraha kA kucha patA lagA ? haDhavarmA-jI hA~ ! unakA nizcaya thA ki vaha kisI aisI kumArI rAjakanyA ke hAtha se hI sUpa me rakhI ubalI huI kulathI ke dAno kA AhAra lege, jo tAna dina se bhaure me bhUkhI-pyAsI banda ho, jisake hAtha-pairo me jajIra ho, jisakA sira muMDA huA ho aura vastra ke nAma para jisane kevala eka kacchA pahinA huA ho, jisakA eka paira bhaure ke andara tathA dUsarA bAhira ho tathA jo pahile ha~sakara phira rone lge| rAnI subhadrA-yaha sArI bAte to merI baccI kI hI thii| jAna paDatA hai mere ghevate ne apanI bahina ke uddhAra ke liye hI aisA abhigraha kiyA thaa| dRr3havarmA-nAnI jI / bhagavAn ke sabandha me aisI bAta kahakara unakA apamAna mata kIjiye / Apa unako cAhe jo samajhe, vaha to rAga-dveSa se bahuta Upara hai| unake liye unakA apanA koI sabandhI nahI hai| unhone candanA ke kisI pichale janma ke vizeSa puNya ke kAraNa hI aisA abhigraha kiyA thaa| kintu candanA me abhigraha kI eka bAta kI phira bhI kamI thii| vaha ha~sa to rahI thI, kintu ro nahI rahI thii| ataeva bhagavAn mahAvIra svAmI abhigraha kI sArI bAte milatI dekhakara tathA eka bAta ke na milane se Age ko cala pdde|" rAnI subhadrA-taba to becArI baDI nirAza huI hogI? dRDhavarmA-ajI, vaha usI dama phUTa-phUTa kara rone lgii| 15
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAjA ceTaka-taba to bhagavAn kA abhigraha usane acAnaka hI pUrA kara diyaa| dRDhavarmA-jI, isIliye bhagavAn phira lauTa Aye aura unhone apane dono hAtha usake sAmane phailA diye / candanabAlA ne unhI kulathI ke dAno kA eka-eka grAsa banAkara unake hAtha me diyA aura bhagavAn ne pA~ca mAsa ke bAda apanA abhigraha pUrA hone para kauzAmbI me candanabAlA ke hAtha se AhAra liyaa| rAjA ceTaka-phira kyA huA? hadavarmA-phira to isa ghaTanA kA zora sArI kauzAmbI me maca gyaa| prAkAza se devo ne phUla barasAe aura kahA-"dhanya yaha pAtra aura dhanya yaha dAna / " kauzAmbI ke sabhI strI-puruSa candanabAlA ke darzana ko Ane lge| isa samAcAra kA patA pAkara rAjA zatAnIka tathA mausI mRgAvatI bhI usake darzana ko Ae mausI use pahacAna kara apane sAtha le gii| taba se candanabAlA mausI ke pAsa kauzAmbI me hai / mausI ne apane putra udayana se yaha pratijJA karAI hai ki vaha mujhe merA rAjya vApisa dilA degaa| vaha isa prakAra bAte kara hI rahe the ki dauvArika ne kahA"rAjAdhirAja gaNapati rAjA ceTaka kI jy|" rAjA-kyA hai dauvArika ? dauvArika-deva | eka dUta kauzAmbI se AyA hai| vaha kahatA hai ki use mahArAja ko eka gupta sadeza denA hai| ata use darabAra me bulAne se pUrva prathama rAjamahala meM milane kI anumati dI jaave| - rAnI subhadrA-use mere sAmane hI bulAiye prANanAtha | sabhava hai vaha beTI candanA kA kucha aura sadezA lAyA ho| rAjA-acchA, dauvArika | tuma dUta ko yahI bheja do| dauvArika yaha sunakara calA gayA aura thor3I dera me eka dUta ko lekara phira andara aayaa| dUta ne Akara mahArAja ko praNAma karake kahA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI meM sAmrAjyavirodhI bhAvanA "rAjAdhirAja gaNapati rAjA ceTaka kI jaya / " " tumako kisane bhejA hai " "deva | mujhe mahArAja udayana ne bhejA hai| unhone deva ke liye eka patra diyA hai / " mahArAja -- kyA cirajIva udayana kauzAmbI- nareza bana gayA ? rAjA zatAnIka kA kyA huA ? k| ka dUta - deva / mahArAja zatAnIka ke upAsanA karate-karate hI prANa nikala gae / isaliye mahArAja udayana ava kauzAmbI-nareza bana gae hai| unhone rAjagaddI para baiThate hI prathama Apa hI ko yaha patra bhejA hai / yaha kahakara dUta ne apane vastro meM se eka patra nikAla kara rAjA ke hAtha me diyA / patra pracchI taraha se eka kImatI vastra me banda thA / rAjA ne usake banda kATakara use paDhanA prAraMbha kiyA / taba mahArAnI subhadrA bolI "patra ko jora se paDhiye mahArAja " acchA suno, maiM paDhatA hU~ / " " - "siddha zrI zubha sthAna vaizAlI nagarI me mahAmAnya pUjya nAnA jI rAjarAjezvara gaNapati rAjA ceTaka ko kauzAmbI se vatsa- nareza udayana kI sAdara caraNa-vandanA / nAnAjI / mujhe isa bAta kA bar3A dukha hai ki pitAjI ne kisI kumatraraNA ke vaza me paDakara campA para zrAkramaraNa kiyA, jisame mausA dadhivAhana mAre gaye / maine nizcaya kiyA hai ki pitAjI ke isa pApa kA mai mArjana karU~gA / bahina candanabAlA Ajakala mere pAsa hai / usane bhagavAn mahAvIra svAmI ke kaThina abhigraha ko pUrNa karake jo unhe AhAra dAna diyA hai usase usane tIno loko me akSaya kIrti kA sapAdana kiyA hai| usake sabandha meM Apa nizcinta rahe / Ajakala usako vairAgya bahuta adhika baDhA huA hai / usakA nizcaya hai ki vaha gRhastha ke cakkara me nahI par3egI aura bhagavAn mahAvIra svAmI ko kevala jJAna hote hI unase dIkSA lekara sAdhvI bana jAvegI / use Apa bhagavAn ko kevala jJAna hone yahI rahane de / 167
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra ___ "maiMne sunA hai ki bhAI dRDhavarmA Apa ke hI pAsa hai| maine unako unakA rAjya vApisa dene kA nizcaya kiyA hai| Apa unase kaha de ki vaha apanI bacIkhucI senA ko lekara campApurI para adhikAra karake vahA~ jama kara baiTha jAve / maine vahA~ se apanI senA ko bulAne kA AjJApatra bheja diyA hai| kucha thoDe se sainika vahA~ prabandha ke liye avazya hai, kintu unako AjJA de dI gaI hai ki vaha dRDavarmA ke sainiko kA koI pratirodha na kara unake Ane para unhe nagara kA zAsana saupa de| pUjanIyA nAnAjI ko merI caraNa-vandanA kahe / " ApakA snehI dauhitra udayana rAnI subhadrA-beTA udayana to saccA dhArmika niklaa| beTe dRDhavarmA / merI bdhaaii| rAjA ceTaka-agarAja ke rUpa me mai bhI beTA dRDhavarmA tumako badhAI detA huuN| isa para dRDhavarmA ne nAnA tathA nAnI ke caraNa chUkara kahA"yaha saba saphalatA mujhe Apake hI AzIrvAda se prApta huI hai|" rAjA ceTaka-tumhArI samasyA ke sulajha jAne se licchaviyo kI eka icchA to pUrI ho gii| hadavarmA-kyA licchaviyo kI abhI koI aura icchA zeSa hai ? rAjA ceTaka-licchaviyo meM Ajakala vatsa deza tathA magadha para AkramaNa karane kA Andolana kiyA jA rahA hai| vaha dono ko hI sAmrAjyAkAkSI mAnakara unake adhikAdhika virodhI banate jA rahe hai| aba dRDhavarmA ke apanA rAjya prApta kara lene se vatsa deza ke prati unakI virodhI bhAvanA zAnta ho jAvegI / kintu magadha ke bimbasAra kI rAjanItika zakti ko kucalanA bajjI gaNatantra kA pratyeka nAgarika apanA kartavya samajhatA hai| maine magadha tathA vaizAlI ke yuddha ko rokane kA bahuta yatna kiyA, kintu jAna par3atA hai ki hamako pragaNa para AkramaNa karanA hI pdd'egaa|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra para Asakti aparAhna kA samaya hai / rAjagRha ke pAco parvato ke Upara sUrya kI DhalatI huI kiraNe eka baDA sundara dRzya utpanna kara rahI hai| rAja darabAra-Agata sabano se ThasAThasa bharA huA hai / samrAT zreNika bimbasAra apane rAjasiMhAsana para baiThe aise suzobhita ho rahe hai, jaise tArAgaNa se ghirA huA candramA suzobhita hotA hai| unake cAro ora mahilAe~ una para camara DhulA rahI hai| vadIjana unakA yazogAna kara rahe hai / usI samaya dvArapAla ne Akara samrAT se nivedana kiyA "rAjarAjezvara samrAT zreNika bimbasAra kI jaya / " samrAT-kyA hai dvArapAla ? dvArapAla-deva / bhasta nAmaka eka citrakAra deva ke darzana kI abhilASA se dvAra para khar3A huA hai| vaha kahatA hai ki mujhe Aja rAjagRha ke samasta citrakAro ko parAjita karake apanI kalA dvArA samrAT kI sevA karanI hai| samrATa-itanA AtmavizvAsa hai use apanI kalA para | acchA, use Adarasahita andara le aao| thoDI dera me hI bharata ne rAjasabhA me upasthita hokara abhivAdana kiyA aura kahA "rAjarAjezvara magadharAja samrATa zreNika bimbasAra kI jy|" samrATa-kaho navayuvaka / kahAM se A rahe ho ? bharata-vaizAlI se pA rahA hU dev| samrATa-kyA kArya karate ho ? bharata-deva / mai citrakAra hU / vaizAlI me maine vahAM ke sabhI citrakAro ko rAjasabhA meM bulAkara apanI kalA ke dvArA parAjita kiyA thaa| deva! alpatama 166
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra samaya me vAstavika citra banAne meM Aja isa dAsa se pratidvandvitA karanA sugama kArya nahIM hai| samrATa-hA, citrakAra / vaizAlI rAjasabhA me kI huI tumhArI pratidvadvitA ke sabadha me hama suna cuke hai, kintu tuma to vahA~ gaNapati mahArAja ceTaka ke atyadhika premapAtra the| tumane vaizAlI ko kyo choDA ? bharata-prANo ke sakaTa se deva / samrATa-kyo, prANo kA sakaTa vahA kyo A paDA? samrAT ke yaha kahane para bharata ne apane rezamI thaile me se celanA kA citra nikAla kara samrAT ko dete hue kahA "deva / yaha citra mahArAjA ceTaka kI saba se choTI putrI celanA kA hai| mahArAja ne isa citra ko dekhakara mujhe gupta rUpa se mArane kI AjJA dI thii| kintu mujhe patA laga gayA aura mai zIghratA meM apanA sArA sAmAna vahI choDakara kevala yaha citra lekara vahA se apane prAraNa lekara bhAga khaDA huaa|" samrATa citra ko dekhakara ekadama cakita ho gae aura bharata se bole "acchA bharata / tumako hama Azraya dete hai| tumhArI kalA Adara pAne yogya hai|" samrATa ne yaha kahakara rAjasamA visarjita kara dii| upasthita sabhAsad anane-apane sthAna ko jAne lage aura samrAT vahA se uThakara apane pramodabhavana meM aae| mahArAja ke pramodabhavana me aneka prakAra kI vilAsa-sAmagrI upasthita thii| dIvAro para aneka prakAra ke citra lage hue the / eka ora bIco-bIca kucha sundara Asana lage hue the| mahArAja eka Asana para Akara baiTha gaye aura usa citra ko dekhakara mana hI mana vicAra karane lge| ve bar3I dera taka mana meM kucha vicAra karate rhe| unhone citra ko dekhakara kahA "kaisA sundara rUpa hai isa rAjakumArI kA / yadyapi isake sauMdarya kI khyAti Aja bhArata ke samasta dezoM meM phailI huI hai, kintu mujhe isake itanI sundarI hone 200
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra para Asakti kA dhyAna taka na thaa| isakA rUpa to mujhe varabasa apanI ora khaice letA hai| aisA jAna paDatA hai jaise imake kezo kI mAga kA jAla kAmI puruSo ke liye vAstavika jAla hai| usake sira kA cUDAmaNi usakI zobhA ko aura bhI adhika baDhA rahA hai| isa caDAmaNi se yukta yaha kezarAzi to uttama ratnayukta eka kAle nAga se pratispardhA kara rahI hai| isake mAthe para lagI huI yaha camakadAra bindI isake rUpa kI zobhA ko duganA baDhA rahI hai| isase isakA mukha aisA lagatA hai jaise AkAza me pUrNa candramA khilA huA ho / isake bhrUbhaga se isake lalATa para jo okAra mA bana gayA hai vaha okAra na hokara jagadvijayI kAmadeva kA bANa jaisA dikhalAI detA hai| isake netra kA kaTAkSa kAmIjano ko usI prakAra vaza me kara letA hai, jaise sagIta mRgo ko apane vaza me kara letA hai| isake kAno me paDe hue dono kuNDala aise sundara dikhalAI dete hai, jaise sUrya aura candramA dono umakI sevA karane ko usake kAna me Akara laTaka gaye ho / isake netra kamala ke samAna sundara tathA mRgI ke samAna cacala hai / isakA mukha pUrNa candramA ke samAna mundara dikhalAI detA hai| kintu jaba yaha bolatI hogI to isakA mukha AkAza kI zobhA ko dhAraNa karatA hogaa| isake mukha ma pAna kI lAlI bAdalo kI lAlimA kI, dA~to kI camaka candra-kiraNa kI tathA isakA zabda meghadhvani kI samAnatA karate hoge / isakI gardana me par3I huI tIno rekhAe kaisI sundara hai / isake vakSasthala kI sundaratA kA to varNana hI nahIM kiyA jA sakatA / isakI nAbhi kI gahanatA eka aise tAlAba kA bhrama utpanna karatI hai, jisameM kAmadevarUpI hastI gotA lagAkara baiTha gayA ho, anyathA usame romAvalIrUpa bhramarapakti kahA se A jaatii| isake kamala ke samAna manohara kara ati manohara dIkha paDate hai| kaTibhAga to isakA bahuta hI patalA hai / isake komala caraNo meM paDe hue nUpura isakI zobhA ko aura bhI adhika bar3hA rahe hai / yadi mujhe isakA paricayana mila gayA hotA to isake manohara rUpa ko dekhakara mai yahI socatA ki aisI atizaya zobhAyukta yaha kanyA koI kinnarI hai athavA vidyAdharI ? yaha rohiNI hai athavA kamalanivAsinI kamalA ? yaha indrANI hai athavA koI 201
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra manohara devI ? yaha nAgakanyA hai athavA kAmadeva kI priyA rati hai ? isakA rUpa mere mana ko barabasa apanI ora khaice letA hai| kiMtu yaha to aise vyakti kI kanyA hai jo mujha se saba prakAra se ghRNA karatA hai / yadyapi merA mahAmAtya varSakAra saMsAra ke pratyeka kArya ko kara sakatA hai, kintu vaha isa prakAra ke kArya me mujhe sahAyatA nahI degaa| vaha dezabhakta hai, sAmrAjyakAmI hai| ataeva magadha ke sAmrAjya ko baDhAnA usake jIvana kA vrata hai, kintu mere bhoga-vilAso ke viSaya me vaha prAcAravAn vyakti mujhe tanika bhI sahAyatA nahI degA / aisI sthiti me kyA kiyA jAve ? merA hRdaya to apane vaza me nahI rahA / isa mahilA-ratna ko prApta kiye binA merA sArA sAmrAjya ni sAra hai|" isa prakAra vicAra karate-karate samrAT aceta ho gaye /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha ke do rAjanItijJa abhayakumAra aba bAlaka nahI thaa| baha aThAraha-unnIsa varSa kA yuvava bana cukA thaa| usakI uThAna acchI thI, prata isa aThAraha-unnIsa varSa kI prA. me bhI vaha paccIsa-tIsa varSa kA yuvaka dikhalAI dene lagA thA / yuvarAja hone kAraNa use rAjya ke sabhI uttaradAyitvapUrNa kArya karane par3ate the| usake kAra mahAmAtya varNakAra tathA samrAT bimbasAra dono kA hI kArya bahuta halkA ho ga thaa| usako sadA yaha dhyAna rahatA thA ki pitA ko koI kaSTa na ho| una zArIrika sthiti para vaha aneka prasiddha vaidyo ke hote hue bhI svaya dhyAna f karatA thaa| idhara kucha saptAha se vaha dekhatA hai ki pitA udAsa rahate hai|| kaI bAra unase isa udAsI kA kAraNa pUchA bhI, kintu unhone sadA hI TAla dI / abhayakumAra ne kaI cikitsako se bhI unakI svAsthya parIkSA va kintu vaha bhI isa viSaya me kucha sahAyatA na kara sake / anta me usako citrakAra dvArA diye hae citra kA dhyAna paayaa| yaha socate hI usane bha bulavA bhejaa| bharata Ate hI abhivAdana karake unake sAmane khaDA ho abhayakumAra usase bole "kaho citrakAra | rAjagRha me Apako kisI prakAra kA kaSTa to nA bharata-jaba samrAT tathA yuvarAja dono kI mujha para kRpa mujhe kaSTa kyo hone lagA, yuvarAja / abhaya-tumako apane rahane kA makAna to pasada pAyA ? bharata-vaha to yuvarAja aisA jAna paDatA hai jaise use Apane ? banavAyA ho| usameM merI sArI AvazyakatAe pUrNa ho jAtI hai / meM maine apanI citrazAlA banA lI hai, jisame rAjagRha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra gaNyamAnya vyaktimo kA svAgata karane kA mujhako saubhAgya prApta hotA rahatA hai| usako maine apane banAye citro se khUba sajA rkhaa| abhayakumAra-taba to samrAT bhI ApakI citrazAlA meM Ate rahate hoge| bharata-jI yuvarAja / samrAT abhI taka tIna-cAra bAra kRpA kara cuke hai| abhaya-kyA samrAT Apase kucha citra bhI banavA rahe hai ? bharata-jI, unako to kevala eka hI citra pasada hai| vaha to usI ko vibhinna mudrAmo me banavAyA karate hai| abhaya-vaha citra kisa kA hai ? bharata-vaha bajjI gaNatatra ke gaNapati licchavI rAjA ceTaka kI sabase choTI putrI celanA kA citra hai yuvarAja / abhaya-usI kA citra to tumane apanI prathama bheTa ke samaya samrAT ko diyA thA? bharata-yahI bAta hai deva / ___ isa para abhayakumAra mana hI mana kucha socane lge| vaha turata samajha gaye ki pitA licchavI rAjakumArI para Asakta hai| unakI samajha me yaha turata AgayA ki samrATa kI cintA kA vAstavika kAraNa yahI hai / unhone pitA ke kaSTa ke vAstavika kAraNa kA patA lagane para prathama usa sambadha me apane kartavya para vicAra kiyaa| vaha socane lage ki pitA kA kaSTa to dUra karanA hI caahiye| antu meM unhone isa viSaya me mahAmAtya varSakAra se parAmarza karane kA nizcaya kiyaa| unhone citrakAra ko bidA karake apanA ratha magavAyA aura usapara baiTha kara mahAmAtya se milane cle| usa samaya lagabhaga eka pahara rAtri gaI hogii| mahAmAtya eka bahuta baDe mahala meM nivAsa karate the| unake rAjamahala ke sAmane sainika paharA rahatA thaa| kintu yuvarAja ke ratha ko dekhate hI sainika unako sainika Dhaga se abhivAdana karake
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha ke do rAjanItijJa eka ora haTa gaye / sAmane eka bar3A sA catvara thA, jisame eka sAtha padraha-bIsa ratha khaDe ho sakate the| catvara ke bAda eka majila kA mahala thA, jisame ATha-dasa kamare the| iname se eka me mahAmAtya kA kAryAlaya, eka me unakA zayanakakSa tathA eka anya kamare meM unakA matraNAgRha thaa| yuvarAja pahu~ce to mahAmAtya apane kAryAlaya meM baiThe kucha rAjapatro para AjJAe likha rahe the| yuvarAja ko isa asamaya Ae dekhakara mahAmAtya bole "Aiye yuvarAja / Aja isa samaya kaise kaSTa kiyA ?" "kucha Avazyaka parAmarza karanA thA mahAmAtya 1" "kahiye / mai prastuta hai|" "bAta yaha hai ki mai kaI saptAha se pitA jI ko kucha cintita-sA pAtA huuN| kyA Apane bhI isa bAta para lakSya kiyA hai ?" "lakSya kyA karatA, unakI cintA to bilkula spaSTa hai, yuvarAja " "to Apako unakI cintA ke kAraNa kA bhI patA hogA ?" "mai samajhatA hU ki unakI cintA kA kAraNa vaizAlI kI rAjakumArI kA vaha citra hai jo unako ayodhyA ke citrakAra bharata ne usa dina diyA thaa|" ___ "to kyA Apane unakI cintA ke nivAraNa karane kA kucha upAya bhI socA ?" "upAya to isakA kevala eka hI hai ki samrAT ke liye usa rAjakumArI ko prApta kiyA jAve, kintu yaha kucha sarala kArya nahIM hai / isa citra ke Ane ke pUrva bhI mai isa rAjakumArI ko samrAT ke liye prApta karane kA yatna kara cukA hai| kyoki merI nIti yaha hai ki magadha sAmrAjya aura usakI mitratA kA vistAra yathAsabhava binA yuddha ke kiyA jaave| magadha ke uttara me vaizAlI gaNatatra eka prabala rAjya-sagaThana hai| vaha magadha kA pUrNatayA virodhI hai| maiM socatA thA ki yadi vahA kI rAjakumArI se samrATa kA vivAha ho jAtA to vaizAlI kA garaNatatra hamArA mitra rASTra bana jaataa| kintu licchavI gaNatatra kA gaNapati rAjA ceTaka jainI hone ke kAraNa hamase ghRNA karatA hai| Aja kala to licchavI 205
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra logo kA utsAha itanA baDhA huA hai ki vaha magadha para AkramaNa karake hamAre yahA bhI gaNarAjya kI sthApanA karanA cAhate hai, phira unase vivAha-sabandha kI bAta kaise calAI jA sakatI hai| abhayakumAra-mahAmAtya / mujhe ApakI buddhi kI prazasA karanI hI paDatI hai| Apa bahuta dUra se bAta ko tADa lete hai| jisa bAta kA patA mujhe atyanta yatna karane para cala sakA, Apa usako pahale hI jAna cuke the| itanA hI nahI, varan Apa udyoga to usake liye usase bhI pUrva kara cuke the| kintu, mahAmAtya ! Apa jahA apanA udyoga isa viSaya me saphala hote na dekhakara cupa hokara baiTha gaye, vahA mai isa viSaya me nirAza nahI huuN| merA vizvAsa hai ki yadi hama tanika hoziyArI se kAma le to isa viSaya meM saphalatA nizcaya se prApta kI jA sakatI hai| varSakAra--mai ApakA Azaya nahI samajhA, yuvarAja / vaizAlI gaNatatra isa samaya magadha para AkramaNa karane kI taiyArI bar3e jora-zora se kara rahA hai| sona tathA gagA dono hI nadiyo ke usa pAra ke ghATo para baDe-baDe yuddhapota senAmo ko isa pAra utArane ke liye taiyAra khaDe hai| samasta bajjI gaNatatra ke yuddhakArakhAno me dhaDAdhaDa zastrAstra banAye jA rahe hai| sainiko kI naI bhartI karake unako baDe vega se sainika zikSA dI jA rahI hai| phira aga deza kA rAjA dRDhavarmA tathA vatsa deza kA rAjA udayana bhI magadha ke virodhI tathA vaizAlI ke rAjA ceTaka ke sabadhI hai / magadha aura vaizAlI me yuddha hone para vaha vaizAlI ko avazya pUrI sahAyatA deNge| aisI sthiti me tumako AzA kI kiraNa kahA se dikhalAI dI, yaha mai nahI samajhA yuvarAja | abhayakumAra- merA vicAra to mahAmAtya yaha hai ki usa rAjakumArI ko baizAlI se uDA kara magadha le AyA jAve / mahAmAtya abhayakumAra ke mukha se ina zabdo ko sunakara ekadama cauka paDe aura bole___"kaisI bAta karate ho, yuvarAja ! kyA sarpa ke bila me ghusa kara 206
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgadha ke do rAjanItijJa sarpiNI kA apaharaNa kiyA jA sakatA hai ? kyA siMha kI mAMda me jAkara usake bacce ko pakaDA jA sakatA hai ? vaizAlI nagara kI rakSA ke prabadha se mai bhalI prakAra paricita hU~ yuvarAja / mai kaI bAra veSa badala-badala kara vahA~ ke durga tathA rakSA-mArgoM ko apanI A~kho se dekha cukA hU / kaisA hI catura vyakti bhI unase bacakara sakuzala bAhara nahI nikala sakatA yuvarAja / " abhayakumAra-kintu mahAmAtya | mai to unakA sparza bhI karanA nahI cAhatA / mai to isa kArya ke liye nayA hI suraga mArga banavAnA cAhatA huuN| abhayakumAra kI isa bAta ko sunakara mahAmAtya bahuta prasanna hue aura kahane lage___ "hA~, yaha Apane vAstava me maulika sUjha kI bAta khii| acchA, isa kArya ke liye vaizAlI kisako bhejA jAve ?" abhayakumAra-mai samajhatA hUM ki isa kArya ko mere atirikta aura koI bhI sapAdana nahI kara sktaa| mahAmAtya-yaha kaisI bAta kahate ho yuvarAja | isa bAta ke liye tuma apane prANo ko sakaTa me DAloge ? abhayakumAra-mere prANo para sakaTa nahI A sakatA mahAmAtya / mai ratno ke eka jaina vyApArI kA veSa banAkara vaizAlI jAU~gA aura vahA sabako apane vaza me karake rAjakumArI ko suraga ke mArga se le aauuNgaa| Apa abhI se eka aisI suraga banavAnA AraMbha kara de jo gagA ke isa pAra se hotI huI vaizAlI ke usa makAna me samApta ho, jisako mai vaizAlI me apane rahane ke liye ThIka kruu| mahAmAtya-aba mai samajhA / yuvarAja | ApakI yojanA ThIka hai aura isa prakAra isa yojanA dvArA hama na kevala samrATa ko cintAmukta kara sakeMge, varan vaizAlI kI zatrutA ko bhI mitratA ke rUpa meM pariNata kara skeNge| mai ApakA isa yojanA ke liye badhAI detA hai| kintu Apako isa yojanA me atyanta sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai, kyoki tanika sI asAvadhAnI hone para hI prANoM para sakaTa A jAnA nizcita hai| 207
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra abhayakumAra-usake liye Apa nizcita rahe mahAmAtya | mai licchaviyo ko isa prakAra vaza me kara lUgA, jisa prakAra saperA sApo ko vaza me kara letA hai| haoN, Apako mujhe eka sahAyatA aura denI hogii| mahAmAtya-vaha kyA? abhayakumAra--zrImAn pitA jI se jAne ke sabadha me anumati kI, kyoki unakI anumati tathA AzIrvAda ke vinA merA jAnA ucita na hogaa| __ abhayakumAra-ApakA yaha kahanA yathArtha hai kumAra / mai samrATa se mila kara tumhArI isa viSaya kI kaThinAI ko dUra kara dU gaa| yuvarAja | Apa jAnate hai ki samrAT putra-prema ke kAraNa tumako jAne kI anumati baDI kaThinatA se dege, kintu mai unako rAjanItika dAvapeca samajhA kara isa viSaya me unakI anumati le hI lUgA / aba mai Apake prasthAna karane se pUrva aneka guptacaro ko vaizAlI bheja rahA hai, jisase unake dvArA na kevala vahA ke samAcAra samayasamaya para milate raheM, varan unake dvArA tuma bhI yahA samAcAra bheja sako tathA AvazyakatA par3ane para baha vahA Apake kAma bhI A sUke / abhayakumAra-ApakA vaha vicAra baDA sundara haiM mahAmAtya | acchA aba rAta bahuta ho gaI hai / Apa mujhe vizrAma karane kI anumati de| yaha kahakara yuvarAja apane ratha para baiThakara apane nivAsa sthAna ko cale ge|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnoM kA vyApArI "mujhe AzA nahI thI kumAra / ki Apa apane abhinaya kA isa uttama rIti se sampAdana kara skege|" "phira Apane mujhe kumAra kahA / abhI se apane pATha ko bhUla gaye, Apa mANikacanda jI / " mANikacanda-mai kSamA cAhatA hU~ seTha ratnaprakAza jii| rtnprkaash-haa| aba Aye Apa ThIka mArga pr| kintu hIrAlAla jI kA kArya bhI kama acchA nahI rahA / vAstava me ratna-zAstra kA jitanA sundara jJAna unako hai, utanA hamame se kisI ko nahI hai| ___hIrAlAla-kintu ratnaprakAza jI / ApakA prabhAva rAjA ceTaka para bahuta hI acchA paDA / vaha Apako samasta jabUdvIpa ke bar3e se baDe dhana-kuvero me mAnane lage hai| sampatalAla-ajI bhalA, ratnaprakAza jI dvArA bheTa kI huI ratno kI mAlA meM kyA itanA bhI pratApa na hotaa| ratnaprakAza-kintu sampatalAla jI / aba apanI yojanA kI abataka kI saphalatA kA samAcAra bhI ghara meja denA caahiye| sampatalAla-yaha bahuta jAvazyaka hai ratnaprakAza jI ! acchA prathama pApa adhyayana-kakSa me jAkara apanA patra likha le| ratnaprakAza-yaha Apane ThIka khaa| yaha kahakara ratnaprakAza una tIno ko vahI choDakara bagala ke adhyayana-kakSa me jAkara patra likhane lge| unhone nimnalikhita patra likhA"AdaraNIya / ApakI kRpA se hama loga ratno kA vyApAra karane vAle joharI to bana 206
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra hI gaye the| hama logo ne hIrA, pannA, marakata, muktA, mANika, pukharAja mariNa, nIlamaNi, pravAla Adi ratno ko lekara apane ko vyApAriyo ke eka samUha ke rUpa me saMgaThita kiyA, jisakA netA-seTha mujhe banAyA gyaa| ghara se Akara mArga me hama loga pratyeka baDe nagara me Thahara kara ratno kA na kevala vyApAra karate the, varan pratyeka jaina sasthA kA nirIkSaNa karake usakI baDI bhavitapUrvaka Arthika sahAyatA bhI kiyA karate the| trikAla sAmAyika tathA paca parameSThi stotra kA pATha karanA to hamane apanA nitya niyama banA liyA thaa| isa prakAra samasta deza me apane jainatva ko prasiddha karate hue kucha dina bAda hama vaizAlI jA pahuce / yahA hama prathama eka upavana me Thahare / isa upavana me eka jaina saMsthA bhI thii| yahA hamane jaina vidhi se baDe ThATha se upAsanA kii| isase yahA ke jainiyo me bAta kI bAta me yaha samAcAra phaila gayA ki kucha videzI jaina dhanakubera vyApAra ke liye vaizAlI Aye hue hai| kucha samaya upavana me vizrAma kara hamane kucha uttamottama ratno ko cunaa| aba hamane gaNapati rAjA ceTaka kI sabhA me jAne kI taiyArI kii| rAjasabhA me sAtha jAne ke liye hamako kucha sthAnIya jaina serU bhI mila gaye / rAjA ceTaka kI sabhA ko saghAgAra kahate hai| unakI rAjasabhA magadha kI rAjasabhA se kama baDI nahI hai| usame nau sahasU nau so ninnAnave rAjAo ke baiThane ke pRthak-pRthak Asana hai / gaNapati rAjA ceTaka kA Asana una sabase adhika vizAla sathA sundara hai| rAjA ceTaka ne hama logo ke Ane kA samAcAra pAkara hama logo ko atyanta sammAnapUrvaka agdara bulvaayaa| hamane bhI unako apane chATe hue ratno kI eka mAlA bheTa kI / yahA ke jaina seTha hamAre sAtha the hii| unhone hamako atyanta dhArmika jainI ke rUpa meM rAjA se milaayaa| rAjA ceTaka ke sAtha kucha madhura vArtAlApa karake hamane unase kahA__"rAjAdhirAja ! hama ratno ke vyApArI hai / aneka dezo me bhramaNa karate hue hama yahAM A pahuce hai| hamArI icchA Apake nagara me kucha dina Thaharakara yahA ke sthAna dekhane kI hai| kintu hamAre pAsa nivAsa sthAna koI nahIM hai / hamako 210
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnoM kA vyApArI isa rAjamandira ke samIpa kisI makAna me Thaharane kI anumati dI jaave|" isa para rAjA ceTaka ne hamako apane rAjabhavana ke pAsa usI harmya me Thaharane kI anumati de dI, jisame pahile bharata citrakAra rahA karatA thaa| prava hama apane samasta sAmAna tathA sevako sahita usa makAna me A gaye hai| hamArA vicAra isa sthAna para eka caityAlaya banavAne kA hai, jisase hama yahA atyanta samArohapUrvaka jinendra bhagavAn kA pUjana nitya kara sake / sUcanArtha nivedana hai| bhavadIya "ralaprakAza" ratnaprakAza ne isa patra ko eka cara ke dvArA rAjagRha ke mahAmAtya varNakAra ke pAsa bheja diyaa| ratnaprakAza ne pAca-sAta dina ke andara hI apane nivAsa sthAna me eka atyanta manohara caityAlaya banavA liyaa| aba vaha usame atyanta samArohapUrvaka jina bhagavAn kA pajana prAta sAya karane lge| kabhI to vaha baDe-baDe manohara stotro se bhagavAn kI stuti kiyA karate the| kabhI-kabhI vaha una seTho ke sAtha jinendra bhagavAn kA pUjana kiyA karate the| kabhI-kabhI to unako pUjana karate-karate aisA Ananda A jAtA ki vaha kRtrima taura se bhagavAn ke sAmane nRtya bhI karane lagate the| kabhI-kabhI vaha apanI stuti-prArthanA Adi me uttamottama zabda karane vAle bAjo kA prayoga bhI kiyA karate the| kabhI vaha jaina purANoM ko bhI jora-jora se bAcA karate the| jisa samaya vaha isa prakAra bhajana, pUjana Adi kiyA karate to unakA zabda ranavAsa me barAbara jAyA karatA thaa| isase inake stotra Adi ko rAjamahala kI mahilAe bhI sunA karatI aura mana hI mana unakI jina-bhakti kI prazasA kiyA karatI thii|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 celanA se vivAha aparAhna kA samaya hai| majadUra apane-apane kArya meM lage hue hai| rAjA ceTaka kI rAjasabhA pUrNatayA bharI huI hai / nagaranivAsI vyApArI loga apaneapane kArya meM lage hue hai / gharo me kevala striyA hI striyA raha gaI hai, jo apane ghara ke kAma-dhandho se phursata pAkara do-do, cAra-cAra kI Toliyo me baiThI huI Apasa me gappe hAka rahI hai| rAjA ceTaka kA mahala bhI sunasAna hai| rAjasevaka apane kArya ko samApta kara ke sabhI jA cuke hai| dAsiyA apanA-apanA kArya samApta karake koI U gha rahI hai tathA koI so rahI hai / rAja-mAtA svAdhyAya me lagI huI hai| kevala eka kamare me se kucha phusaphusa kA zabda sunAI par3a rahA hai| uname se eka bolI___ "bahina celanA | maine bhagavAn kA aise bhaktibhAva se pUjana karane vAle dhArmika puruSa abhI taka kabhI nahIM sune / " ____ "bahina jyeSThA | inake madhura kaNTha se gAye hue jinendra bhagavAna ke stotro ko sunakara mai bhI prAya. aisA hI socA karatI hai|" jyeSThA-"mere mana me to kaI bAra yaha icchA utpanna hotI hai ki mai na kevala unake caityAlaya ko jAkara svaya dekhU varan unako bhagavAn kI stuti karate hue bhI apanI Akho se jAkara dekha / " celanA-"icchA to merI bhI aimI hI hotI hai|" jyeSThA-kintu aparicita vyaktiyo ke pAsa jAte kucha sakoca hotA hai| celanA-aise svadharmI bhAiyo ke sAtha to sakoca kI koI bAta nahI / jyeSThA-acchA, to cala dekha aaye| celanA--acchA, cala / 212
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ celanA se vivAha aisA kahakara ve dono bahine bAhira ke vastra pahanakara uThakara bAhira kI ora cala dii| rAjamahala se nikala kara vaha apane sAmane ke usI mahala me AI, jisame yuvarAja-abhayakumAra seTha ratnaprakAza kA veSa banAye hue rahate the| rAjakumAriyA~ usa mahala me jAkara sIdhe eka ora bane hue caityAlaya me gii| caityAlaya bahuta choTA, kintu atyata kalApUrNa Dhaga se banA huaathaa| usake bIcobIca eka choTI-sI vedI ke Upara eka bahuta choTA sihAsana thA, jisakI labAI lagabhaga nau ica thii| sihAsana sone kA banA huA thaa| siMhAsana para bhagavAn pArzvanAtha kI eka sone kI ratnamayI pratimA sthApita kI huI thii| pratimA padmAsana thI aura usake dono ghuTano kI labAI lagabhaga ATha iJca thii| usake sira para zeSanAga ke sAto phana atyanta suzobhita ho rahe the| pratimA ke ratno se atyadhika prakAza nikala rahA thaa| pratimA ke Upara eka choTA-sA baDA sundara chatra lagA huA thA aura chatra ke dono ora camara lage hue the| pratimA ke dono ora vedI ke dono thambho para camara liye hue indra kI mUrtiyAM lagI huI thI jo nRtya karane kI mudrA meM thii| caityAlaya ke dRzya ko dekhakara dono rAjakumAriyA~ Ananda se vibhora ho gii| vaha apane dono hAtha joDakara nimnalikhita zabdo me bhagavAn kI stuti karane lagI-- "raNamo arihatANa Namo siddhANa Namo aairiyaann| Namo uvajjhAyANa gamo loe savvasAhUNa // cattAri magala, arihata magala, siddha magala, sAhU magala, kevalipaNNatto dhammo mgl| cattAri loguttamA, arihanta loguttamA, siddha loguttamA, sAhU lomutamA, kevalipaNNato dhammo loguttamA / cattAri saraNa pavvajjAmi, arihata saraNa pavvajjAmi, siddha saraNa pavvajjAmi, sAhU saraNa pavvajjAmi, kevalipaNNatto dhammo saraNa pvvjjaami| zrI RSabha // 1 // ajita ||2||sbhv // 3 // abhinandana // 4 // sumati // 5 // padmaprabha // 6 // supArzva // 7 // candraprabha // 6 // puSpadanta // 6 // zItala // 10 // zreyAsa // 11 // vAsupUjyaH // 12 // vimala // 13 // ananta // 14 // dharmaH // 15 // 213
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra zAnti // 16 // kunthu // 17 // zrara // 18 // malli // 16 // munisuvrata // 20 // nami ||21|| nemi ||22|| pArzvanAtha ||23|| mahAvIra // 24 // iti vartamAnakAlasabandhicaturviMzatitIrthakarebhyo namo namaH // adya me saphala janma, netra e ca saphale mama / tvAmadrAkSaM yato deva hetumakSayasampada // 1 // adya me saphalaM janma, prazasta sarvamaGgalam / sasArAvatIrNA'ha, jinendra tava darzanAt // 2 // zradya karmASTakajvAla, vidhUta sakaSAyakam / durgavinivRttA'ha, jinendra tava darzanAt // 3 // saumyA grahA sarve, zubhAzcaikAdaza sthitA / naSTAni vighnajAlAni, jinedra tava darzanAt // 4 // adya mithyAndhakArasya, hantA jJAnadivAkara / udito maccharIre'smin, jinendra tava darzanAt // 5 // athAha sukRtIbhUtA, nirdhU tAzeSakanmaSA / bhuvanatrayapUjyA'ha, jinendra tava darzanAt // 6 // isa prakAra stuti karake donoM bahine caityAlaya me bhagavAn kI pradakSiNA dene lagI / abhayakumAra to rAjagRha se Aye hI ina rAjakumAriyo ke liye the / vaha sadA hI rAjamahala ke dvAra para dRSTi rakhane kA prabandha kiye rahate the / jaba unako samAcAra milA ki rAjamahala se nikala kara do rAjakumAriyA~ unakI ra ko hI A rahI hai, to vaha bhI bhagavAn ke darzana karane ko zIghra taiyAra ho gaye / rAjakumAriyoM ke darzana karate samaya vaha bhI mandira me jA pahu~ce aura caityAlaya ke bAhira ke barAmade me jAkara zAstra -svAdhyAya karane lage / rAjakumAriyo ne bhagavAn ke darzana karake unakI tIna parikramA dI aura phira unakI dIvAro ko dekhatI huI "bAhira ke kakSa me svAdhyAya karate hue abhayakumAra ke pAsa se nikalI / unake samIpa Ane para rAjakumAra bole 214 !
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ calanA se vivAha "Apako yaha caityAlaya pasada AyA ? isa prazna ko sunakara jyeSThA ne kucha-kucha lajjita sI hokara uttara diyA"bhalA, itane sundara caityAlaya ko dekhakara kisakA mana prasanna na hogA ? yaha caityAlaya Apane hI banavAyA hai| ?" abhayakumArara-- makAna to saba yahI kA hai / hA~, vedI, mUrti Adi pUjana kA samasta sAmAna mai rAjagRha se apane sAtha lAyA hU~ / jeSThA - acchA Apa rAjagRha ke nivAsI hai| celanA - to kyA Apa pratiSThita pratimA ko barAbara apane sAtha rakhate hai ? abhayakumAra --- aisA hI hai rAjakumArI / jyeSThA - to pratiSThita pratimA ko sAtha rakhane meM to Apako baDI bhArI dikkata hotI hogI ? kyoki pratiSThita pratimA kI aneka maryAdAyeM hotI hai, jinakA mArga me pAlana karanA paDatA hai / abhayakumAra - to rAjakumArI jI ! yaha jIvana uma maryAdAo kA pAlana karane ke liye hai| to hai aura kisaliye hai ? jyeSThA -- Apa loga zrI jinendra bhagavAn kI atyanta bhakti-bhAva se stuti eva upAsanA karate hai, isaliye Apa dhanya hai / Apa logo ke samAna saccA bhakta isa pRthvItala para dUsarA koI dikhAI nahI detA / ApakA jJAna tathA rUpa sabhI apratima hai / kRpA kara Apa batalAve ki rAjagRha kahA~ hai / vaha kisa deza me hai ? vahA~ kA rAjA kauna hai ? aura vaha kisa dharma kA pAlana karatA hai ?" abhayakumAra --- rAjakumAriyo / yadi Apako merA paricaya jAnane kI icchA hai to Apa sune / " samasta loka kA mana harane vAlA, lAkha yojana caur3A, gola aura tIna loka meM zobhAyamAna jambU dvIpa hai / vaha jambU dvIpa kamala ke samAna suzobhita hai / kyoki jisa prakAra kamala ke patte hote hai, usI prakAra jambU dvIpa meM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata tathA airAvata nAma vAle sAta kSetra hai / jisa prakAra kamala me parAga hotA hai usI prakAra isa jambU dvIpa meM nakSatrarUpo 215
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra parAga maujUda hai| jisa prakAra kamala meM kalI hotI hai usI prakAra isa jambU dvIpa meM bhI sumeru parvatarUpI kalI banI huI hai| jisa prakAra kamala me mRNAla hotA hai, usI prakAra isa jambU dvIpa me bhI zeSanAgarUpI mRNAla lagA huA hai| jisa prakAra kamala para bhramara rahate hai usI prakAra isa jambU dvIpa me bhI manuSyarUpI bhramara isake Upara gUMjate rahate hai| yaha jambU dvIpa dUdha ke samAna uttama nirmala jala se bhare hue tAlAboM se jIvo ko nAnA prakAra ke aneka Ananda pradAna karane vAlA hai / yaha jambU dvIpa rAjA ke samAna jAna paDatA hai| kyoki jisa prakAra rAjA aneka baDe-baDe rAjAo se sevita hotA hai usI prakAra yaha dvIpa bhI aneka prakAra ke mahIdharo arthAt parvato se sevita hai| jisa prakAra rAjA kulIna vaza kA hotA hai usI prakAra yaha jambU dvIpa bhI kulIna arthAt (ku) pRthvI me lIna hai / jisa prakAra rAjA zubha sthiti vAlA hotA hai usI prakAra yaha jambU dvIpa bhI acchI taraha sthita hai / jisa prakAra rAjA mahAdezI arthAt baDebaDe dezo kA svAmI hotA hai, usI prakAra yaha jambU dvIpa bhI mahAdezI arthAt vistIrNa hai| jisa prakAra loka aloka kA madhyabhAga hai, usI prakAra yaha jambU dvIpa bhI samasta dvIpo tathA tIna loka ke madhya bhAga meM hai| "isa jambU dvIpa ke madhya meM aneka zobhAno se zobhita, gale hue sone ke samAna deha vAlA, dedIpyamAna, aneka prakAra kI kAnti vAlA sumeru parvata hai| usa meru parvata kI dakSiNa dizA meM uttama dhAnyo ko upajAne vAlA, manohara, aneka prakAra kI vidyAlo se pUrNa, sukho kA sthAna bharata kSetra hai| yaha bharata kSetra sAkSAt dhanuSa ke samAna hai| jisa prakAra dhanuSa me bANa hote hai usI prakAra isame gagA tathA sindhu nadI ke rUpa meM do bANa hai| yaha bharata kSetra aneka prakAra ke baDe-bar3e dezoM se vyApta, pura tathA grAmo se suzobhita, aneka muniyoM se pUrNa, puNya kI utpatti kA sthAna tathA atyanta zobhAyamAna hai| jisa prakAra zarIra ke madhya me nAbhi hotI hai usI prakAra isa bhAratavarSa ke madhya me magadha nAmaka eka deza hai| usa magadha deza meM aneka aise grAma pAsa-pAsa base hue haiM, jo dhana-dhAnya tathA guNI manuSyo se vyApta lathA sampattimAn hai / 216
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ calanA se vivAha vahA~ atyanta nirmala jala se bhare hue, kAle-kAle hAthiyo se vyApta aneka sarovara aise dikhalAI dete hai, mAno svaya megha hI Akara unakI sevA kara rahe hai / vahA~ ke tAlAba sAkSAta kRSNa ke samAna mAlUma hote hai / jisa prakAra, zrIkRSNa kamalAkara--kamalA (lakSmI) ke prAkara (khAna) hai, usI prakAra tAlAba bhI kamalo ke Akara (khAna) hai / usa magadha deza me rAjagharo me suzobhita, aneka prakAra kI zobhA vAlA, dhanya-dhAnya se pUrNa, aneka jano se vyApta rAjagRha nAmaka eka nagara hai / vahA~ na to ajJAnI puruSa hai, na zIlarahita striyA~ haiM aura na nirdhana puruSo kA nivAsasthAna hai / vahA~ ke puruSa kuvera ke samAna Rddhi ke dhAraNa karane vAle tathA striyA~ devAganAo ke samAna hai / vahA svarga ke vimAno ke samAna suvarNa ke aneka ghara bane hue hai / vaha rAjagRha nagara baDebaDe suvarNamaya kalazo se zobhita hai / usame aneka aise U~ce-UMce saudha hai jo apanI U~cAI se AkAza kA sparza karane vAle tathA dedIpyamAna hai / vahA~ kI bhUmi aneka prakAra ke phalo se manuSyo ke citta ko sadA zrAnandita karatI rahatI hai / usa magadha deza tathA rAjagRha nagara ke svAmI mahArAja zreNika bimbasAra hai / vaha prajA kA nItipUrvaka pAlana kiyA karate hai / rAjA zreNika jaina dharma ke parama bhakta hai| abhI unakI Ayu choTI hai, kintu to bhI vaha aneka guNo ke bhaDAra hai / vaha rUpa meM kAmadeva ke samAna, vala me viSNu ke samAna tathA aizvarya meM indra ke samAna hai / he rAjakanyAo / hama loga unhI ke nagara ke rahane vAle vyApArI hai / hamane apanI choTI-sI Ayu me isa bhUmaNDala kI cAro dizAo kI yAtrA kI hai| hama sabhI kalAo ke acche jAnakAra hai / bhUmaNDala bhara meM hamane aneka rAjAo ko dekhA, kintu jaisI jinendra kI bhakti, satya, guraNa, teja hamane mahArAja zreNika meM dekhA vaisA kahI nahI dekhA / unake pratApa se unake sabhI zatru apane-apane manorama nagaro ko chor3a-choDa kara vana meM rahane lage / rAjA zreNika ke jaisA koSabala bhI Aja bhArata ke kisI anya rAjA ke pAsa nahI hai / unake samAna dharmAtmA, guraNI tathA pratApI isa pRthvI para dUsarA rAjA nahI hai / hamako yaha saubhAgya prApta hai ki hama una mahArAja 217
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra zreNika ke kRpApAtra hai aura unake mahala me jaba cAheM taba jA sakate haiN|" __ yuvarAja abhayakumAra una dono rAjakanyAo ke sAmane jyo-jyo rAjA zreNika ke rUpa tathA guNa kI prazasA karate jAte the tyo tyo una kanyAno ke Upara eka nazA jaisA caDhatA jAtA thA / kramaza vaha rAjA zreNika ke guNo ko sunakara atyanta mugdha ho gaI / unake mana meM yaha icchA uThane lagI ki hama kisa prakAra vara rUpa meM rAjA zreNika ko prApta kare / vaha rAjA zreNika ke guNo para ekadama rIjha gaI / taba atyanta prasanna hokara atyanta sakucAte hue jyeSThA bolI___ "zreSThivarya ! kisI mahApuruSa ke aise lokottara guNo kA varNana hamAre sAmane karane se kyA lAbha, jabaki vaha hamAre liye aprApya hai| hama pitA ke vaza me hai / na jAne hamAre pitA ke una magadheza ke sAtha kaise sabandha ho, varan hama to yaha sunatI hai ki hamAre gaNatantra tathA magadharAja kA Ajakala yuddha hone vAlA hai| aisI sthiti me aise lokottara guNo ke dhAraka puruSa kI icchA karanA hamAre liye usa baune ke samAna hai jo U~ce Ama ke vRkSa se apane hAtha se hI phala toDanA cAhatA ho|" abhayakumAra-rAjakumArI / tumane aisI kyA bAta kaha dI ? manuSya sarvazaktimAn hai| yadi Apake mana me rAjA zreNika ko prApta karane kI icchA hai to mere pAsa aisI vidyA hai ki mai Apako turanta hI rAjagRha nagara le cala sakatA huuN| Apa kevala thoDA sAhasa karake calane kI hA-bhara kara diijiye| isa para jyeSThA ne lajAte hue kahA-"hama to ApakI bAtacIta se una narazreSTha ke AdhIna ho cukI hai| Apake upAya me sahayoga karane me hamako prasannatA hogii|" abhayakumAra-"to Apa uThakara isa bAye hAtha ke mArga meM praveza kreN| maiM Apa ko rAjagRha nagara meM liye calatA hai|" isa samaya taka abhayakumAra ke makAna se lekara vaizAlI ke bAhara gagAtaTa taka suraMga banakara taiyAra ho cukI thii| suraga kA dvAra bAyeM hAtha kI eka koTharI meM khulatA thA / jyeSThA tathA celanA jaba usa kamare me AI to vaha 218
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ celanA se vivAha suraMga meM adhakAra dekha kucha ghabarA sI gii| jyeSThA baDI thI aura samajhadAra bhI adhika thii| usane maname socA ki mujhe isa mArga se jAnA ucita nahIM hai| vaha abhayakumAra se bolI___ "zreSThivarya | Apa celanA ko lekara tanika isa suraga ke mArga se Age baDhe / maiM apanA ratnahAra letI AU~, vaha mujhe bahuta pyArA hai / " yaha kahakara jyeSThA to vahA se calI gaI, kintu abhayakumAra ne celanA ko turata hI adara rakhI huI eka choTI sI DolI me biThalA liyaa| vaha cAro jana apanI koTharI tathA muraga ke mArga ko andara se banda karake usa DolI ko svaya hI uThA kara le cle| kramaza vaha loga suraga se bAhira A gaye / yahA atyanta teja ghoDo vAle ratha unake liye taiyAra khaDe the| vaha una ratho para baiThakara atyanta tejI se rAjagRha nagara kI ora cle| ratha ke thoDI dUra Age bar3hane para kumArI celanA ko apane mAtA-pitA kI yAda satAne lagI aura vaha rokara kahane lagI "zreSThivarya | mujhe apanI mAtA kI yAda A rahI hai| Apa mujhe vApisa vaizAlI le cle|" yaha sunakara abhayakumAra bole "rAjakumArI | aba to pIche vApisa lauTanA kisI prakAra sabhava nahIM hai| kyoki tumhAre pitA hamAre binA kahe Ane para ruSTa hokara hamAre sAtha tumako nI jAna se maravA deMge / isaliye tuma mana me thoDA dhairya dhAraNa kro| jaba tuma kAmadeva ke samAna sundara rAjA zreNika ke darzana karogI to tuma sAre dukha bhUla jaaogii|" yaha sunakara kumArI celanA ne ronA banda kara diyA aura vaha loga rAjagRha kI ora apanI yAtrA para cala diye| isa samaya vaizAlI kI senAe magadha para caDhI jA rahI thii| vaha baDI zIghratA se gaMgAtaTa para ekatrita ho rahI thii| ina logo ke zreSThiveSa ke kAraNa inako vaNik samajha kara inase koI bhI nahI bolA / kramaza. yaha loga gagA nadI ko nAvo para pAra karake magadha rAjya me kuzalapUrvaka A phuce| yahA se 216
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra yuvarAja ne eka zIghragAmI dUta dvArA samrATa zreNika bimbasAra ke pAsa yaha samAcAra bhijavA diyA ki ve kumArI celanA ke sAtha pA rahe hai| isa samAcAra se sAre rAjagRha me baDA bhArI utsava manAyA gyaa| kumAra kA svAgata karane ke liye sAre nagara ko naye sire se sajAyA gyaa| samrAT svaya bhI apanI caturagiNI senA lekara atyanta aizvarya ke sAtha unakA svAgata karane ke liye nagara ke bAhira nikale / apane bAjo kA zabda sunate hI kumAra bahuta prasanna hue| jaba unhone samrAT ko Ate dekhA to vaha ratha se nIce utara kara unake caraNo me gira paDe / samrATa ne unako uThAkara chAtI se lagA liyA / kumArI celanA ko eka atyanta sajI huI pAlakI me biThalA diyA gyaa| aba isa julUsa ne atyanta mathara gati se nagara kI ora baDhanA prArambha kiyaa| nagara ke dvAra para pahucane para samrATa ko topo kI salAmI dI gii| yahA janatA kA eka baDA bhArI samUha vidyamAna thaa| usane samrAT ko dekhakara ucca zabda se vijaya ghoSa kiyA--'samrAT zreNika bimbasAra kI jaya / " "yuvarAja abhayakumAra kI jaya / " nagara me sthAna-sthAna para yuvarAja kI AratiyA utArI gaI / aneka sthAno para unakA pAna Adi se satkAra kiyA gyaa| anta me rAjamahala ke samIpa Ane para julUsa roka diyA gayA / kumArI celanA kI pAlakI ke ranavAsa ke dvAra para Ane para samrATa kI mAtA mahArAnI indrANI devI ne usakA svAgata kiyaa| phira vaha usako atyanta saje hue vivAha-maNDapa me le gaI / yahA unakA samrATa ke sAtha vidhipUrvaka vivAha kara diyA gyaa| vivAha vedI para samrAT ne ghoSaNA kI ki vaha mahArAnI celanA ko paTarAnI pada para abhiSikta karate hai| ___ isa prakAra yuvarAja abhayakumAra kI caturatA se samrAT ko licchavI kumArI celanA devI kI prApti huI / aba samrAT celanA devI ko eka atyanta uttama mahala me ThaharAkara AnandapUrvaka samaya vyatIta karane lage / rAnI celanA bhI samrAT ko dekhakara atyanta prasanna huii| vaha unake saparka se zIghra hI apane mAtA ke viyoga-dukha ko bhUla gii|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI tathA magadha kI saMdhi madhyAhna kA samaya hai / sUryadeva apanI prakhara kiraNo se mamAra ko tapA rahe hai / dhUpa ke mAre gAya-bhaisa Adi sabhI pazu chAyA ko khoja-khoja kara umake nIce jA baiThe hai / pakSI bhI isa samaya cugge kI khoja se haTakara vRkSo para vizrAma kara rahe hai / kintu gagA jI ke dono taTa para do prabala menAe~ isa samaya bhI Amane-sAmane khaDI huI hai| uttara kI ora licchaviyoM kI pradhAnatA meM aSTakula kI caturagiNI senAe yuddha ke liye taiyAra khaDI hai aura gagA ke dakSiNI taTa para pratApI magadha-nareza zreNika bimbasAra kI vijayI senAe nAvo ko taiyAra karake gagA ko pAra karane kI taiyArI kara rahI hai| idhara licchavI yuvaka magadha kI sAmrAjya-kAmanA ko jaDamUla se ukhADa dene ke liye kRtasakalpa hai, to udhara magadha-sevAeM apane samrAT ke zatruo ke damana karane ke utsAha meM yAge bar3ha rahI hai| gagA ke dono taTa para baDe-baDe mainika yAno tathA bajaDo me sainika loga bhara-bhara kara eka-dUsare para AkramaNa karane hI vAle the ki magadha kI senAmo ne apane samrAT zreNika bibasAra tathA mahArAnI celanA ko prAte hue dekhakara jora se jaya-dhvani kii| "samrATa zreNika bimbasAra kI jy|" "licchavI kumArI mahArAnI celanA devI kI jy|" vaizAlI kI senAe magadha-sainiko ke isa jayaghopa ko sunakara hakkIbakkI sI raha gii| vaha yaha suna cuke the ki unake gaNapati mahArAjA ceTaka kI sabase choTI kanyA kumArI celanA atizaya rUpavatI hai / vaha yaha bhI suna cuke the ki magadharAja usase vivAha karanA cAhate the, kintu rAjA ceTaka ne unake jainI na hone ke kAraNa unako apanI kanyA dene se ikAra kara diyA thaa| phira unako yaha bhI samAcAra milA thA ki kumArI celanA devI madhyAhna ke samaya apane 221
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kamare me sote-sote hI gAyaba ho gii| isa sabadha meM aneka prakAra kI kiMvadantiyA sunI jAtI thii| kucha kA kahanA thA ki usake rUpa para Asakta hokara gandharvarAja ne usakA apaharaNa kiyA hai| kucha kA kahanA thA ki svaya devarAja indra usako gupta rUpa se usake palaga sameta uThA kara le gaye hai| isa prakAra usa ke sabadha me jitane muha utanI bAte sunane me AtI thI, kitu Aja magadha-sainikoM ke mukha se 'licchavI kumArI mahArAnI celanA devI kI jaya' sunakara unako patA cala gayA ki unake gaNapati kI putrI aba pratApI magadharAja kI paTarAnI hai| ataeva aba unake mana me yaha tarka-vitarka hone lagA ki kyA unakA magadha ke viruddha zastra uThAnA ucita hogaa| isI soca-vicAra ke kAraNa unake Upara uThane vAle zastra apane Apa hI nIce ko jhuka gye| ___ isI samaya magadha-senA kI ora se eka teja naukA sapheda patAkA uDAtI huI licchavI senA kI ora jAtI huI dikhalAI dii| isa naukA ko dekhakara dono senAe atyadhika Azcarya me paDa gii| isa naukA ko apanI ora Ate dekhakara licchaviyo ne turanta usako mArga de diyaa| usI samaya licchavI senA ke mahAbalAdhikRta kA yuddhapota sAmane dikhalAI diyaa| zveta patAkA vAlI naukA ko unake yuddhapota para pahucAyA gyaa| usa naukA me pAca magadha sainika the / bajjIgaNatatra ke mahabalAdhikRta ke sAmane jAne para uname isa prakAra vArtAlApa huaa| mahAbalAdhikRta-ApakA zveta patAkA uDAte hue hamArI senA meM Ane kA kyA uddezya hai ? eka sainika-mahodaya, hama magadha kI paTTa rAjamahiSI mahArAnI celanA devI kA eka sadeza lAye hai, jise hama unake pitA gaNapati mahArAja ceTaka ko hI denA cAhate hai| ___ mahAbalAdhikRta-acchA, Apa loga thoDA apanI naukA para tthhre| isakA prabadha abhI kiyA jAtA hai| ___ yaha kahakara mahAbalAdhikRta sumana svaya apane yuddhapota se utarakara gagA taTa para Aye / gaNapati rAjA ceTaka kA zivira pAsa hI thaa| mahAbalAdhikRta 222
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI tathA magadha kI saMdhi sumana ne unake pAsa Akara unase kahA "deva / magadha senA se zvetapatAkAdhArI naukA para kucha sainika Aye hai / vaha kahate hai ki vaha magadha kI rAjamahiSI mahArAnI celanA devI kA eka sadeza Apako denA cAhate hai / merI sammati me to unako yahA bulavA kara unakA sadeza suna lenA cAhiye / " -- rAjA ceTaka - kintu mahAbalAdhikRta ! yaha kaisA AzcaryadAyaka samAcAra hai / beTI celanA vaizAlI ke rAjamahala se gAyaba hokara magadha kI rAjamahiSa kisa prakAra bana gaI ? sumana - tabhI to merI sammati hai ki unake sadeza ko unhe bulAkara suna liyA jaave| rAjA - acchA, unako bulavAo, kiMtu Apa mahAbalAdhikRta, abhI yahI rahe ! yaha kahakara rAjA ne zvetapatAkAdhArI naukA ke pA~co magadha sainiko ko apane pAsa bulAne ke liye eka sainika bhejA / sainika dvArA yaha sadeza pAte hI apanI naukA se utarakara - pAco magadha-sainika gaMgA ke taTa para caDha gaye / unhone rAjA ceTaka ke zivira me pahucakara unako sainika DhaMga se abhivAdana kiyA / taba rAjA ceTaka bole "Apa loga hamase kyA kahanA cAhate hai ?" eka sainika -- deva / mamadha kI rAjamahiSI evaM ApakI putrI mahArAnI hai ki unako Apake darzano celanA devI ne Apase hAtha joDakara nivedana kiyA baiThakara bhAgIrathI kI madhya bimbasAra ke sAtha vahA 1 kI baDI bhArI icchA hai / yadi Apa eka naukA para dhArA me A jAve to mahArAnI bhI apane pati samrAT Akara Apake darzana karane ko taiyAra hai / --- isa para rAjA ceTaka bole "Apa loga thoDI dera taka bagala ke Dere meM tthhreN| Apako abhI uttara milegA / " 223
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasA sainiko ke bagala ke tambU me cale jAne para mahAbalAdhikRta bole "rAjan / merI sammati me to rAjA zreNika bimbasAra tathA mahArAnI celanA devI se bheTa karanA hI ucita hogaa|" rAjA-kintu, nizcaya se isa bheTa me sadhi-prastAva kiyA jaavegaa| hama to usa samaya hI magadha ke sAtha yuddha-ghoSaNA karane ke pakSa me nahI the, kintu licchavI yuvako ke utsAha tathA magadha-dveSa ke kAraNa hI yaha yuddha-ghoSaNA kI gii| sumana-to isame harja hI kyA hai rAjan / sadhi-prastAva AvegA to sadhi bhI kara lege| phira aba to magadha ke sAtha kI huI hamArI sadhi kSaNika sadhi na hokara sthAyI sadhi hogii| rAjA-acchA to magadha-sainiko ko bulavA kara unase kaha diyA jAve ki hama unakA prastAva svIkAra karane ko taiyAra hai| isa para bagala ke tambU me se magadha-sainiko ko bulavA kara rAjA ceTaka bole "magadha-vIro ! hama ApakA prastAva svIkAra karate hai| Apa loga jAkara samAcAra de de ki hama apane bajare me mahAbalAdhikRta ko sAtha lekara madhya bhAgIrathI me abhI Ate hai|" rAjA ceTaka ke yaha vacana sunakara pAco magadha-sainika unako sainika abhivAdana kara turata hI vahA se vApisa apanI naukA me Akara apanI senA meM cale gye| ina sainiko ke cale jAne ke bAda dono ora kI senAe~ atyanta utsukatA ke sAtha bhAgIrathI ke dono taTo kI ora dekhane lgii| thor3I hI dera me eka baDe bhArI sainika bajaDe ko magadha-senA kI ora se tathA dUsare sainika bajaDe ko licchaviyo kI ora se gagA jI ke madhya bhAga kI ora bar3hate hue dekhA gyaa| magadha-ke bajaDe ke jala me Ate hI magadha-senA ne gaganabhedI svara meM isa prakAra ucca ghoSa kiyA 225
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI tathA magadha kI saMdhi "samrAT zreNika bimbasAra kI jaya" "samrAjJI celanA kI jaya" samrAT bimbasAra tathA mahArAnI atyadhika bahumUlya vastra pahine hue the| unake vastro ke Upara par3e hue unake vividha prakAra ke ratnajaTita AbhUSaraNa isa samaya ke ,zya ko aura bhI AkarSaka banA rahe the| una dono ke sira para mukuTa zobhA de rahA thA, jisake ratno kA prakAza sAre bajaDe me paDa rahA thaa| vaha dono bajaDe ke UparI bhAga me khule AkAza ke nIce eka ratnajaTita siMhAsana para baiThe hue the| unake sira para chatra lagA huA thA aura kucha sainika unako caMvara DhulA rahe the| rAjA ceTaka bhI apane rAjasI sammAna ke sAtha apane khule bajar3e para baiThe hue the| unake pAsa mahAbalAdhikRta sumana baiThe hue the| kramaza dono bajaDe dono taTa se baDhate hue bhAgIrathI kI madhya dhAra me aagye| dono ora ke sainika unako atyanta utsukatApUrvaka dekha rahe the| jaba dono bajaDe eka dUsare ke sAtha mila gaye to dono ora kI senApro ne apane-apane rAjA kI phira jaya bolii| rAjA ceTaka ke netra baDI utsukatA se apanI putrI ko dekha rahe the| yadyapi unako celanA ke gupta rUpa se cale jAne tathA usake eka ajaina ke sAtha vivAha karane para dukha thA, kitu usake vartamAna saubhAgya se unako satoSa bhI thaa| unako dekhate hI prathama rAnI celanA bolI "pitA jI / mai Apake caraNo meM praNAma karatI hai|" ceTaka-prakhaNDa saubhAgyavatI ho beTI . celanA-mujhe akhaNDa saubhAgyavatI kA AzIrvAda dekara pitA jI phira Apa mere saubhAgya-devatA ke sAtha yuddha kyo kara rahe hai ? kRpayA yuddha banda kara de| Apa jAnate hai ki magadha kI senAoM ko jItanA koI sugama kArya nahIM hai| phira Apake hamAre bIca me koI aise bhArI matabheda bhI to nahIM hai, jinake liye yuddha anivArya ho / ataeva Apa isa vyartha ke raktapAta ko roka de| rAjA ceTaka-mai senAoM ko abhI pIche haTane kA Adeza detA hai| Apa dono apane bajaDe se utara kara hamAre bajaDe para Akara hamArA AzIrvAda prahaNa kreN| 225
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra wwwwww isa para calanA ne apane pati kI ora dekhA / unako utarane ke liye taiyAra dekhakara vaha unakA hAtha pakaDakara mahArAjA ceTaka ke bajaDe kI ora baDhI / rAjA ceTaka ne apane bajaDe para Age baDhakara samrAT bimbasAra tathA rAnI celanA ko apakI chAtI se lagA liyA aura bole "mai Apa donoM ko AzIrvAda detA hUM ki ApakI joDI cirajIvI ho|" bimbasAra-mai ApakA AzIrvAda pAkara apane ko dhanya mAnatA huuN| isake bAda rAnI celanA apane pitA kI chAtI se lagakara unase mila kara rone lgii| rAjA ceTaka ke netro me bhI usako dekhakara oNsU A gye| hRdaya ke udgAra halke hone para celanA bolI "pitA jI I mujhe dukha hai ki mai ApakI jAnakArI ke vinA apane bAla-cApalyavaza ghara se calI AI / mujhe kSamA kara diijiye|" rAjA ceTaka-beTI / jo kucha huA usakA zoka na kro| aba to tuma isa bAta kA yatna karo ki jisase tumhAre patideva ko bhI jaina dharma meM zraddhA ho jaave| celanA-pitA jI / mai to inako jainI samajha kara hI ghara se AI thI, kintu yahA Ane para mujhe patA calA ki yaha jaina na hokara bauddha hai| tathApi inhone mujhe jaina dharma kA pAlana karane kI pUrI svatatratA dI huI hai| yaha sadA hI mere sukha me sukha tathA mere dukha me dukha mAnate hai| rAjA-beTI, yaha mahApuruSa hai| mahApuruSo kA AcaraNa aisA hI huA karatA hai| acchA, aba tuma apane bajaDe para jaao| celanA-pitA jI | merI pUjanIyA mAtA ko merI caraNavandanA khe| isake pazcAt rAjA ceTaka ne rAnI celanA tathA samrAT bimbasAra dono ko phira hRdaya se lagAkara apane bajar3e para jAne kI anumati dii| unake apane bajaDe para Ane para dono ora se khuzI ke bAje bajane lage aura jaya-jayakAra kI dhvani hone lgii| dono bajar3o ke apanI-apanI senA me cale jAne para gagA ke dono taTa kI senAe haTa gaI aura yuddha banda ho gayA /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 senApati jambUkumAra samrAT zreNika bimbasAra kA sabhA-bhavana khacAkhaca bharA huA thA ki senApati bhadrasena ne unase nivedana kiyaa| bhadrasena-mai zrImAn se kucha nivedana karane kI anumati cAhatA huuN| samrATa-avazya kahiye senApati jI ! Apa kyA kahanA cAhate hai ? bhadrasena-deva / mai atyanta vRddha ho gayA hU aura peTa kA roga merA pIchA nahIM chor3a rahA hai| isaliye mai magadha rAjya ke pradhAna senApati pada se avakAza grahaNa karanA cAhatA huuN| samrATa-ApakI zArIrika sthiti kA hamako patA hai senApati / hamane bhI kaI bAra yaha vicAra kiyA ki Apase adhika kArya lekara hama Apake svAsthya ke sAtha kucha nyAya nahIM kara rahe hai, kintu Apake sthAna para koI upayukta vyakti na milane se isa viSaya ko hamane barAbara abhI taka ttaalaa| bhadrasena-samrAT kI isa cintA ko mai pahale se hI samajhatA thaa| ataeva usake saMbaMdha me kucha Apase nivedana karanA hai deva / / samrATa-mai Apase vahI to sunanA cAhatA huuN| bhadrasena-deva ! Aja Apake pAsa do vyakti aise hai jo merA sthAna grahaNa karane yogya hai / yadyapi yaha dono hI navayuvaka hai, kintu unakI sainyasaMcAlana kI yogyatA kisI prakAra mujha se kama nahI hai| inameM eka vyakti to yuvarAja abhayakumAra hai aura dUsare vyakti hai seTha arhadAsa ke putra jmbuukumaar| una dono hI yuvako ne mere nirIkSaNa me sainika zikSA prApta karake sainyasaMcAlana meM kuzalatA prApta kI hai| yadi mahArAja sahamata ho to iname se kisI ko bhI Apa isa mahAn magadha sAmrAjya kA senApati-pada pradAna kara sakate hai| samrATa-ApakI isa viSaya meM kyA sammati hai varSakAra jI / 227
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra varSakAra--Arya bhadrasena kA kathana yathArtha hai / unako aba senApati-pada se mukti de denI cAhiye / yadi yuvarAja abhayakumAra kI adhInatA meM zreSThiputra jambUkumAra ko pradhAna senApati banAyA jAve to koI hAni nahI hai| samrATa-acchA, bhadrasena jI / Apako senApati-pada se mukti dI jAtI hai, Apa jambU kumAra ko hamAre sAmane upasthita kre| bhadrasena-jambU kumAra yahA sabhA me hI upasthita hai samrAT / samrAT se yaha kahakara bhadrasena jI ne jambukumAra kI ora dekhaa| jambUkumAra unake saketa ko samajha kara apane sthAna se uThakara samrAT ke pAsa praayaa| vaha samrAT ke caraNo me praNAma karake unake sammukha khaDA ho gyaa| usako dekhakara samrAT kahane lage - "kyo jambakumAra ! tuma magadha janapada ke pradhAna senApati-pada ke uttaradAyitva ko vahana kara sakoge ?" jambUkumAra-samrAT kI kRpA kI sahAyatA se sabhI kucha kiyA jA sakatA hai deva / samrATa-acchA, hama tuma ko magadha janapada ke pradhAna senApati-pada para niyukta karate hai| tuma ko yuvarAja abhayakumAra ke nirdeza meM kArya karanA hogaa| yaha pradhAna senApati-pada kA khaDga hai| tuma isako grahaNa karake isa pada kI zapatha lo| ___ isa para jambU kumAra ne usa talavAra ko abhivAdana karake apane hAtha me lekara usakA cumbana kiyaa| phira unhone isa prakAra zapatha lI 'mai seTha arhadAsa kA putra jambU kumAra isa bAta kI zapatha letA hU ki magadha rAjya ke pradhAna senApati-pada ke uttaradAyitva kA pUrNa niSThA ke sAtha pAlana karUMgA aura samrAT zreNika bimbasAra tathA unake uttarAdhikAriyo kI pratyeka prAjJA kA pAlana kruuNgaa|" isake pazcAt samrAT ne jambU kumAra ke vastra para pradhAna senApati kA padako lagA kara usako rAjasabhA me pradhAna senApati ke liye niyata sthAna para biThalAyA /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ senApati jambUkumAra isI samaya dauvArika ne rAjasabhA me praveza karake kahA"samrAT zreNika bimbasAra kI jaya ho|" samrATkyA hai dauvArika / dauvArika-deva | kerala deza ke vidyAdhara rAjA mRgAka kA eka dUta samrAT kI sevA me upasthita honA cAhatA hai| samrATa-use atyanta AdarapUrvaka livA lAmo / samrAT ke yaha kahane para dauvArika vApisa calA gyaa| usake jAne ke thor3e samaya pazcAt dakSiNa deza kI veSabhUSA se bhUSita eka adheDa vyakti ne sabhA meM praveza karake kahA "magadha samrAT zreNika bimbasAra kI jy|" rAjA-kyo mahAzaya / kahiye hamAre sabadhI rAjA mRgAka ne hamAre liye kyA saMdeza diyA hai| vaha kuzalapUrvaka to hai| dUta-deva / vidyAdhara rAjA mRgAka apane samasta parijano sahita atyanta kuzalapUrvaka hai / kintu Ajakala unake Upara hasadvIpa (lakA) ke rAjA ratnacUla ne AkramaNa kiyA hai / ataeva rAjA mRgAka ne Apase sahAyatA kI yAcanA kI hai aura Apake nAma yaha patra diyA hai / yaha kahakara dUta ne eka patra rAjA zreNika ke hAtha meM de diyaa| patra paDhakara rAjA kucha cintA me paDa gaye / taba mahAmAtya varSakAra bole isameM cintA kI kyA bAta hai deva ! Apa jambUkumAra ke senApatitva meM senA ko abhiyAna karane kI AjJA de aura apane zvazura kI sahAyatA kreN|" samrATa-mai yahI soca rahA thA ki jambUkumAra ko usakI niyukti ke prathama dina hI itanA baDA uttaradAyitva diyA jAve athavA nahI ? varSakAra-mai to isameM koI hAni nahIM dekhatA / phira isa prakA jambU kumAra ko bhI apanI yogyatA dikhalAne kA avasara mila jAvegA / isa para jambUkumAra le uThakara kahA 224
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra "yadi mujhe isa prakAra apanI yogyatA dikhalAne kA avasara milegA to mai isame apanA saubhAgya samajhU gaa|" samrATa-acchA yadi tumhArI bhI yahI icchA hai to yahA se eka akSauhiNI senA lekara eka saptAha ke andara-andara yAtrA prArabha kara do| isa ghaTanA ke eka saptAha bAda jambUkumAra ne magadha senA ko lekara dakSiNa kI yAtrA prArabha kara dii| jambUkumAra ne dakSiNa me jAkara atyanta vIratApUrvaka zatru-senA kA sahAra kiyaa| unhoMne apane hAtha se ATha sahasra yoddhAo kA sahAra kiyaa| magadha kI isa vijaya se samrAT zreNika bimbasAra kI kIrti usa pradeza meM bhI bahuta adhika bddhii| rAjA mRgAka ne to isase apane Upara itanA adhika upakAra mAnA ki unhone apanI putrI bilAsavatI kA rAjA zreNika ke sAtha vAgdAna kara unako aneka prakAra kI vastue~ bheTa me bhejii|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 d rAnI celanA kA dharma-saMgharSa ardha rAtri kA samaya hai / candramA apanI solaho kalAo se mAkAza meM camaka rahA hai / candramA kA prakAza itanA ujjvala hai ki bahuta kama tAre usake prakAza me dikhalAI de rahe hai | candramA kA prakAza rAjagRha nagara ke Upara paDatA huA aisA uttama dikhalAI de rahA hai, jaise samasta magadha ke Upara dugdha kI varSA ho rahI ho / sArA nagara gahana nidrA me soyA paDA hai, kintu samrAT bimbasAra ke zayanakakSa se abhI taka bhI prakAza kI eka halkI sI rekhA dikhalAI de rahI hai, jisase patA calatA hai ki samrAT abhI taka jaga rahe hai / zayanakakakSa ke andara bhoga-vilAsa kI pUrI sAmagrI upasthita hai| dIvAro para sundara-sundara citra Tame hue hai / kamare ke ThIka bIco-bIca eka bahuta baDe palaga para rAjA zreNika tathA rAnI celanA leTe hue candramA kI zobhA ko dekha rahe hai / rAnI kucha udAsa hai / rAjA usako hasAne kA bArabAra prayatna kara rahe haiM, kintu pratyadhika yatna karane para bhI vaha usako hasAne meM abhI taka bhI saphala nahI ho sake / anta me rAjA bole / "rAnI kyA bAta hai ? mai tumako prAya udAsa pAtA hU~ / Aja to tuma mujhe vizeSa rUpa se udAsa dikhalAI de rahI ho / jaba se vaizAlI tathA magadha kA yuddha bada huA hai, mai tumako prAya udAsa hI pAtA hU~ / " rAnI -- kucha aisI khAsa bAta to nahI hai prANezvara / rAjA - zrAja maine tuhahAre mana kI bAta pUchane kA pUrNa nizcaya kara liyA hai / tumako mere sira kI saugaMdha hai, jo vAstavika bAta na batalAo / rAnI- Apa zapatha dete hai to bAta batalAnI hI paDegI / kintu vaha aisI hai rAjan ki vaha Apake yA mere kisI ke bhI vaza kI nahI hai / rAjA - to bhI bhai sunU to sahI ki kyA bAta hai / 231
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAnI-acchA mahArAja | ApakA Agraha hI hai to suniye| vaizAlI se mujhe rAjagRha lAne ko phusalAte samaya yuvarAja ne yaha batalAyA thA ki Apa jainI hai, kintu yahA Akara mai dekhatI hU~ ki ApakA ghara parama pavitra jaina dharma se rahita hai| Apake yahA bauddha dharma kI pUrI sattA jamI huI hai| mai prAya yahI socA karatI hU ki putra abhayakumAra ne yaha bahuta burA kiyA jo vaizAlI me chala se jaina dharma kA vaibhava dikhalAkara mujha bholI-bhAlI ko Thaga liyaa| mAnA ki ApakA vaibhava alaukika hai, kintu jaina dharma ke binA mujhe vaha saba ni sAra dikhalAI detA hai, kyoki yadi sasAra me dharma na hokara dhana mile to usa dhana kA na milanA hI acchA / kintu yadi dhana ke binA dharma mile to vaha dharma samasta sukho kA mUla hai, dharma ke binA sAsArika sukha kA kendra cakravartIpanA bhI kisI kAma kA nahI / mai bArabAra yahI socA karatI hU~ ki maine pichale janma me kauna sA ghora pApa kiyA, jo isa janma me mujhe jaina dharma se vimukha honA paDA / hAya | isa prakAra to merA kramaza jaina dharma se sabadha chUTa hI jaavegaa| striyo ko kaviyo ne isIliye abalA kahA hai ki vaha binA socesamajhe dUsaroM kI bAto para vizvAsa kara letI hai aura pIche pachatAtI hai / yaha kahakara rAnI celanA subaka-subaka kara rone lgii| taba rAjA bole "rAnI, tumhArI isa cintA kA samAcAra mujhe kaI bAra mila cukA hai / isIliye maine yaha kaThora prAjJA pracArita kara dI hai ki tumhAre dharma-dhyAna eva dharmAcaraNa meM kisI prakAra kI bAdhA na DAlI jaave| hA, yaha tumhArA bhrama hai ki sasAra bhara kA bhalA jaina dharma hI kara sakatA hai / sasAra meM yadi koI dharma hai to vaha bauddha dharma hI hai| yadi jIvoM ko sukha mila sakatA hai to bauddha dharma se hI mila sakatA hai| bhagavAn buddha hI sacce deva hai| vaha samasta jJAna evaM vijJAna ko jAnate hai / saMsAra meM unase baDhakara koI deva upAsya evaM pUjya nahI hai| jo loga apane AtmA ke hita kI AkAMkSA karate hai unheM bhagavAn buddha kI hI pUjA, bhakti tathA stuti karanI cAhiye / priye ! bhagavAn 232
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI celanA kA dharma saMgharSa buddha kI kRpA se hI jIvo ko vAstavika dharma kA patA lagakara saba prakAra ke sukho kI prApti hotI hai| rAjA ke mukha se buddha tathA bauddha dharma kI itanI adhika prazasA sunakara rAnI ne uttara diyA __ "prANanAtha | bhApa jo bauddha dharma kI itanI prazasA kara rahe hai so vaha itanI prazasA ke yogya nahI hai| usase jIvo kA lezamAtra bhI hita nahIM ho sakatA / sasAra me sarvottama jaina dharma hI hai| jaina dharma choTe-baDe saba prakAra ke jIvo para dayA karane kA upadeza detA hai, jaba ki gautama buddha svaya mAsAhAra karate hai / jainiyoM ke abhI taka ke teIso tIrthaGkara sarvajJa the| aba caubIsaveM tIrthakara bhagavAn mahAvIra bhI kevala jJAna prApta karake sarvajJa ho jAyeMge aura saba jIvo ko janma, jarA tathA maraNa ke dukha se chUTane kA upadeza deNge|" rAjA-bhagavAn mahAvIra to tumhAre bhAnaje hai na rAnI / rAnI-bhAnaje hai nahI, varan the| jaba taka vaha grahastha meM the vaha mere bhAnaje the aura mai unakI mausI thI, kintu aba to vaha sabhI sAsArika baMdhanoM ko choDakara muni-dIkSA liye hue hai, kevala jJAna ho jAne ke bAda vaha mujha sahita sAre mumukSu jIvo ke guru hoge| jaina dharma me karmaphala kA dAtA koI yamarAja athavA dharmarAja nahI mAnA gayA hai| vaha jaisA karma karatA hai vaisA hI phala pAtA hai| jaina dharma meM vahI yathArtha upadezadAtA saccA prApta mAnA gayA hai, jo bAhya tathA Abhyantara sabhI prakAra ke parigraha kA tyAga kara ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha rUpa paca mahAvrata kA pAlana karatA ho, jisako kevala jJAna ho cukA ho, jo nimrantha ho, tathA uttama kSamA Adi daza dharmoM ko apane jIvana me caritArtha karane vAlA ho / prANanAtha / maiMne saMkSepa meM jaina dharma kA varNana kiyA hai, isakA vistArapUrvaka varNana to kucha samaya pazcAt kevala jJAna hone para bhagavAn mahAvIra svAmI hI kreNge| merA vizvAsa hai ki jo jIva isa jaina dharma se vimukha hokara ghRNA karate haiM unako kadApi bhAgyazAlI nahI kahA jA sktaa| 233
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAjA zreNika rAnI celanA ke mukha se isa prakAra jaina dharma kA svarUpa sunakara cupa ho gye| unhone rAnI se kevala yahI kahA "rAnI | mai pahile hI kaha cukA hU ki tumako jo kucha zreyaskara jAna paDe tuma vahI karo, kintu apane citta me kisI prakAra kA maila na laao| mai nahI cAhatA ki tumako kisI prakAra kA dukha ho|" mahArAja ke mukha se aisA anukUla uttara pAkara rAnI celanA atyanta prasanna ho gaI / aba vaha nirbhaya hokara jaina dharma kA pAlana karane lgii| usane apane mahala meM hI eka jaina madira banavA liyA aura vahA atyanta bhaktibhAva se upAsanA karane lgii| vaha pratyeka aSTamI tathA caturdazI ko nirjala vrata rakhatI thI / parvo ke avasara para vaha prAya rAtrijAgaraNa bhI kiyA karatI thii| jaina zAstro kA svAdhyAya vaha pratidina kiyA karatI thii| usako isa prakAra dharma para ArUDha dekhakara samasta ranavAsa usakI dharmabhAvanA kA prazasaka ho gyaa| rAnI celanA ne kucha hI dino ke adara samasta ranavAsa ko jainI banA liyaa| rAjA zreNika bauddha mata ke zraddhAlu the| ataeva rAjagaha me kucha bauddha sAdhu sadA hI bane rahate the| unako patA lagA ki rAnI jaina dharma kI parama bhakta hai aura usane sAre ranavAsa ko jainI banA liyA hai to rAjagRha ke pradhAna bauddha sAdhu sajaya zIghra hI Akara rAjA bimbasAra se mile / unhone rAjA se kahA___ "rAjan / hamane sunA hai ki ApakI rAnI celanA jaina dharma kI parama bhakta hai tathA vaha bauddha dharma ko eka ghRNita dharma mAnatI hai / hamane yaha bhI sunA hai ki vaha bauddha dharma ko rasAtala me pahucAne kA pUrA prayatna bhI kara rahI hai / yadi yaha bAta satya hai to Apa zIghra hI usake pratIkAra kA koI upAya soce| anyathA bar3e bhArI anartha kI sabhAvanA hai|" bauddha guru sajaya ke aise vacana sunakara mahArAja ne uttara diyA "pUjyavara | rAnI ko mai bahuta kucha samajhA cukaa| usake dhyAna me eka bhI bAta nahI AtI / kRpAkara Apa hI usake pAsa jAve aura use smjhaa| yadi Apa isa sambandha me vilamba kareMge to smaraNa rakhiye ki bauddha dharma kI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI celanA kA dharma-saMgharSa - aba khaira nahIM, kyoki nizcaya hI rAnI vauddha dharma ko bar3a se ukhAr3ane ke liye pUrA-pUrA prayatna kara rahI hai|" samrAT ke ina vacanoM se bauddha guru sajaya ko kucha sAtvanA milii| vaha isa bAta se yaha socane lage ki "calo rAjA to bauddha dharma kA bhakta hai|" vaha rAjA' se bole "rAjan / Apa apane mana me kheda na kre| hama abhI rAnI ko jAkara samajhAte hai / hamAre liye rAnI ko samajhA lenA kucha kaThina mahI hai|" bauddha sAdhu sajaya rAjA se yaha kahakara rAnI celanA ke pAsa aaye| rAnI ne jo unako Ate dekhA to unako baDe Adara se prAsana dekara viThalAyA aura svaya unake sAmane baiTha gii| rAnI ne unase kahA "kahiye mahArAja, Apane mere mahala meM padhArane kA kaSTa kaise kiyA " taba sajaya bobe "rAnI / hamane sunA hai ki tU jaina dharma ko parama pavitra dharma samajhatI hai aura bauddha dharma se ghRNA karatI hai| yadi terA sacamuca me hI aisA vicAra hai to yaha ucita nahI hai| tU yaha nizcayapUrvaka samajha le ki sasAra meM jIvo kA hita karane vAlA kevala bauddha dharma hI hai / jaina dharma se jIvo kA kalyANa kadApi nahI ho sktaa| dekha yaha jitane nage sAdhu hai vaha saba pazu ke samAna hai / jisa prakAra pazu nagna rahatA hai usI prakAra ye bhI nagna phirate rahate haiN| pazu jisa prakAra AhAra na milane se upavAsa karatA hai usI prakAra ye bhI pAhAra ke prabhAva me upavAsa karate hai| pazu ke samAna yaha vicArazakti, jJAna tathA vijJAna se bhI rahita hote hai / yaha sAdhu jaise isa janma meM dIna daridrI hote haiM usI prakAra parajanma meM bhI inakI yahI dazA rahatI hai| unhe anna tathA vastra agale janma meM bhI nahI milatA / vaha jisa prakAra kSudhA, tRSA Adi kA kaSTa isa janma meM uThAte haiM, usI prakAra unako agale janma meM bhI uThAnA par3atA hai|he rAnI / yaha bAta dhyAna dene kI hai ki kSetra meM jaisA bIja boyA jAtA hai usase tadanurUpa hI phala utpanna
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra hotA hai / jo jaisA karma karatA hai usako vaise hI phala kI prApti hotI hai| he rAnI / yaha bAta mata bhUla ki yadi tU ina daridra jaina muniyo kI sevA-zuzrUSA karegI to tujhe bhI inake samAna agale janma me daridra eva bhikSuka bananA pddegaa| isaliye tU aneka prakAra ke bhoga bhogane vAle eva vastra Adi se sukhI bauddha sAdhuo kI bhaktipUrvaka sevA kiyA kr| inako hI apanA hitaiSI mAna, jisase parabhava me bhI tujhe aneka prakAra ke bhogo kI prApti ho| he pativrate aba tujhe cAhiye ki tU zIghra hI apane mana se jaina muniyo kI bhakti ko nikAla de / buddhimAna loga kalyANakara mArga para hI calA karate hai, so saccA kalyANa karane vAlA mArga bhagavAn buddha kA hI hai|" bauddha-guru kA upadeza sunakara rAnI celanA ne unase kahA "guru mahArAja | ApakA upadeza maine suna liyA, kintu usame mujhe eka bhArI zakA hai| yadi prAjJA ho to khuu|" saMjaya-avazya rAnI / terI zakAo kA nivAraNa karane ke liye hI to hama tere pAsa Aye hai| rAnI-Apa yaha bAta kaise jAnate hai ki jaina muniyo kI sevA karane se parabhava me bhI kaSTa bhogane paDege aura dIna-daridrI honA paDeMgA tathA bauddhagurupro kI sevA se manuSya agale janma me sukha paavegeN|" rAnI ke yaha vacana sunakara bauddha-guru sajaya bole "rAnI / tujhe hamArI isa bAta me sadeha nahI karanA cAhiye / buddha bhagavAn ke samAna unake sabhI pradhAna ziSya bhI sarvajJa hote hai / ataeva parabhava kI bAta batalAnA hamAre sAmane koI bar3I bAta nhii| hama vizvabhara kI bAte batalA sakate hai|" bauddha guru ke yaha vacana sunakara rAnI ne una para bahuta zraddhA prakaTa karake kahA___"guru mahArAja ! yadi Apa akhaNDa jJAna ke dhAraka sarvajJa haiM to Apa kala mere mahala meM padhAra kara mere yahA~ bhojana grahaNa kreN| Apako bhojana karAne ke
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI celanA kA dharma-saMgharSa uparAnta maiM bhaktipUrvaka Apake mata ko grahaNa karUgI mApa isa viSaya meM lezamAtra bhI sadeha na kre|" rAnI ke mukha se ina zabdo ko sunakara bauddha sAdhupro ko atyanta satoSa huA aura vaha rAnI se kahane lage "acchA rAnI / aba hama jAte hai aura kala tere yahA bhojana ke liye Akara tujhe bauddhamata grahaNa kraavege|" ____ yaha kahakara vaha apane anya sAthiyo sahita rAnI ke mahala me calakara rAjA zreNika ke pAsa aaye| unhone unako rAjamahala ke sAre vArtAlApa kA samAcAra sunAyA / usako sunakara rAjA bhI bahuta prasanna hue| aba to unako bhI pUrNa vizvAsa ho gayA ki aba rAnI nizcaya se bauddha bana jaavegii| vaha bauddha sAdhuno ko vidA karake rAnI kI aneka prakAra se prazasA karate hue rAta ko usake pAsa Aye aura usase bole___"priye ! Aja tuma dhanya ho jo tumane gurupro kA upadeza sunakara bauddha dharma dhAraNa karane kI pratijJA kara lii| zubhe / isa bAta kA dhyAna rahe ki bauddhadharma se baDhakara manuSya kA hitakArI sasAra me anya koI dharma nahIM hai / kala tuma gurupro ke liye uttama bhojana taiyAra kraanaa|" yaha kahakara rAjA so gaye aura rAnI celanA ne agale dina bauddha guruyo ke liye aneka prakAra ke uttama bhojana taiyAra kraaye| laDDa, khAjA Adi aneka prakAra ke miSTAnno ke sAtha-sAtha chaho prakAra ke raso ke uttama padArtha taiyAra karAye gye| rAjA zreNika ne gurupro ke biThalAne kA prabaMdha karake bauddha guruoM ko bulAne ke liye atyanta vinayapUrvaka nimatraNa bhijvaayaa| rAjamahala kA nimatraNa pAkara bauddha sAdhu apane pAtra, cIvara Adi ThIka karake rAjamadira kI ora cle| rAnI celanA ne unako rAjamadira meM praveza karate dekhakara unakA bahuta sammAna kiyaa| bauddha guruyo ke apane Asana para baiTha jAne para rAnI ne unake caraNo kA prakSAlana kiyaa| usake pazcAt unake sAmane sone-cAdI ke thAla rakhakara uname aneka prakAra ke laDDumo, khIra, zrIkhaNDa, 237
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra bhAta mUga ke laDDU prAdi svAdiSTa padArthoM ko parosa diyA gyaa| bhojana parasA jAne para rAnI ne unase bhojana prArabha karane kI prArthanA kii| rAnI ke prArthanA karane para gurupro ne bhojana karanA prArabha kiyaa| unhone sabhI prakAra ke padArthoM ko khAnA prArabha kiyaa| idhara to bauddha sAdhu bhojana me lage hue the udhara rAnI ne apanI eka dAsI ke dvArA bauddha guru sajaya ke bAyeM paira ke jUte ko uThavAkara usake bahuta choTe-choTe TukaDe krvaaye| rAnI ne unako cUne ke pAnI me auTA kara phira khaTTI chAcha me DalavA kara uname khUba masAlA milavA kara unakA rAyatA banavA diyaa| bAda meM use bhI bauddha gurupro ke sAmane thor3A-thoDA karake parosa diyA gyaa| jaba bhojana karate-karate sAdhuo kI tabiyata madhura khAdya padArtho se akulA gaI to unhone usako eka adbhata caTanI samajha kara sevana kiyA / vaha chAchamizrita una TukaDo ko khA gye| gurupro ke bhojana kara cukane para rAnI ne unako tAmbUla, ilAyacI Adi diye / isake pazcAt vaha rAnI se kahane lage "rAnI | terI prArthanA para hama logo ne tere rAjamahala me Akara bhojana kara liy|| aba tU zIghra hI bauddha dharma grahaNa kara apane prAtmA ko pavitra banA / aba tujhe jaina dharma se sambandha choDa denA caahiye|" isa para rAnI ne vinayapUrvaka unase kahA "mahArAja | Apane jo mere yahA~ bhojana kiyA, usake liye mai ApakI prAbhArI huuN| Apa apane sthAna para pdhaare| mai vahI Apake pAsa Akara Apase bauddha-dharma kI zraddhA grahaNa kruugii|" rAnI celanA ke yaha vacana sunakara bauddha sAdhu atyanta prasanna hokara vahA~ se cala diye| kintu jisa samaya vaha dvAra para Aye to apane paira ke bAye jUte ko na pAkara ekadama ghabarA gaya / prathama to vaha eka dUsare kA muMha dekhane lage, phira unhone use idhara-udhara hU~DhA / kintu jaba unako jUtA kahI bhI na milA to vaha phira vApisa rAnI ke pAsa Akara usase bole___"rAnI ! hamAre paira kA bAyA jUtA nahI mila rhaa| jAna paDatA hai ki 238
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI celanA kA dharma-saMgharSa use ha~sI me chipA diyA gayA hai| rAnI | gurupro ke sAtha tu ko isa prakAra kI ha~sI nahI karanI caahiye|" bauddha-gurupro ke yaha vacana sunakara rAnI ha~sa kara bolI "mahArAja | jaba Apa kisI vyakti ke tIno janmo kA hAla jAnane yogya jJAna ke dhAraka hai to kyA Apa apane usa jJAna kI sahAyatA se apane jUte ko nahI khoja sakate " rAnI ke mukha se ina zabdo ko sunakara sAdhu loga baDe lajjita hue| ata me unako yaha kahanA hI par3A ki "sundarI / hamako aisA jJAna nahI hai ki hama isa bAta ko jAna le ki hamAre jUte kahA~ hai / kRpA kara Apa hI hamAre jUte btlaave|" . bauddha-gurupro ke yaha vacana sunakara rAnI ko krodha ho aayaa| vaha unase bolI___"mahApuruSo / jaba Apa jaina-dharma ko jAnate taka nahIM, to Apane usakI nidA kaise kI ? binA samajhe bolane vAle manuSya ko pAgala kahA jAtA hai| Apa loga gurupada ke yogya kadApi nahI hai| Apa loga bhole-bhAle prANiyo ko Thagane vAle, asatyavAdI, mAyAcArI eva pApI hai|" rAnI ke mukha se aise vacana sunakara bauddha-guru bagale jhAkane lge| unase koI bhI uttara dete na banA / anta me vaha kevala yahI bole___ "rAnI | Apa kRpA kara hamAre jUte de de, jisase hama apane sthAna ko cale jaave|" bauddha-gurupo ke yaha vacana sunakara rAnI bolI "mahAnubhAva | ApakI cIja Apake hI pAsa hai| Apa vizvAsa rakheM vaha kisI dUsare ke pAsa nahI hai|" rAnI celanA ke yaha vacana sunakara sajaya bahuta nArAja hokara rAnI se bole"rAnI / tU yaha kyA kahatI hai ? hamArI cIz2a hamAre pAsa kahA~ hai ? 236
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kyA hama usako khA gaye ? tujhako hama sAdhupro ke sAtha isa prakAra kA vyavahAra nahI karanA caahiye|" sajaya ke ina vacano ko sunakara rAnI bolI___"gurupro / Apa ghabarAve nahI / mai aba bhI kahatI haiM ki ApakI cIja Apake hI pAsa hai| yadi Apa nahI mAnate to mai use Apake pAsa se nikAla kara dikhalA sakatI huuN|" rAnI ke ina vacano se sajaya sahita sabhI bauddha sAdhu bar3e cakkara me pdd'e| vaha bAra-bAra yahI socane lage ki rAnI kahatI kyA hai ? yaha kyA bAta ho gaI ? aba unako sadeha hone lagA ki 'kyA usane hamako jUto kA bhojana karA diyaa|' aisA vicAra karate-karate unako krodha ke sAtha-sAtha vamana bhI ho gyaa| vamana ke sAtha nikale hue unhone jUto ke TukaDo ko bhI dekhaa| aba to unake hoza guma ho gaye aura vaha rAnI kI bAra-bAra niMdA karane lge| aba vaha rAnI dvArA tiraskRta hokara atyanta lajjita hue aura. vahA~ se sIdhe samrAT zreNika bimbasAra ke pAsa gye| vahA~ jAkara unhone rAjA ko apane apamAna kA sArA vRttAta sunaayaa| vahA~ se vaha cupacApa apane vihAra me A gye|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA parigrahaNa "priye / mujhe tumako yaha savAda dete hue prasannatA ho rahI hai ki aba kI bAra hamAre nagara me kucha bauddha sAdhuoM kA eka sagha AyA hai| unameM kaI eka sAdhu atyadhika tapasvI tathA baDe bhArI jJAnI hai| unake jJAna me samasta sasAra jhalakatA hai| unakA dhyAna atyanta ucca koTi kA hotA hai| jaba koI unase kisI prakAra kA prazna karatA hai to ve dhyAna me atizaya lIna hone ke kAraNa baDI kaThinatA ke usakA uttara dete hai| dhyAnAvasthA meM unakA AtmA ekadama mukta ho jAtA hai| vaha atyanta uttama dhArmika tattva ke upadezaka hai| tapa ke kAraNa unake zarIra se kAnti jaisI nikalatI hai|" rAjA ke ina zabdo ko sunakara rAnI atyanta prasanna huii| vaha unase atyanta vinaya se bolI "kRpAnAtha ! yadi Apake guru aise pavitra aura dhyAnI hai to kRpA kara mujhe bhI unake darzana kraaiye| jisase aise parama pavitra mahAtmAo ke darzana se mai bhI apane janma ko pavitra kruuN| Apa isa bAta para vizvAsa rakhe ki yadi merI dRSTi me bauddha dharma kI saccAI jama gaI aura vaha sAdhu sacce sAdhu nikale to mai tatkAla hI bauddha dharma grahaNa kara luugii| mujhe jaina dharma se cipake rahane meM koI vizeSa Agraha nahI, kintu mai binA parIkSA kiye kisI dUsare ke kathanamAtra se jaina dharma kA parityAga nahI kara sakatI / kyoki jo vyakti heyopAdeya ko jAne binA tathA binA samajhe bUjhe kevala dUsare ke kathanamAtra se apane mArga kA parityAga kara dUsare ke batalAye hue mArga para cala paDate hai unako zaktihIna mUrkha kahA jAtA hai| aise vyakti apane AtmA kA kalyANa nahI kara skte|" isako sunakara rAjA bole 241
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra ___"rAnI / tumhArA kathana pUrNatayA tarkasaMgata hai| mai tumhArI isa bAta se bahuta prasanna huuN| acchA, Aja tuma aura hama dono jAkara guruoM ke dhyAnAvasthA me darzana krege|" yaha kahakara rAjA vahA~ se cale gye| unhone sAdhuo ke pAsa dhyAna lagAne kA sadeza bhejakara rAnI ko pAlakI para baiThA kara vahA~ jAne ko kahalA diyaa| bauddha sAdhu eka vizeSa prakAra se taiyAra kiye gaye maNDapa meM dhyAna lagA kara baiTha gye| jisa samaya vaha dhyAna me baiThe the rAnI bhI unake darzano ke liye pAlakI me baiThakara A gii| usane unase kucha prazna bhI kiye, kintu unhone dhyAnamagna hone ke kAraNa rAnI ke kisI prazna kA uttara nahI diyaa| rAnI ke prazno ko sunakara unakA eka ziSya bolA "mAtA | ye samasta sAdhu isa samaya dhyAna me lIna hai| inakA AtmA isa samaya parama tattva me lIna hai / isaliye yaha dehamukta hone para bhI siddha hai| isIliye inhone Apake prazno kA uttara nahI diyaa|" ziSya ke yaha zabda sunakara rAnI cupa ho gaI, kintu usane usI samaya apanI eka dAsI ke kAna meM kucha kahakara usa maNDapa mai Aga lagavA dI aura eka ora khaDI hokara isa dRzya ko dekhatI huI kucha samaya bAda apane rAjamadira calI aaii| udhara maNDapa meM agni lagate hI saba sAdhu dhyAna chor3a-chor3a kara maNDapa ke nIce se bhAga nikle| jo loga kucha samaya pUrva dhyAnArUDha ho nizcala baThe the vahI aba vyAkula hokara idhara-udhara daur3ane lge| rAnI ke isa kRtya se unako bar3A krodha AyA aura unhoMne rAjA zreNika ke pAsa jAkara unako yaha vRttAMta sunaayaa| bauddha-gurupro ke mukha se isa sAre samAcAra ko sunakara mahArAja ko bhI bahuta burA lgaa| ataeva vaha atyanta krodha meM bharakara rAnI ke pAsa Aye aura usase bole '"rAnI | maNDapa me jAkara tUne yaha atinindya tathA nIca kAma kaise kara DAlA? yadi terI bauddha dharma para zraddhA nahI hai aura tU bauddha sAdhuno ko
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA parigrahaNa DhogI samajhatI hai to tU unakI bhakti mata kara / kintu maNDapa meM Aga lagAkara una vicAro ke prANa lene kA yatna karanA terI kauna sI buddhimattA thI? tU jo apane ko jainI batalA kara jaina dharma kI DIga mArA karatI hai, so terI vaha DIga sarvathA vyartha mAlUma paDatI hai| kahA to jaina dharma kA dayApradhAna rUpa, jisame ekendriya se lekara pacendriya taka ke sabhI jIvo kI rakSA kI jAtI hai, aura kahA terA yaha duSTa vyavahAra, jo tUne sAdhu puruSo ke prANa lene kA yatna kiyaa| apane isa vyavahAra se tUne usa dayAmaya dharma kA pAlana kahA~ kiyA ? aba terA yaha kahanA ki maiM jaina hU~, kevala apalApamAtra hI hai| isa duSTa karma se tujhe koI jainI nahI mAna sktaa|" mahArAja ke isa prakAra ke kaThora zabda sunakara rAnI celanA ne unase baDI vinaya tathA zAti se isa prakAra nivedana kiyA___ "kRpAnAtha | Apa mujhe kSamA kre| yadi ApakI anumati ho to maiM Apako eka vicitra kathAnaka sunAnA cAhatI huuN| Apa kRpayA use dhyAnapUrvaka sune / usako sunakara Apa yaha nizcaya kara sakege ki isa kArya me merA aparAdha kitanA hai|" rAnI ke isa vacana ko sunakara rAjA bole"acchA | rAnI kaho, tuma kauna sA kathAnaka sunAnA cAhatI ho|" isa para rAnI bolI "prANanAtha | isI jambUdvIpa me eka vatsadeza hai, jisakI rAjadhAnI kA nAma kauzAbI hai / vaha kauzAbI uttamottama bAga-bagIco tathA devatulya manuSyo se svargapurI kI zobhA ko dhAraNa karatI hai| kauzAbI me sAgaradatta nAma kA eka seTha rahatA thA, jisakI seThAnI kA nAma vasumatI thaa| usI kauzAbI me subhadradatta nAma kA eka anya seTha bhI rahatA thA, jisakI patnI kA nAma sAgaradattA thaa| "una dono seTho me Apasa me baDI bhArI mitratA bhii| eka bAra una donoM ne apanI-apanI patniyo ko garbhavatI dekhakara Apasa me yaha nizcaya kiyA ki yadi donoM 243
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra me se eka ke putra tathA dUsare ke putrI ho to dono kA vivAha kara diyA jAve, jisase una dono ke prema kA unakI santAna bhI nirvAha kare / kAlAntara me seTha sAgaradatta ke eka putra huA, jisakA nAma vasumitra rakhA gyaa| isa putra kA AkAra nAga jaisA thA / seTha subhahRdatta ke eka kanyA huI, jisakA nAma nAgadattA rakhA gayA / yuvAvasthA prApta karane para una dono kA Apasa me vivAha kara diyA gayA / vivAha ke pazcAt dono dampatI zrAnandapUrvaka jIvana vyatIta karane lage / eka bAra nAgadattA kI mAtA sAgaradattA apanI putrI ko aneka prakAra ke AbhUSaNa pahire dekhakara rone lagI / putrI dvArA rone kA kAraNa pUchane para vaha usase kahane lagI- ? "beTI / kahA to terA manohara rUpa, saubhAgya, uttama kula tathA manohara mati aura kahA bhayakara zarIra kA dhAraka binA hAtha-paira kA terA pati nAga beTI | mujhe sadA tere isI azubha bhAgya kI cintA satAtI rahatI hai / " mAtA ko isa prakAra rudana karatI dekhakara putrI nAgadattA kA citta bhI pighala gayA / vaha usako sAtvanA detI huI vinayapUrvaka bolI " mAtA ! tU isa bAta ke liye tanika bhI kheda na kara / merA pati yadyapi dina bhara nAga banA rahatA hai, kintu rAtri hone para vaha prathama to eka sandUka me ghusa jAtA hai aura phira usame se nikala kara uttama manuSyAkAra bana jAtA hai / phira vaha rAta bhara manuSya banI huA mere sAtha zayana karatA hai / " putrI ke mukha se isa vicitra ghaTanA ko sunakara mAtA sAgaradattA Azcarya karane lagI / taba usane apanI putrI nAgadattA se kahA- I "beTI ! yadi yaha bAta satya hai to tU usa sandUka ko kisI paricita sthAna meM rakhakara mujhe pahile se batalA denA / taba mai terI bAta mAnU gI / " putrI nAgadattA ne apanI mAtA kI yaha bAta svIkAra kara lI / eka dina usane usa sandUka ko kisI aise sthAna para rakha diyA, jo usakI mAtA ne use pahile se batalAyA thA / isake pazcAt vaha apane manuSyAkAra pati ke
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA paripraharaNa sAtha apane prakoSTha me calI gaI / usake apane prakoSTha me jAne para sAgaradattA ne usa sadUka ko nirjIva samajhakara ekadama jalA diyA / taba usakA jAmAtA vasumitra phira sadA ke liye manuSyAkAra bana gayA / "usI prakAra he dInabandho / jaba mai bauddha - guruno ke darzana karane gaI to vahA eka brahmacArI ne mujha se kahA ki bauddha gurupro kA AtmA isa samaya mokSa me hai aura inake meM zarIra isa samaya nirjIva paDe hai / maine socA ki yadi aisI sthiti hai to aisA yatna karanA cAhiye jisase bauddha guruo ko zArIrika vedanA phira sahana na karanI paDe / yaha socakara maine unake zarIro ko nirjIva samajha kara uname Aga lagavA dI / kyoki isa bAta ko sabhI jAnate hai ki jaba taka AtmA kA isa zarIra ke sAtha sambandha rahatA hai, taba taka use aneka kaSTa uThAne paDate hai, kintu jyo hI isakA zarIra se sambandha chuTa jAtA hai isakA sabhI dukho se pIchA chuTa jAtA hai / isa prakAra he nAtha ! apane zarIro ke sarvathA jala jAne se vaha samasta guru siddha ho jaate| maiMne to unako dukha se sarvathA chuDAne ke liye hI yatna kiyA thA / apanI samajha me maine jaina dharma ke siddhAta ke viruddha kucha bhI kArya nahI kiyA / prabho / aba Apa svaya vicAra kara le ki isameM maine kyA aparAdha kiyA ? 1 "sabhI bauddha guru maNDapa me Aga lagate hI bhAgakara bAhira A ge| isase yaha siddha hai ki unakA vaha dhyAna saccA dhyAna nahI thA / dhyAna ke bahAne se vaha bhole jIvo ko Thaga rahe the / mokSa koI aisI sulabha vastu nahI jo saba kisI ko anAyAsa hI mila jAve / mokSa prApta karane kI jo praNAlI jaina Agama me batalAI gaI hai vahI uttama aura sukhaprada hai / Apako apane citta ko zAta karake bauddha sAdhugro ke Dhoga ko samajha lenA cAhiye / " rAnI celanA ke ina yuktipUrNa vacano se rAjA zreNika ko kucha bhI uttara dete na banA / yadyapi rAnI ke sAmane unako niruttara honA paDA, kiMtu apane guru kA parAbhava dekha unake citta me prazAti banI hI rahI / unake mana me barAbara yaha vicAra banA rahA ki rAnI ne bauddha-gurupro ko jalAne kA yatna 245
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra karake baDA bhArI aparAdha kiyA hai| unhone mana hI mana nizcaya kiyA ki rAnI se guru-avamAnanA kA badalA avazya liyA jaavegaa| / eka dina samrAT zreNika vimbasAra eka baDI bhArI senA sAtha lekara zikAra khelane ge| vahA unhone vana me yazodhara nAmaka eka jaina mahAmuni ko khaDgAsana se dhyAnArUDha paayaa| [ni yazodhara parama jJAnI, prAtmasvarUpa ke sacce vettA tathA parama dhyAnI the| unakA mana sarvathA unake vaza meM thaa| mitra-zatruo para unakA samabhAva thaa| vaha trikAladarzI tathA samasta muniyo meM uttama the| samrAT zreNika bimbasAra kI dRSTi una munirAja para paDI / unhone isase pUrva kabhI kisI jaina muni ko nahI dekhA thaa| unhone unako dekhakara apane eka pArzvavartI sainika se pUchA___"dekho bhAI | snAna Adi ke saskAra rahita eva mUNDa muDAe yaha kauna vyakti khaDA hai ? mujhe zIghra kho|" pArzvacara bauddha thaa| usane mahArAja ko ina zabdo me uttara diyA-- "kRpAnAtha | Apa kyA ise nahI jAnate ? yahI nahAbhimAnI to mahArAnI celanA kA guru jaina muni hai|" mahArAja kI to yaha icchA thI hI ki vaha mahArAnI ke guru se badalA le| pArzvacara kA vacana sunakara unakI pratihiMsA kI agni prajvalita ho gii| unako turanta rAnI dvArA kiye hue apane guru ke apamAna kA smaraNa ho AyA / ataeva unhone eka kSaNa vicAra karake apane sAtha Aye hue sabhI zikArI kutto ko munirAja para choDa diyaa| kutte bar3e bhayAnaka the| unakI dAr3heM baDI lambI thii| DIlaDaula me bhI ve siMha ke samAna U~ce the| kintu munirAja ke samIpa pahuMcate hI unakI sArI bhayAnakatA dUra ho gii| jyo hI unhoMne munirAja kI zAnta mudrA dekhI, vaha matrakIlita sarpa ke samAna zAta ho ge| vaha munirAja kI pradakSiNA dekara unake caraNa-kamalo me baiTha ge| samrAT isa dRzya ko dUra se dekha rahe the / unhone jo kuttoM ko krodharahita
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA parigrahaNa hokara munirAja kI pradakSiNA karate dekhA to mAre krodha ke unake netra lAla ho gae / vaha socane lage ki yaha sAdhu nahI, varan koI dhUrta, vaMcaka mantrakArI hai / isa duSTa ne mere balavAn kutto ko mantra dvArA kIla diyA hai / maiM abhI isako sa hU~ / yaha vicAra karake rAjA myAna se talavAra khIcakara munirAja ko mArane ko cale / mahArAja muni ko mArane cale to eka atyanta bhayAnaka kRSNa sarpa phara U~cA kiye hue unake mArga me A gayA / rAjA ne sarpa ko dekhate hI jAna se mAra DAlA aura phira usako apane dhanuSa se uThA kara munirAja ke gale meM DAla diyA / munirAja gale me sarpa paDa jAne para bhI apane dhyAna me vaise hI nizcala khaDe rahe / rAjA zreNika aba zikAra kA kAryakrama sthagita karake vApisa rAjagRha ye / vahA~ unhone apane guru ko yaha sArA samAcAra sunA diyA / zreNika dvArA eka jaina muni kA apamAna kiye jAne se unhe baDI prasannatA huI / lagabhaga eka graha rAtri gaI hogii| rAnI celanA apanA sAmAyika samApta kara uThI hIM thI ki rAjA zreNika atyanta prasanna hote hue usake pAsa Akara bole "rAnI / tUne jo mere guru kA apamAna kiyA thA, usakA badalA lene kA mujhe tere guru se Aja avasara milA / " rAjA ke yaha vacana sunate hI rAnI sannATe meM A gii| usane ekadama ghabarA kara pUchA-- "Apane kyA kiyA mahArAja ? mujhe zIghra batalAiye ? mere hRdaya kI becainI baDhatI jAtI hai / " "kucha bhI nahI rAnI ! tere guru munirAja jagala meM khar3e dhyAna kara rahe the ki maine dhanuSa se uThAkara eka marA huA sarpa unake gale meM DAla diyA / " rAjA ke yaha vacana sunate hI muni para ghora upasarga jAna kara usake netro se avirala azrudhArA bahane lagI / kramaza usakI hicakiyAM baMdha gaIM aura 247
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra AAAA vaha phUTa-phUTa kara rone lgii| vaha rote-rote kahane lagI "rAjan / tumane yaha kyA mahApApa kara ddaalaa| aba ApakA agalA janma kabhI bhI uttama nahI bana sakatA / hAya / aba merA janma sarvathA niSphala hai| rAjamadira me merA bhoga bhoganA bhI mahApApa kara hai| hAya | merA sambandha aise kumArgI vyavita ke sAtha kyo huA / yuvAvasthA prApta hone para mai mara hI kyo na gaI ? hAya | aba maiM kyA karU~ ? kahA~ jAU~ ? kahA~ raha~ ? hAya| yaha merA prANapakherU isa zarIra se kyoM nahI vidA ho jAtA ? prabho / mai baDI abhAgina haiN| aba merA kisa prakAra hita hog|| choTe se choTe gA~va, vana athavA parvata me rahanA acchA, kintu jina-dharmarahita ati vaibhavayukta isa rAjabhavana me rahanA ThIka nhii| hAya durdaiva / tujhe mujha prabhAgina para hI yaha vaca-prahAra karanA thA / " isa prakAra rAnI baDI dera taka bilakha-bilakha kara rotI rhii| rAnI ke isa rudana se rAjA kA patthara jaisA kaThora hRdaya bhI pighala gyaa| aba unake mukha se prasannatA tirohita ho gii| vaha ekadama kiMkartavyavimUDha hokara rAnI ko isa prakAra samajhAne lage "priye ! tU isa bAta ke liye tanika bhI zoka na kr| vaha muni apane gale se mare hue sarpa ko pheka kara kabhI ke vahA~ se cale gaye hoge| mare hue sarpa kA gale se nikAlanA koI kaThina kArya nahI hai|" mahArAja ke yaha vacana sunakara rAnI bolI-. "nAtha ! ApakA yaha kathana bhrama para AdhArita hai| yadi vaha munirAja vAstava meM mere guru hai to unhone apane gale se mata sarpa kabhI bhI nahIM nikAlA hogaa| prANanAtha acala sumeru bhale hI calAyamAna ho jAve, samudra bhale hI apanI maryAdA choDa de, kintu jaina muni ke Upara jaba dhyAna kI avasthA me koI upasarga A jAtA hai to vaha bar3e se bar3e upasarga ko bhI sahana hI karate hai, usakA svaya nivAraNa nahIM karate / jaina muni pRthvI ke samAna kSamA-bhUSaNa se vibhUSita hote hai / ve samudra ke samAna gabhIra, vAyu ke samAna niSparigraha, agni ke samAna karma ko bhasma karane vAle, AkAza ke samAna nirlepa, jala ke samAna svaccha citta
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA parigrahaNa ke dhAraka evaM megha ke samAna paropakArI hote hai| prANezvara / Apa vizvAsa rakhe ki mere guru nizcaya se parama jJAnI, parama dhyAnI tathA dRDha vairAgI hoge| kintu yadi ve isake viparIta parISaho se bhaya karane vAle, ati parigrahI, vrata tapa Adi se zUnya, madya-mAsa eva madhu ke lobhI hoge to vaha mere guru nahI ho skte| isIliye Apake atyanta yatna karane para bhI jaina dharma tathA jaina sAdhupro me merI zraddhA kama nahIM huii| maiM kisI anya dharma para AkSepa nahI karatI, kintu tathya yaha hai ki jaina muni ke jaise pavitra AcaraNa aura kisI dharma ke sAdhu ke nahIM hote|" rAnI celanA ke ina zabdo ko sunakara rAjA kA hRdaya bhaya ke mAre kA~pa gayA / vaha aura kucha na kahakara kevala itanA hI kaha sake____ "piye | tUne isa samaya jo kucha kahA hai vaha bilkula satya dikhalAI detA hai| yadi tere guru itane kSamAzIla hai to hama dono unako isI samaya rAtri me jAkara dekheMge aura unakA upasarga dUra krege| mai abhI tez2a calane vAlI savArI kA prabandha karatA huuN|" isa para rAnI bolI "nAtha | aba Apake mukha se phUla jhaDe hai| yadi Apa svaya na bhI jAte to mai svaya avazya jaatii| Apane yaha bAta bilkula mere mana kI khii| aba Apa calane meM zIghratA kre|" yaha kahakara rAnI calane kI taiyArI karane lgii| rAjA ne usI samaya eka tez2a ghoDo vAlI gADI taiyAra karA kara kucha thoDe se sainika lekara vana kI ora prayANa Arabha kara diyaa| vaha dono thoDI dera me hI munirAja yazodhara ke samIpa jA phuNce| idhara rAjA munirAja ke gale me sarpa DAla kara gaye, udhara muni mahArAja ne apane dhyAna ko aura bhI gADhA karake mana meM isa prakAra cintana karanA prArambha kiyA"isa vyakti ne jo mere gale meM sarpa DAlA hai, so merA bar3A upakAra 249
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kiyA, kyoki isase mere azubha karma aura bhI zIghratApUrvaka naSTa ho jAvege / sacita karmoM kI udIraNA ke liye parISaha sahana karane kA avasara bar3e bhAgya se milatA hai / yaha sarpa DAlane vAlA merA baDA upakArI hai, jo isane parISaho kI sAmagrI mere liye ekatrita kara dI / yaha zarIra to mujha se sarvathA bhinna hai / yaha karma se utpanna huA hai / kintu merA AtmA samasta karmoM se rahita, pavitra evaM caitanya svarUpa hai / kleza to zarIra ko hotA hai, AtmA ko nahI / yadyapi yaha zarIra anitya, mahAn apAvana, mala-mUtra kA ghara tathA ghRNita hai tathApi vidvAn loga na jAne kyo ise acchA samajhate hai / vaha itra - phulela Adi sugaMdhita padArthoM se isakA saMskAra karate hai / zarIra se AtmA ke nikala jAne para yaha zarIra eka paga bhI nahI cala sakatA / isaliye isa zarIra ko apanA samajhanA nirI mUrkhatA hai / manuSya jo yaha kahate hai ki zarIra meM sukha-dukha Adi hone para zrAtmA sukhI dukhI hotA hai yaha bAta bhI unakI sarvathA nirmUla hai / kyoki jisa prakAra chappara meM Aga lagane para kevala vaha chappara hI jalatA hai tadantargata prakAza rahI jalatA, usI prakAra zArIrika sukha-dukha mere AtmA ko sukhI - dukhI nahI banA sakate / maiM apane AtmA ko dhyAna-bala se caitanyasvarUpa, zuddha, niSkalaka samajhatA hU~ / yaha zarIra to jar3a, azuddha, asthi, mAsa tathA carmamaya, mala-mUtra Adi kA ghara tathA aneka kleza dene vAlA hai / isako mujhe kabhI bhI nahI apanAnA cAhiye / " 1 munirAja yazodhara isa prakAra kI bhAvanAo kA cintana karate hue usI prakAra sarpa ko gale meM dhAraNa kiye hue parISaha sahana karate rahe aura idhara rAjArAnI unake darzana karane zIghratApUrvaka cale A rahe the / unhone jaba munirAja ke samIpa Akara unako jyo kA tyo dhyAna meM magna dekhA to Ananda tathA zraddhA ke mAre unake zarIra meM romAMca ho aayaa| rAjA ne saba se prathama munirAja ke gale se usa sarpa ko nikAlA / rAnI jaba se ghara se nikalI thI mArga meM cInI bakheratI jAtI thI / yahA~ to usane paryApta bkherii| cInI kI gadha ke kAraNa munirAja ke zarIra para car3hI huI cIMTiyA~ unake zarIra se utara kara 250
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jaina dharma kA parigrahaNa cInI para calI gii| unhone munirAja ke zarIra ko kATa-kATa kara khokhalA kara diyA thaa| ataeva rAnI ne unake zarIra ko uSNa jala meM bhigoye hue komala vastra se dhoyaa| phira rAnI ne unakI jalana ko kama karane ke liye unake zarIra para candana mAdi zItala padArthoM kA lepa kiyaa| isa prakAra munirAja ke upasarga ko apane hAthoM se dUra karake ve dono unako namaskAra kara AnandapUrvaka unake sAmane bhUmi para baiTha gye| rAjA munirAja kI dhyAna-mudrA para Azcarya kara rahe the / vaha unake darzana se bahuta hI satuSTa hue| munirAja rAtri bhara usI prakAra dhyAna me lIna khaDe rahe aura rAjArAnI jAgaraNa karate hue unake sAmane usI prakAra baiThe rhe| rAtri samApta hone para jaba sUrya kA prakAza cAro ora phaila gayA to rAnI ne munirAja ke caraNo kA prakSAlana kiyA / phira usane munirAja kI phira se tIna pradakSiNA kI aura unakI pUjA kara isa prakAra unakI stuti karane lagI___ "prabho / Apa samasta sasAra me pUjya eva aneka guNo ke bhaDAra haiN| Apake gale meM sarpa DAlane vAle tathA Apako phUlo kA hAra pahinAne vAle dono hI ApakI dRSTi me samAna hai| bhagavan ! Apa isa saMsArarUpI samudra ko pAra kara cuke hai tathA auro ko bhI isake pAra utArane vAle haiN| Apa sabhI jIvo ke kalyANakArI hai / karuNAsiMdho / ajJAnavaza jo kucha ApakI avajJA karake hama se ApakA aparAdha ho gayA hai use Apa kSamA kreN| yadyapi maiM jAnatI hU~ ki Apa rAga-dveSa se rahita tathA kisI kA bhI ahita na karane vAle hai, tathApi ApakI avajJA-janita hamArA azubha kArya hameM saMtApa de rahA hai| prabho / prApa megha ke samAna sabhI jIvo kA upakAra karane vAle, dhIra, vIra eva zubha bhAvanA vAle hai / " rAnI ke isa prakAra mani kI stuti kara cukane para unako rAjA tathA rAnI dono ne hI phira bhakti-bhAva se praNAma kiyaa| munirAja isa samaya taka apanA dhyAna choDa kara baiTha gaye the| unhone una dono se kahA "Apa dono kI dharma-vRddhi ho|"
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra munirAja ke mukha se ina zabdo ko sunakara rAjA para baDA bhArI prabhAva pdd'aa| vaha mana hI mana isa prakAra vicAra karane lage "aoho / yaha munirAja to vAstava me baDe bhArI mahAtmA hai| inake liye zatru aura mitra vAstava me samAna hai / inake gale me sarpa DAlane vAlA mai tathA unakI parama bhakta rAnI dono para hI inakI eka sI kRpA hai| yaha muni dhanya hai, jo gale me sarpa paDane ke aneka kaSTa sahana karate hue bhI inhone uttama kSamA ko na choddaa| hAya / mai baDA nIca vyakti hU~, jo maine aise parama yogI kI avajJA kI / sasAra me mere samAna vajrapApI koI na hogaa| hAya | ajJAnavaza maine yaha kaisA anartha kara ddaalaa| aba isa pApa se merA chuTakArA kaise hogA ? aba to mujhe niyama se naraka Adi ghora durgatiyo me jAnA hogaa| aba mai kyA karU ? kahA~ jAU~ ? isa kamAye hue pApa kA prAyazcitta kisa prakAra karU ? aba to isa pApa ko dhone kA kevala yahI upAya hai ki mai zastra se svaya apanA mastaka kATa kara ina munirAja ke caraNo me caDhA kara apane samasta pApo kA zamana kruuN|" rAjA zreNika bimbasAra kA isa prakAra vicAra karate hue lajjA se mastaka jhuka gyaa| mAre duHkha ke unake netro me oNsU A gye| munirAja baDe bhArI jJAnI the| unhone rAjA ke mana ke samasta saMkalpavikalpa ko jAna liyA / ataeva vaha mahArAja ko sAtvanA dete hue bole "rAjan ! tumane jo apane mana me AtmahatyA kA vicAra kiyA hai, usase prAyazcitta na hokara aura bhI bhISaNa pApa hogaa| AtmahatyA baDA bhArI pApa hai| pApa athavA kaSTa ke kAraNa jo loga parabhava me sukha milane kI AzA me AtmahatyA karate hai unakI yaha bhArI bhUla hai / AtmaghAta se kadApi sukha nahI mila sktaa| isase pariNAma saMklezamaya ho jAte hai / saklezamaya pariNAmo se azubha karmo kA badha hotA hai aura azubha karma ke badha se naraka Adi ghora durgatiyo meM jAnA par3atA hai| rAjan / yadi tuma apanA hita karanA cAhate ho to tuma isa azubha saMkalpa ko choDa do / yadi tumhe prAyazcitta hI karanA hai to
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA parigrahaNa apane AtmA kI niMdA kro| Atma-hatyA se pApo kI zAti nahI ho sktii|" munirAja ke yaha vacana sunakara mahArAja ko baDA bhArI Azcarya huaa| vaha mahArAnI se kahane lage "sundarI | yaha kyA bAta huI ? munirAja ve mere mana kI bAta kaise jAna lI ?" taba rAnI ne uttara diyA "nAtha | yaha munirAja trikAladarzI hai / Apake mana kI bAta to kyA, yaha Apake agale-pichale janmo kA hAla bhI batalA sakate hai|" rAnI ke yaha vacana sunakara rAjA ne muni ke mukha se dharma kA vAstavika svarUpa sunakara jaina dharma ko dhAraNa kiyaa| unhone usI samaya zrAvaka ke vrata dhAraNa kiye aura rAnI sahita munirAja ke caraNo kI vandanA kara unake guNo ko smaraNa karate hue AnandapUrvaka apane ghara vApisa aagye|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra kA parivAra kyo bhAI dhanadatta / yaha kI bAta huI ? rAjA zreNika to gautama buddha ke bar3e bhArI bhakta the, aba vaha jainI kaise bana gaye ?" dhanadatta- 'bhAI, kuveradatta / mujhe bhI yahI Azcarya hai| jaba gautama buddha tapa kI avasthA me samrATa ke pAsa Aye the to samrAT unako apanA samasta rAjapATa dene ko taiyAra the aura jaba vaha buddha banakara Aye to vaha unake zraddhAlu bana gaye, kintu unakI bauddha dharma kI vaha samasta zraddhA aba ekadama jaina dharma kI ora calI gii| kyo bhAI puSpadanta, tumhArA isa viSaya me kyA vicAra hai ?" puSpadanta-isame vicAra kaisA? yaha sArI karApAta usI jaina rAnI kI hai, jise yuvarAja abhayakumAra vaizAlI se bhagA lAye the| kuveradatta-mahArAnI ke viSaya me aisA mata kaho bhaaii| vaha aisI guNavatI hai ki sArI prajA usa para apanI jAna taka dene ko taiyAra hai| yadyapi janatA usako videha kumArI samajhatI hai, kintu vAstava meM vaha pratApI licchavI kula me utpanna vaizAlI ke gaNatatra ke pradhAna rAjA ceTaka kI sabase choTI kanyA hai| dhanadatta-itanA hI nhii| kauzAmbIpati udayana, campApati dRDhavarmA, nAthavazaziromaNi bhagavAn mahAvIra jaise vizvavikhyAta vyakti usake bhAnaje hai| puSpadanta-kintu mahArAnI celanA ko vaidehI rAnI kyo kahA jAtA hai ? dhanadatta-yaha to sIdhI sI bAta hai| vajjI gaNatatra ke aSTakula me mithilA kA videha gaNa bhI sammilita hai| isake atirikta jisa sthAna para Aja bajjiyo kI rAjadhAnI vaizAlI basI huI hai vaha kabhI pahile mithilA rAjya kA bhAga thii| isaliye rAnI celanA ko vaidehI rAnI bhI kahA jAtA hai| 254.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra kA parivAra puSpadanta-kintu eka bAta bar3I Azcaryajanaka hai / rAnI cailanA ke sAto rAjakumAra eka se eka bar3hakara sundara hai| kuveradada-ajI uname sabase bar3e kuNika kA ceharA to teja se behada damakatA hai / sunate hai usakA laukika nAma ajAtazatru rakhA gayA hai| dhanadatta-kintu, bhAI sunate hai ki usa rAjakumAra ke graha apane pitA ke liye acche nahI hai / jaba yaha garbha me thA to rAnI celanA ko yaha dohada huA thA ki vaha rAjA zreNika ko rakta me lathapatha isa prakAra dekhe ki usake vakSasthala se rakta kI avirala dhArA baha rahI hai| puSpadanta-usa dauhada ko kisa prakAra pUrNa kiyA gayA ? dhanadatta-usako indrajAla vidyA dvArA pUrNa kiyA gayA thaa| kuveradatta-rAnI celanA ke dvitIya putra vAriSeNa ke dhArmika jIvana kI bhI janatA me bahuta carcA hai| puSpadanta-to kyA usake tRtIya putra halla tathA caturtha putra vidalla kucha kama dhArmika hai? . dhanadatta-ApakI yaha bAta ThIka hai| rAnI celanA ke sabhI putra eka se eka baDhakara dhArmika * / usake pAcave, chaThe, tathA sAtave putra jitazatru, gajakumAra tathA meghakumAra vizeSa parAkramI hai| kuveradatta-ajI to samrAT kI kauzala rAnI kSemA ke putra hI guNo me kauna se kama sundara tathA parAkramI hai ? dhanadatta-yaha bAta tumhArI ThIka hai / bAta yaha hai ki uccavaza kI vizeSatAe isI prakAra prakaTa huA karatI hai| puSpadanta-to kyA samrATa ke mahalo se bauddha dharma tathA bauddha sAdhuo kA ekadama bahiSkAra ho gayA ? dhanadatta-nahI, unakI kauzala rAnI tathA nandazrI abhI taka bhI bauddha haiM / unake kAraNa rAjya bhavana me bauddha sAdhuo kA gamanAgamana hotA hI rahatA hai| kintu rAnI celanA tathA samrAT kI jaina dharma para aTala zraddhA hai, jisase vahA jaina 255
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra muniyo ko prAya AhAra dAna diyA jAtA hai / puSpadanta - kintu yaha zrAjakala yuddha kI taiyArI kaisI kI jA rahI hai ? dhanadatta - taiyArI kyA, yuddha to sabhavata prArabha ho gayA hai| kuveradatta -- yaha yuddha kisake sAtha ho rahA hai ? dhanadatta - campA ke rAjA dRDhavarmA ke sAtha / kuveradatta -- isa yuddha kA kAraNa kyA hai ? dhanadatta- bAta yaha hai ki dRDhavarmA kI rAjadhAnI campApura jainiyo kA eka prasiddha tIrthasthAna hai / kuveradatta - usame jainiyo ke tIrthapane kI kyA bAta hai ? dhanadatta - vahA jainiyoM ke bArahave tIrthakara bhagavAn vAsupUjya kI nirvANa bhUmi hai / puSpadatta - to vahA tIrtha hone ke kAraNa aga tathA magadha kA yuddha kyo Arambha ho gayA / dhanadatta- bAta yaha hai ki rAnI celanA vahA vAsupUjya bhagavAn ke smRticihna banavAnA cAhatI thI / kintu dRDhavarmA ne isameM na kevala hastakSepa kiyA, varan rAnI celanA ke prati atyanta apamAnajanaka zabdo kA prayoga kiyA | kuveradatta - kintu dRDhavarmA to rAnI celanA kA bhAnajA hai| usane apanI mausI ke sammAna kA bhI dhyAna na rakhA ? dhanadatta - to isI kA phala use cakhAne ke liye to pradhAna senApati jambUkumAra kI adhyakSatA me nagadha senA ne campApura para caDhAI kI hai / puSpadanta - jaina rAjA to jaina rAjA para caDhAI kiyA nahI krte| yaha yuddha kaise Arambha ho gayA / dhanadatta - dRDhavarmA jaina nahI varan bauddha hai / usake mAtA-pitA jaina the, kintu dRr3havarmA nirvAsita jIvana me bauddha bana gayA thA / kuveradatta - to usakI sahAyatA to usake nAnA rAjA ceTaka tathA mausere bhAI rAjA udayana kara rahe hoge / 256
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra kA parivAra dhanadatta-magadha-mahAmAtya ne unako rAjAzreNika ke unake sAtha ke saMbandha ko punaH smaraNa karA kara unako pahile hI taTastha kara diyA hai| vAstava meM unake liye to rAjA zreNika tathA dRDhavarmA donoM hI unake sambandhI hai| phira jaina hone ke kAraNa rAjA zreNika dRDhavarmA kI apekSA unake adhika nikaTa hai| puSpadanta-kyA yaha yuddha adhika vikaTo sakatA hai ? dhanadatta-vikaTa kyA ho sakatA hai ? aga kI magadha ke mukAbale zakti hI kyA hai ? vijayI magadha-senA kA vega vaha eka saptAha saMbhAla le to bahuta smjho| kuvaradatta-to usane magadha ko yuddha kA nimantraNa kisa bala para de diyA ? dhanadatta-cITI ke jaba bharane ke dina Ate haiM to usake pakha nikala Ate hai| kuveradatta-kyA isa yuddha ko kisI prakAra TAlA nahI jA sakatA thA ? dhanadatta-samrAT apamAna ko kaDave ghUTa ke samAna pI jAte to isako sugamatA se TAlA jA sakatA thaa| puSpadanta-acchA, Aja samajhA mai isa yuddha ke rahasya ko|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ campA kA patana "mujhase to yaha vilamba sahana nahI hotA mahAmAtya ! Aja sAta dina se campA ke durga se hamAre Upara tIrI kI varSA kI jA rahI hai, jaise vaha magadha senA ko gAjara-mUlI hI samajhate ho / " " kintu isameM tumhArI kyA hAni hai senApati jambUkumAra ? tumane naukAo meM bAlU bharakara unakI noTa meM apanI senA ko khar3A kiyA huA hai| mukhya senA ko tumane zivira meM rakhakara morce para kevala ine-gine sainiko se hI kAma calAyA huA hai|" jambUkumAra - isameM magadha senA kA baDA apamAna ho rahA hai mahAmAtya ! loga kahate haiM ki magadha senA saMsAra bhara meM sabase prabala hone para bhI campA jaise choTe se durga para kisa prakAra jhakha mAra rahI hai / mahAmAtya - kintu durga kA patana hone para yaha kyA kaheMge ? jambUkumAra:- taba to unako yathArtha bAta ko mAnanA hI par3egA / kintu isameM sandeha nahI mahAmAtya / ki campA kA durga saMsAra ke prabalatama durgoM meM se eka hai| unake pAsa anna-jala kI koI kamI nahIM hai / isa prakAra to hama eka varSa taka bhI durga kA gherA DAle raheMge to bhI isa durga kA patana nahI hogA / abhayakumAra - kintu ampane yaha bhI patA lagAyA ki isa durga ko kauzAmbInareza ne jIta kara dadhivAhana ko kisa prakAra mAra DAlA thA ? mahAmAtya - usa yuddha meM kauzAmbI nareza ko do kAraNoM se saphalatA milI bhii| eka to unhone prakaTa yuddha kI apekSA kUTa yuddha kA zrAzraya adhika liyA thA, dUsare usa samaya isa durga kI bhI itanI acchI dazA nahI thI / mahArAja dadhivAhana samajhate the ki unako kabhI bhI koI yuddha karanA nahI par3egA / zrataeva unhone durga ko aneka sthAnoM meM prarakSita choDA huA thA, kintu dRDhavarmA ne apane pitA ke siMhAsana para na baiThakara nirvAsita jIvana vyatIta karake rAjya
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra kara usake aneka gupta mArgoM kA patA lagA liyA hai| , isa para jambUkumAra bahuta hI prasanna ho gayA aura bolA "acchA, mahAmAtya | taba to Apa hamArI sArI senA se bhI adhika kArya aba taka kara cuke hai| mahAmAtya-isaliye hama cApA durga para kala prAta kAla rakta kI eka bhI bU da bahAye vinA adhikAra kara leNge| jambUkumAra-taba to kala durga para adhikAra karanA atyanta sugama hai| Apa kala ke liye saba ko kAma bATa de| -mahAmAtya-durga me tIna gupta mArga hai, jiname se eka rAjasabhA me, dUsarA anta.pura me tathA tIsarA pradhAna dvAra para khulatA hai| yuvarAja do sahala sainika lekara Aja rAta ko tIsare pahara ke prArabha me anta pura ke gupta mArga se praveza kreNge| zeSa dono mArgoM meM eka-eka sahasra sainika praveza karake apane-apane sthAna para gupta mArga ke andara rahate hue saketa zabda kI pratIkSA krege| jaba yuvarAja dRDhavarmA ko badI banA leMge to eka turahI kA zabda karane kI vyavasthA kreNge| isa zabda ke sunate hI guptaveSI do sahasra sainiko kA nAyaka azvajit pradhAna dvAra ko khola degA tathA zeSa dono mArgoM ke sainika bhI apane-apane suraga mArga se nikala kara rAjasabhA tathA durga dvAra para adhikAra kara lege| pradhAna dvAra ke khulate hI tuma apanI senA lekara ekadama nagara ke andara ghusakara sAre nagara para adhikAra kara lenaa| jambUkumAra-yaha to ApTakI bar3I sundara yojanA hai mahAmAtya ! taba to hama loma prAcIra para AkramaNa karane ke liye vyartha hI ghabarA rahe the| mahAmAtya-acchA, aba Apa loga thoDA vizrAma kara le| jambUkumAra-hA, aba to yahI ucita hogaa| ' yaha kahakara jambUkumAra, abhayakumAra tathA mahAmAtya varSakAra tInoM hI apane-apane zivira meM cale gye| isa samaya lagabhaga eka pahara rAtri gaI thii| eka pahara rAtri aura vyatIta hone para cAra sahala sainiko ne prAcIra ke gupta mArgoM ke dvArA durga meM praveza
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ campA kA patana karanA AraMbha kiyA / eka mArga se yuvarAja zrabhayakumAra do sahasra sainiko ko lekara svayaM antapura kI ora cale / eka anya mArga dvArA eka sahasra sainika rAja sabhA kI ora tathA tIsare gupta mArga dvArA eka sahasra sainika pradhAna dvAra kI ora cale / campApurI me rahane vAle do sahanu magadha sainika bhI bharatra-zastro se laisa hokara apane ko chipAte hue mukhya-mukhya nAMko para laga gaye / pradhAna senApati jambUkumAra apanI samasta senA ko taiyAra karake mukhya dvAra se kucha dUrI para khaDA huA usake khulane kI pratIkSA karatA rahA / yuvarAja to bhUmigata mArgoM ke vizeSajJa the hI, unhone usa sAre mArga ko lagabhaga Adhe pahara me pAra kara liyaa| jisa samaya vaha anta pura meM apane sainikoM ke sAtha pahu~ce to dRDhavarmA yahA gahana nidrA meM soyA huA thA / unhone phurtI se dRDhavarmA ko giraphtAra karake antaHpura ke sabhI dvAro para apane prahariyoM ko niyukta kara diyA / dRDhavarmA ne jaba apane ko vebasa pAyA to usane turaMta hI apanI aMgUThI meM lagI huI hIrAkanI ko cATa kara AtmahatyA kara lI / usI samaya yuvarAja abhayakumAra ne turahI bjvaaii| usakA zabda sunane hI magadha sainiko ne pradhAna dvAra ke pAsa suraMga meM se nikala kara use khola diyA / usa samaya pradhAna dvAra para kula pAca-cha sainika the / unako sugamatA se vaza meM kara liyA gayA / pradhAna dvAra ke khulate hI pradhAna senApati jambUkumAra ne magadha-senA ke sAtha turanta hI usameM praveza kiyaa| aba to sAre nagara para adhikAra karake dRDhavarmA kI samasta senA ko baMdI banA liyA gyaa| samasta magadha senA meM yaha kaThora AjJA pracArita kara dI prakAra kI lUTapATa na kI jAve / isa prakAra atyanta zAntipUrvaka aMga deza para samrAT zreNika bimbasAra kA adhikAra ho gayA / jina badI sainikoM ne samrAT ke prati bhakti kI zapatha lene kA vicAra prakaTa kiyA unako magadha senA meM bhartI kara liyA gayA / yuvarAja abhayakumAra ne thI ki nagara meM kimI isa prakAra aMga deza kA yuddha samApta ho gayA aura rAnI celanA ne vahAM zrI vAsupUjya bhagavAn kI nirvAraNa bhUmi para unakI caraNa pAdukAe~ sthApita karAI / 261
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevala jJAna aparAha kA samaya hai| vaizaukha zuklapakSa kI dazamI kA dina hone ke kAraNa dhUpa meM paryApta uSNatA A gaI hai| phira bhI jyeSTha mAsa ke jaisI tejI nahIM pAI hai| vana ekadama zAnta hai| usame pAsa ke jRmbhaka nAmaka gAva ke kucha thor3e se pazu carate hue dikhalAI de rahe hai| pakSI apane-apane baccoM ko ghosalo me chor3a kara AhAra kI khoja me yatra-tatra gae hue hai| RjukalA nadI ke jala para par3atI huI sUrya kI kiraNe usake jala kI nIlimA ko aura bhI adhika camakA rahI hai| nadI ke taTa para vana atyata saghana hai| usame baDa, pIpala, jAmuna, pilakhana, zAla Adi ke aneka prakAra ke vRkSa hai, jina para aneka prakAra ke pakSI mIThA zabda kara rahe hai| nadI ke taTa para zAla vRkSa ke nIce paDI huI eka zilA aisI sundara dikhalAI de rahI hai ki usane eka prakAra se nadI kA ghATa jaisA banAyA huA hai| zilA lagabhaga aDhAI gaja lambI tathA do gaja cauDI hai| vaha sapheda patthara kI banI huI aura ekadama samatala hai / zilA ke Upara eka mahApuruSa padmAsana se virAjamAna hai / unake zarIra para koI bhI vastra nahIM hai / unakA zarIra tapa ke kAraNa atyata durbala ho gayA hai| Aja bhI vaha do dina ke upavAsa se hai| unake netra Adhe mude tathA prAdhe khule hue hai| unakI dRSTi nAsikA ke agrabhAga para lagI huI hai| vaha ekadama dhyAna meM lIna hai| isa samaya vaha apane prAtmA ke dvArA apane prAtmA kA sAkSAtkAra kara rahe hai / yaha mahApuruSa bhagavAn mahAvIra svAmI hai| usa samaya zItala manda sugandha pavana cala rahI thii| vRkSo me naI kopale nikala rahI thI, phUla phUla rahe the aura vasanta Rtu kI zobhA sAre vana meM chA rahI thI ki acAnaka eka ora se ghu gharU kA zabda aayaa| kramaza bhagavAn ke sanmukha aneka sundara devAGganAeM AI / unhone bhUgavAn ke sammukha DaTakara
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevala na apane koyala jaise kaNTha se aneka prakAra ke rAmo kA gAnA prArambha kiyaa| unakA pratyeka gIta kAmottejaka bhAvoM ko prakaTa karatA thaa| sAtha hI vaha aneka prakAra kI kAma-veSTAeM karake bhagavAn ko lubhAne ke liye hAva-bhAva prakaTa kara rahI thii| unake pAsa aneka prakAra ke vAba bhI the, jinako vaha svayaM hI bajA rahI thii| unako gAte-gAte bahuta samaya vyatIta ho gayA, kintu bhagavAn apane dhyAna se Tasa se masa na hue| jaba vaha apsarAeM bhagavAn ko apane saMgIta se vaza me na kara sakI to uname se kucha ne apane vastro ko eka dama pheka kara apane zarIra ko bhagavAna ke zarIra se ragar3anA prArambha kiyaa| kintu bhagavAn ke dhyAna ko vaha taba bhI bhaga na kara sakI / bhagavAn ne kAmadeva athavA mAra ke isa bhISaNa AkramaNa ko pratyata zAMti se sahana kiyaa| mAra aba unako aneka prakAra ke sAsArika bhogoM ke pralobhano se vaza meM na kara sakA to apanI una sabhI apsarApro ko lekara lajjita hokara vahA se svayaM hI bhAga gyaa| bhagavAn ne isa samaya apane dhyAna ke prakarSa se apane prAtmA ke andara aisI bhISaNa agni prajvalita kI, jisame unake sabhI dhAtiyA karma naSTa ho gae aura unako tIna loka ko hastAmalakavat prakAzita karane vAle kevala jJAna kI prApti huii| bhagavAn ko kevala zAna hote samaya usa sAre vana meM eka bijalI jaisI camaka gaI, jisase jumbhaka gAva sahita RjukalA nadI bhI prakAzita ho gii| kevala jJAna hone ke uparAMta bhagavAn kucha dera taka to dhyAnAvasthA meM rahe, kintu kucha dera bAda unhoMne dhyAna khola diyA / unhone jIvana meM saba se adhika mUlyavAn vastu ko prApta kara liyaa| unake jJAna meM bhUta, bhaviSya tathA vartamAna kI ananta paryAyeM eka sAtha jhalakane lgiiN| unakA mukha isa prakAra damakane lagA, jaise aneka sUrya eka sthAna para ekatrita hokara camakate hoN| unake pAva bhaTTI me tapAye gae pItala ke samAna camakadAra ho ge| unake netro se agni-jvAlA jaisI jyoti nikalane lgii| kevala jJAna hone para devatAmo ne unake samavazaraNa athavA dharmasabhA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra kI racanA kI, jisameM muni, prAyikA, zrAvaka, zrAvikA, deva, dAnava tathA pazu-pakSI taka apane-apane sthAna para baiThakara unakA upadeza sunane lge| bhagavAn mahAvIra ahiMsA ke sAkSAt avatAra the| ataeva unake samavazaraNa meM Akara koI bhI vyakti Apasa me dvaSa-bhAva nahIM karatA thaa| siMha aura bakarI eka sthAna para baiThakara unakA upadeza samate the / vaha arddhamAgadhI bhASA meM upadeza dete the, kintu kevala jJAna hone para koI gaNadhara na hone ke kAraNa vaha upadeza na de sake / una dino rAjagRha meM sumati nAmaka brAhmaNa ke putra gautamagotrI indrabhUti nAmaka eka bar3e bhArI vidvAn rahate the| vaha pAMca sau ziSyo ko chaho aGgoM sahita cAro vedo kI zikSA diyA karate the| unake pAsa eka brAhmaNaveSI vidyArthI Akara isa prakAra bolA___ "mahArAja ! mere pUjya guru bhagavAn mahAvIra svAmI ne mujhe eka zloka batalAyA hai, kintu usakA artha batalAne ke pUrva vaha apane zukla dhyAna meM prArUr3ha ho gae / maiM aneka sthAnoM me isa zloka kA artha pUchane gayA, kintu mujhe koI bhI na batalA sakA / maine sunA hai ki Apake samAna isa saMsAra meM koI vidvAn nahI hai| kyA Apa kRpA kara mujhe isa zloka kA artha batalAvege " indrabhUti-acchA vatsa | kaho, vaha kauna sA zloka hai ? vidyArthI-deva, zloka yaha hai kAlyaM dravyaSaTkaM sakalagaNitagaNA. satpadArthA navaiva, vizvaM paJcAstikAyatasamitividaH saptatatvAni dharma / siddha mArgasvarUpaM vidhijanitaphalajIvaSaTkAyalezyA, etAnyaH zraddadhAti jinavacanarato muktigAmI sa bhvy.|| vidyArthI ke mukha se isa zloka ko sunakara indrabhUti asamaMjasa meM par3a gye| yadyapi ve vaidika sAhitya ke dhuraMdhara vidvAn the, kintu jaina siddhAnta kA una ko lezamAtra bhI jJAna nahIM thA / : dravya, paJcAstikAya, nava padArtha, sAta tattva,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevala jhAna, cha kAya ke jIva tathA cha. lezyAeM unake liye paheliyA~ thii| bahuna kucha soca, vicAra ke pazcAt vaha brAhmaNa-vidyArthI se bole "yaha kaisA anargala zloka hai / cala isake sambandha meM maiM tere guru se hI vArtAlApa kruugaa|" "jaisI ApakI icchaa|" yaha kahakara brAhmaNa-vidyArthI unake uThane kI pratIkSA karane lgaa| indrabhUti apane agnibhUti tathA vAyubhUti nAmaka do laghubhrAtAo tathA pAMcasau ziSyo sahita bhagavAn mahAvIra ke samavazaraNa kI ora cale / bhagavAn ke samIpa pahuca kara jo unhone unakI paramavItarAga mudrA ko dekhA to unakA hRdaya svayaM hI namrIbhUta ho gyaa| vaha unakI yogAvasthA kI prAtmavibhUti ko dekhakara aise prabhAvita hue ki unhone unako sASTAMga praNAma kara unase nivedana kiyA "bhagavan ! mai Apase isa zloka kA artha jAnanA cAhatA huuN|" isa para bhagavAn bole "vatsa | isa sasAra meM jitanI bhI vastue haiM ve yA to sajIva hai yA nirjIva hai| jIva ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha tathA ananta vIrya sahita hai, kintu yaha anAdi kAla se karma ke bandhana meM par3A hunmA apane ko bhUlA humA hai| yadi yaha apane svarUpa ko ThIka-ThIka pahacAna kara jJAnapUrvaka tapa kare to yaha isI janma meM samasta karmoM ko naSTa karake ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha tathA ananta vIrya ko prApta kara sakatA hai| yaha jIvatattva kA varNana hai| indrabhUti-bhagavan / jIvatattva ke atirikta ajIvatattva kauna se haiM ? bhagavAn ajIvatattva pAMca haipudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla / yahI cha. dravya hai| jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAveM use pudgala kahate haiN| saMsAra ke sabhI dRzya padArtha isI pudgala ke bane hue haiN| prANiyo kA zarIra bhI pudgala kA hI banA huA hai / isa jIva ko zubha aura azubha karmoM kA phala dene vAlI karmavargalAe bhI pudgala kI hI banI hotI haiN| 265
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vindhasAra armmmmmmmmmmmmmmmmmm indrabhUti-to bhagavan ! jaba karma phala dene vAlA dravya bhI pudgala hai tomApane dharma tathA adharma ko pRthak dravya kyo kahA ? bhagavAn-yaha dharma tathA adharma dravya puNya tathA pApa rUpa na hokara do anya aise sUkSma padArtha haiM, jinako kisI sUkSmadarzaka yatra dvArA bhI nahI dekhA jA sakatA / yaha dono vya samasta lokAkAza meM vyApta hai| dharma dravya jIva tathA padgala ko gamana karane meM usI prakAra sahAyatA karatA hai, jisa prakAra machalI kI sahAyatA jala karatA hai| kintu jisa prakAra jala machalI ko calane kI preraNA nahIM karatA, usI prakAra dharma dravya bhI jIva tathA pudgala ko calane ke liye preraNA nahIM karatA / prakAza kI kiraNe sUrya se hokara isa pRthvI para dharma dravya ke mAdhyama se hI pAtI hai| jisa prakAra dharma dravya jIva tathA pudgala ke gamana meM mAdhyama bana kara sahAyatA karatA hai, usI prakAra adharma dravya una dono kI Thaharane meM sahAyatA karatA hai| isa viSaya me grISmakAla me kisI chAyAdAra vRkSa kA udAharaNa liyA jA sakatA hai| calane vAlA pathika yadi chAyA me ThaharatA hai to vaha chAyA usako sahAyatA detI hai, kintu yadi vaha ThaharanA nahI cAhatA to vaha usako Thaharane kI preraNA bhI nahI krtii| indrabhUti-pAkAza tathA kAla dravya kisa ko kahate hai bhagavan ? bhagavAn jo saba dravyoM ko rahane kA sthAna de use prAkAza dravya kahA jAtA hai / vastu kA paryAya badalanA kAla dravya kA kAma hai / kAla dravya ke kAraNa hI eka naI vastu kucha samaya pazcAt purAnI ho jAtI hai, kintu kAla kA yaha nizcaya rUpa hai| usakA vyavahAra rUpa pala, ghar3I, prahara, ahorAtra, saptAha, mAsa, varSa prAdi samaya hai| ina chaho dravyo ke pradeza sayukta hote haiM, kintu kAla dravya ke aNu ratno ke Dhera ke ratnoM ke samAna pRthak-pRthaka hote haiM / isIliye kAla dravya ke atirikta zeSa pAca dravyo ko astikAya kahA jAtA hai / ina chaho dravyo ke sakSepa me jIva tathA ajIva yaha do bheda bhI kiye jA sakate hai| indrabhUti-sAta tattva kauna se hote hai ?
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhargavAna mahAvIra svAmI ko kevala jJAna bhagavAna-jIva, ajIva, prAzrava, baMdha, saMvara, nirjarA tathA mokSa the| sAta tattva hote hai / jIva tathA ajIva kA svarUpa tuma ko batalA diyA gyaa| zarIra me karma-vargaNAoM ke Ane ko Azrava tathA karmoM ke jIva meM baMdha jAne ko badha kahate hai| kintu jaba jIva karmoM ko naSTa karane ke liye yatnazIla hotA hai to vaha prathama AtmA me karmoM kA prabhA usI prakAra rokatA hai, jisa prakAra kisI tAlAba ke jala ko nikAlane ke liye prathama usame pAnI lAne vAle mala athavA mArga ko banda kiyA jAtA hai| zarIra meM naI karmavargasAnoM kA Agamana rokane ko saMvara tathA sacita karmoM ke naSTa karane ko nirjarA kahate haiN| jaba yaha jIva samasta karmoM ko naSTa karake isa zarIra se chuTakArA pAkara prAvAgamana ke cakkara se chUTa jAtA hai to usako mokSa kI prApti hotI hai| ina sAta tattvo me puNya tathA pApa ko milAne se unako nava padArtha kahA jAtA hai / indrabhUti-usa zloka me batalAye hue SaTkAya ke jIva kauna-kauna se haiM ? bhagavAna-indriyA pAca hotI hai-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu tathA karNa / kucha jIva aise hote hai jinake kevala eka sparzana indriya hI hotI hai jaise pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika tathA vanaspatikAyika jIva / ina pAco prakAra ke jIvo ko sthAvara jIva bhI kahA hai / zeSa jIvo ko sakAyika jIva kahA jAtA hai; yahI chaH kAya ke jIva hai / indrabhUti-bhagavan ! sthAvara tathA trasajIva kinheM kahate hai ? bhagavAna-jo jIva paidA hote ho, bar3hate ho, marate ho, kintu cala-phira na sakate ho unhe sthAvara jIva kahate hai, tathA jo paidA hote hoM, baDhate ho kintu cala phira sakate ho unhe trasajIva kahate hai| trasajIva cAra prakAra ke hote hai dvaundriya, teindriya, cauindriya tathA pnycendriy| jina jIvoM ke kevala sparzana tathA rasanA ye do indriyA hI ho nAka, prAkha tathA kAna na ho una ko dvIndriya kahA jAtA hai jaise cAvaloM meM pAyA jAne vAlA laTa nAmaka kiidd'aa| jina jIvo ke kevala sparzana, rasanA tathA ghrANa ye tIna indriyA hI ho tathA prAkha eva kAna na ho to unhe teindriya kahA jAtA hai, jaise
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra cITI, makoDA Adajina jIvo ke kevala sparzana, rasanA dhAraNa tathA cakSu yaha para indriyA hI hoM tathA kAna na ho unako cauindriya kahA jAtA hai, jaine makkhiyA, bhaurA, baraM, titalI aadi| kintu jina jIvo ke pAco indriyA ho unhe paJcendriya jIva kahA jAtA hai / sayamI puruSa ko ina chaho kAya ke jIvo kI rakSA karake apane paraloka ko sudhAranA caahiye| indrabhUti-bhagavan ! paraloka ko kisa prakAra sudhArA jA sakatA hai ? bhagavAna-isake liye samyak darzana, samyak jJAna tathA samyak cAritra ina tIna ratnatraye ko dhAraNa karanA cAhiye / anya dharmoM meM inako vyAvahArika dRSTi se bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayoga kahA gayA hai| inameM se eka-eka kA avalambana karane se kabhI bhI uddhAra nahIM ho sktaa| jisa prakAra kisI mArga para jAne ke liye prathama yaha Avazyaka hai ki usa mArga ke jJAna ke sAtha-sAtha yaha vizvAsa ho ki usa mArga para jAne se amuka sthAna taka nizcaya se pahuMcA jA sakatA hai, usI prakAra samyak darzana tathA samyak jJAna kA honA bhI Avazyaka hai| phira jisa prakAra usa mArga para calakara hI gatavya sthAna para pahucA jA sakatA hai usI prakAra samyak cAritra kA pAlana karanA bhI Avazyaka hai| . indrabhUti-to bhagavan / kyA vrata tathA samitiyA samyak cAritre kA aga hai| bhagavAna-saMsAra sAgara se pAra utarane ke liye vratoM kA pAlana karanA Avazyaka hai / pAlana karane kI dRSTi se cAritra ke do bheda hai-eka sakala cAritra, dUsarA vikala caaritr| sakala arthAt pUrNa cAritra kA pAlana gRhatyAgI muni hI kara sakate hai, kintu gRhastha vikala athavA ekadeza cAritra kA pAlana karate hai / vrata pAca hai-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha / sAdhu ko inakA pUrNatayA pAlana karanA cAhiye, kintu gRhastha ko inakA pAlana karane meM itanI chUTa dI AtI hai ki mRhastha ko sthAvara jIvo kI ahiMsA meM DhilAI karate hue saMjIvo kI hiMsA kA pUrNa tyAga karanA caahiye| vyApAra Adi kI anivArya mAvazyakatA hone para vaha thoDA jhUTha bola sakate haiM / jala tathA miTTI ke
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevala hA atirikta vaha binA dI huI aura koI vastu nahI lete| apanI strI ke atirikta vai sasAra kI sabhI striyoM ko mAtA tathA bahina samajhate hai tathA parigraha kI vastuoM kA parimANa kara lete hai ki maiM itane samaya me itanI vastue amuka parimANa me apane pAsa rakhUgA, unase adhika na rakhU gaa| muniyo ke liye yaha pAco yama athavA mahAvrata kahalAte hai, kintu gRhastho ke liye yahI paJca praNavata kahalAte hai / muniyo ko paca mahAvrata ke atirikta pAca samitiyo tathA tIna guptiyo kA bhI pAlana karanA cAhiye / pAca samitiyA ye hai IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna-nikSepaNa samiti tathA utsarga samiti / jIvo kI rakSA karate hue sAmane kI cAra hAtha bhUmi ko dekhakara calane ko IryA samiti, hita, mita, priya vacana bolane ko bhASA samiti dina me eka bAra aisA zuddha bhojana lene ko eSaNA samiti kahate hai jisase tapa kI vRddhi ho, na ki zarIra ko raso se puSTa kiyA jaave| tapa ke upakaraNa kamaNDalu, pIchI Adi tathA jJAna ke upakaraNa zAstra Adi ko isa prakAra dekhakara rakhane tathA uThAne ko AdAna-nikSepaNa samiti kahate hai ki koI jIva unake nIce na pA jaave| nirjantu sthAna dekhakara malamUtra kA tyAga karane ko utsarga samiti kahate hai| ina pAco samitiyo kA pAlana karanA pratyeka mani ke liye Avazyaka hai| ___ mana ko vaza meM karane ko manogupti, vacana ke vaza meM karane ko vacanagupti tathA kAya ke vaza meM karane ko kAyagupti kahate haiN| yaha teraha prakAra kA muniyo kA cAritra hai| indrabhUti-bhagavan / mai brAhmaNa-vidyArthI dvArA batalAye hue zloka ke artha ko to samajha gayA, kintu kRpA kara yaha batalAiye ki Izvara tathA jIva kA paraspara kyA sambandha hai ? bhagavAna-jIva ke atirikta sasAra me nitya-mukta koI Izvara nahI hai| yaha jIva hI ratnatraya kA pAlana karake Izvaratva ko prApta karatA hai| indrabhUti-to bhagavan ! isa saMsAra kA sraSTA kauna hai ?
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra mmmmmmation bhagavAna-jisa prakAra isa jIva ko karmaphala-dAtA koI nahIM hai, usI prakAra isa sRSTi kA sraSTA bhI koI nahI hai| jisa prakAra paudgalika karmavargaNAe jIva ko svayaM karmaphala detI hai usI prakAra paudgalika niyamo dvArA anAdi kAla se sRSTi kI utpatti tathA pralaya hotI rahatI hai| sRSTi ko utpanna karane athavA usameM pralaya karane vAlA koI Ivara yA paramAtmA nahI hai / indrabhUti-bhagavan ! Apane mujhe amRtatattva kA upadeza dekara mere ajJAnAndhakAra ko naSTa kiyA hai| aba mai gRhastha ke bandhana me na paDakara apane AtmA kA kalyANa karUgA / kRpA kara mujhe dIkSA de| __isa para bhagavAn ne gautama indrabhUti ko turata dIkSA de dii| unake sAtha hI unake dono choTe bhAiyoM-agnibhUti tathA vAyubhUti tathA pA~ca sau ziSyo ne bhI dIkSA le lii| bhagavAn ne dIkSA dekara tIno gautama bandhunoM ko apanA gaNadhara pada dekara sammAnita kiyaa| unake atirikta bhagavAn ke AThagaNadhara aura bhI the| tInoM gautama gaNadharoM meM se pratyeka ke gaNa me pAMca-pAca sau muni the| cauthe gaNadhara Aryavyakta bhAradvAja gotra ke the| unake gaNa meM bhI 500 muni the| pAcaveM gaNadhara sudharmAcArya vaizampAyana gotra ke the| unake AdhIna bhI 500 muni the| chaThe gaNadhara maNDikaputra athavA maNDitaputra vaziSTha gotra ke the| vaha 250 zramaNoM ko dharmazikSA dete the| .. sAtaveM gaNadhara mauryaputra kazyapagotrI the| vaha 250 muniyo ko zikSA dete the| AThaveM.gaNadhara akampita gautama gotra ke tathA nauveM acalavRta haritApana gotra ke the / yaha donoM hI tIna-tIna sau zramaNoM ko dharma-jJAna arpaNa karate the| dasaveM gaNadhara maitreya tathA gyArahaveM prabhAsa kANDinya gotra ke the| ina dono ke saMyukta prabandha meM 300 muni the| inameM se kevala indrabhUti gautama tathA sudharmAcArya hI bhagavAn kI nirvANa prApti ke pazcAt jIvita rhe| avazeSa nau gaNadhara bhagavAn ke jIvana kAla meM hI
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevala jJA mukta ho cuke the| yaha saba kevalajJAnI the| isa prakAra ina gaNadharoM ke pAnI 4200 muni the, kintu bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM muniyoM kI samasta sakhyA 14000 thii| bhagavAn mahAvIra svAmI ne muni-saMgha banAne ke atirikta mahilAoM ka dIkSita karake unakA bhI saMgha banAyA thaa| mahilAoM meM sabase prathama dIkSA lenI vAlI unakI gRhastha jIvana kI mauserI bahina mahAsatI candanabAlA thii| jaina sAdhviyoM ko AryikA kahA jAtA thaa| mahAsatI candanabAlA ke saMgha meM chattIsa sahasra AryikAeM thii| vaha sabhI muniyoM jaise kaThinadvatoM,saMyama aura Atma-samASi kA sAdhana karatI thii| AryikAyeM kevala eka vastra pahanatI thiiN| bhagavAn kA tIsarA saMgha zrAvakA kA thA, jo sabake saba aNupranoM ke bhAraka gRhastha the| unakI saMkhyA eka lAkha thii| inameM pramukha zrAvaka sAMNastaka ye ho bhagavAna ke cauthe. saMgha meM tIna lAkha zrAvikAeM thI, jinameM mukhya sulsA tathA revatI thii| isa prakAra bhagavAn ke caturvidha sagha meM muni, prAyikAeM, zrAvaka tathA zrAvikAeM thiiN| inake atirikta bhagavAn ke bhakta avirata gRhastho kI sakhyA ina sabase kaI gunI thii| kevala jJAna hone ke pazcAt bhagavAn mahAvIra ne apane caturvidha saMgha sahita sthAna-sthAna para ghUmate hue dharma kA pracAra kiyaa| yadyapi bhagavAna ne samasta uttarI bhArata kA bhramaNa kiyA, kintu dakSiNI bhArata meM bhI vaha kucha sthAnoM para avazya gye| phira bhI unakA vihAra vizeSa rUpase magadha tathA vaizAlI meM hI huaa| kevala jJAna ke bAda bhagavAn sarvaprathama magadha gaye aura vahAM se vaizAlI Aye the| phira Apane zrAvastI, vaiSaSThI Adi sthAnoM meM upadeza diyaa| apane tIsa caturmAsoM meM se bhagavAn ne cAra vaizAlI meM, caudaha rAjagRha meM, cha. mithilA meM, do bhadrikA meM, eka alabhIka meM, eka pAnthi bhUmi meM, eka zrAvastI meM tathA aMtima pAvApura meM pUrNa kiyA thaa| phira bhI unhoMne samasta uttarI bhArata ko apane upadeza se tArtha kiyA thaa|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 bimbasAra dvArA bhagavAna ke darzana madhyAhna hone meM abhI vilamba hai / samrAT zreNika bimbasAra apanI rAjasabhA meM sihAsana para virAjamAna hai / rAja sabhA AdhIna rAjAo, sAmato, rAjakacAriyo tathA anya vyaktiyo se ThasAThasa bharI huI haiM / rAjA zreNika ke Upara durate hue camaro se nikalane vAlI jyoti sabhAsado ke netroM meM bijalI ke jaisI camaka yadA-kadA utpanna kara rahI hai / samrAT ke sira para candramaNDala ke samAna zveta chatra zobhAyamAna ho rahA hai / bandIjana unakI stuti kara rahe hai ki vnmaarle| ne praveza karake unake sanmukha aneka prakAra ke phalo tathA phUlo kI DaliyA rakhakara nivedana kiyA "rAjarAjezvara samrAT zreNika bimbasAra kI jaya / " "kyoM mAlI ! Aja asamaya kyo Ae ? tumhArI DaliyA meM Aja saba Rtuo ke phala-phUla kyo dikhalAI dete hai / "" rAjA ke ina vacano ko sunakara mAlI eka bAra to kucha socakara Ananda gadgad ho gayA / kintu dUsare hI kSaraNa kucha sambhala kara bolA "deva / vipulAcala parvata para tIna loka ke nAtha bhagavAn mahAvIra svAmI kA samavazaraNa AyA huA hai / unake Agamana ke prabhAva se vahAM sabhI Rtuo ke phala tathA phUla khila gae hai / janatA meM svayameva dhArmika bhAvanA jAgRta ho rahI hai / devatA una bhagavAn kI sevA kara rahe hai / vRkSo se apane zrApa hI puSpa jhar3a rahe hai / saba dizAeM nirmala ho gaI hai / AkAza bhI meghasahata hokara svaccha dikhalAI de rahA hai / pRthvI dhUlarahita ho gaI hai / zItala, mendra tathA sugandha pavana cala rahI hai / bhagavAn ke mukha se sabhI jIvoM kA kalyAraNa karane vAlI divya dhvani nikala rahI hai / rAjan unake virAjane kA prabhAva aisA par3A hai ki jina logo meM Apasa me janma se hI vairabhAva thA aise virodhI pazu
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra dvArA bhagavAn ke darzana pakSiyoM ne bhI vairabhAva tyAga diyA hai| siha, mRga Adi zAnti se eka dUsare pAsa baiThe hue hai| hathinI siha ke bAlaka ko dUdha pilA rahI hai| mRgo ke bacce sihinI ko mAtA buddhi se dekha rahe hai| sarpo ke phaNo para meDhaka isa prakAra ni zaka baiThe hai, jisa prakAra zrAta pathika vRkSo kI chAyA meM prAzraya lete hai / jina logoM kA isa janma me hI kisI kAraNavaza vaira ho gayA thA, ve bhI apane vaira-bhAva ko choDakara zAnti se baiThe hue hai| rAjarAjezvara ! una bhagavAn ke Agamana se prakRti ko bhI aisA bhArI Ananda huA hai ki vRkSoM meM sabhI Rtu ke phala, phUla tathA patte A gae hai| isIliye mai unako apanI DAlI meM sajA kara deva ke sanmukha lA sakA huuN| kheto me svAdiSTa dhAna paka rahe hai / prajAke sukha ke liye vana me saba prakAra kI sarvaroganAzaka tathA pauSTika bUTiyAM utpanna ho rahI hai / he mahArAja | zrI mahAvIra jinendra ke padhArane se eka sAtha itane camatkAra ho rahe hai ki unakA varNana vAraNI dvArA nahI kiyA jA sakatA / mai rAjasevaka huuN| merA kartavya mahArAja ko samvAda denA thaa| aba Apa jaisA ucita samajhe kre|" vanamAlI ke ina zabdo ko- sunakara rAjA zreNika ko baDA mAnanda huaa| prema se unake netro me jala A gayA tathA romAca khaDe ho ge| unhone prathama apane gale se bahUmUlya ratnajaTita kaNThA utAra kara mAlI ko dete hue kahA "mAlI ! isa zubha savAda ko sunAne ke liye hama tumako yaha pAritoSika dete hai|" mAlI ne kaNThe ko lekara prathama hAtha joDakara sira se lagAyA aura phira apane gale ma use dhAraNa kara liyaa| rAjA zreNika isa savAda ko sunakara tatkAla apane rAjasihAsana se utara pdde| unhone vipulAcala parvata kI dizA me sAta paga jAkara bhagavAn mahAvIra svAmI ko vahIM se tIna bAra namaskAra kiyaa| isake pazcAt unhone apane sihAsana para phira baiThakara yaha AjJA dI 273
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra "nagara me ghoSaNA kara dI jAve ki una caubIsave tIrthaGkara bhagavAn mahAvIra svAmI kA samavazaraNa vipulAcala parvata para AyA huA hai| rAjA tathA rAnI unake darzano ko jA rahe hai| jisakI icchA ho unake sAtha calakara bhagavAn ke darzana karake unakA upadeza sune / " / yaha kahakara rAjA ne sabhA visarjita karake bhagavAn ke darzano ke liye jAne kI taiyArI Arambha kii| rAjA ne jo mahala meM jAkara rAnI celanA ko yaha samvAda sunAyA to vaha harSa ke udreka se ekadama prasanna ho gii| usane samasta ranavAsa sahita bhagavAn ke darzana ke liye jAne kI ekadama taiyArI kii| rAjA kA ratha dvAra para khar3A huA thaa| sAtha me jAne vAle prajAvarga kI bhIDa pratikSaNa baDhatI jAtI thii| jisa samaya rAjA apane ratha para baiThakara rAniyo kI pAlakiyoM ke sAtha Age baDhe to janatA prasanna hokara jaya-jayakAra karane lgii| rAjagRha me usa samaya bhagavAn ke darzano ke liye jAne kA eka Andolana jaisA maca gyaa| sabhI strI-puruSa unake darzana ke liye rAjA zreNika ke sAtha cale jA rahe the| jisa samaya rAjA zreNika ne bhagavAn ke samavazaraNa ko dUra se dekhA to vaha apane ratha se utara pdde| rAniyA bhI apanI-apanI pAlakiyo se utara kara paidala hI samavazaraNa ke andara calI / rAjA zreNika apanI samasta senA tathA pura-vAsiyo ko sAtha liye hue bhagavAn ke darzano ko Ae / samavazaraNa kI zobhA ko dekhakara rAjA ekadama Azcarya meM bhara gye| unhone zrImaNDapa me pahuca kara prathama dharmacakra kI pradakSiNA kii| phira unhone pITha kI pUjA karake gadhakuTI ke madhya me siMhAsana para virAjamAna zrI jinendra bhagavAn ke darzana kiye / rAjA zreNika ne apanI rAniyo sahita bhagavAn kI gaMdhakuTI kI tIna pradakSiNAe kii| phira unhone bar3e bhaktibhAva se bhagavAn kA pUjana kiyaa| pUjana karake vaha bar3e prema se bhagavAn kI isa prakAra stuti karane lage
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra dvArA bhagavAna ke darzana "bhagavan ! Apako namaskAra ho, namaskAra ho, namaskAra ho / kApa divyavANI ke svAmI hai tathA kAmadeva ko jItane vAle hai| mApa pUjane yogya hai, dharma kI dhvajA hai tathA dharma ke pati hai| pApa karmarUpI zatruo kA kSaya karane vAle hai| Apa jagat ke pAlaka hai| amakA upadeza sunane ke liye samasta devatA lAlAyita hokara Apake pAsa Aye hue haiN| Apa meM zuddha jJAna, darzana, vIrya, cAritra, kSAyika samyak darzana tathA ananta dAna Adi labdhiyA~ hai| Apake zarIra meM se ujjvala jyoti nikala rahI hai, mAno ApakA puNya ApakA abhiSeka kara rahA hai| ApakI divya dhvani jagat ke prANiyo ke mana ko pavitra karatI hai| Apake jJAna sUrya kA prakAza moharUpI adhakAra ko dUra karatA hai| "zrI jinendra / ApakA jJAna ananta, anupama tathA bhramarahita hai / Apa isa samasta vizva ko jAnate hue bhI kheda kA anubhava nahI karate / yaha Apake ananta vIrya kI hI mahimA hai| Apake bhAvo me rAga Adi kI kaluSatA nahIM hai| pApa kSAyika cAritra se suzobhita hai / svAdhIna pAtmA se utpanna atIndriya pUrNa sukha kA Apa upabhoga karate hai / Apa ananta guNo ke dhAraka haiN| prAja bhArata meM vedoM ke nAma se yajJa meM asaMkhya pazuoM kA vadha kiyA jA rahA hai| ve samasta jIva Aja apanI rakSA ke liye Apake kRpA-kaTAkSa-kora kI bhora mAtAbharI dRSTi se dekha rahe hai| "bhagavan / mai atyanta alpajJAnI tathA AcaraNahIna huuN| pApa apane nirmala upadeza se merI buddhi ko dharma-kArya meM lagAveM, jisase mai sadA uttamottama dhArmika kArya karatA huA apane paraloka ko sudhAra skuuN|" bhagavAn mahAvIra kI isa prakAra stuti karake rAjA zreNika atyanta vinayapUrvaka manuSyo ke baiThane ke koThe me jAkara baiTha gye| isake pazcAt rAjA zreNika ne atyanta prasanna hokara apane dono hAtha jor3akara evaM bhakti se mastaka jhukA kara bhagavAn se nivedana kiyA 'he bhagavan sarvajJa deva / mai jAnanA cAhatA hU~ ki dharma kA svarUpa kyA hai ? dharma kA mArga kyA hai ? tathA usakA kaisA phala hai|"
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra rAjA zreNika ke isa prazna ko sunakara bhagavAn apanI divya dhvani me bole "rAjan / samyak darzana, samyak jJAna tathA samyak cAritrarUpa ratnatraya mArga kI ekatra pUrNatA hI mokSa kA mArga hai| tattvo ke artha meM zraddhAna rakhanA samyak darzana hai / jIva, ajIva, pAzrava, badha, savara, nirjarA aura mokSa yaha sAta tattva hai / puNya aura pApa kA Azrava tathA badha me atarbhAva kiyA jAtA hai, isaliye unakI gaNanA tatvo me nahI kI jAtI / jIva kA svarUpa jJAnadarzanamaya hai| usameM ina dono kI parAkASThA honI cAhiye / jJAna kI parAkASThA hI samyak jJAna hai / yaha sasAra cha. dravyo se banA huA hai| jisame guNa tathA paryAya hoM usako dravya kahate hai| jIva guraNa-paryAyadhArI hai| isaliye dravya kA lakSaNa rakhane se dravya hai| pudgala ke bhI guraNa tathA paryAya hote hai| isaliye use bhI dravya kahate hai| dharma, adharma tathA kAla bhI dravya hai| ye paoNco apane pradezoM kI bahulatA ke kAraNa astikAya kahalAte hai / kAla bhI apane guraNa-paryAyo ke kAraNa dravya hai| kintu usake pradeza pRthak-pRthak hone ke kAraNa vaha astikAya nahIM hai| AkAza ke jitane bhAga ko pudgala kA eka avibhAgI paramANu gheratA hai, use pradeza kahate hai| isa mApa se mApane para kAla dravya ke atirikta anya pAcI dravyoM ko bahupradezIya kahA jAtA hai| ina jIva Adi sAto tattvo ke yathAtha svarUpa para zraddhAna karanA samyak darzana hai| unako vaise kA vaisA hI jAnanA samyak jJAna hai| karmoM ke bandhana ke kAraNa prAtmA me utpanna hone vAle bhAvoM kA jisase nirodha ho vaha samyak cAritra hai| ina tInoM kI ekatA se karmoM kA nAza hokara mokSa kI prApti hotI hai / isaliye ise ratnatrayarUpa mokSamArga kahA jAtA hai| "yaha, jIva sadA se sat hai / yaha anAdi, ananta, nitya, svata siMha amUrtika tathA, svadehaparimANa vAlA hai| yaha apane vAstavika rUpa ma pudgala sambandhI zarIro se rahita hai, to bhI yaha anAdi kAla se karmabandhana meM par3A huA isa sasAra meM punarjanma ke kaSTa ko bhogatA rahatA hai| yaha jIva asaMkhyAta pradezoM vAlA tathA ananta guNoM kA dhArI hai| paryAya kI apekSA jIva ma utpAdana
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra dvArA bhagavAn ke dazana, naamwww.rammar tathA vyaya pratikSaNa hotA rahatA hai| jIva kA vizeSa lakSaNa cetanA hai yaha jJAtA, draSTA, kartA tathA bhoktA hai / zuddha nizcaya-naya se yaha apane zubha bhAvo kA kartA tathA bhoktA hai| azuddha nizcaya-naya se yaha rAga-dveSa Adi bhAvo kA kartA tathA bhoktA hai aura vyavahAra-naya se yaha samasta saMsArI kAryoM kA kartA tathA unake phala kA bhoktA hai| yaha jIvAtmA na to vyApaka hai aura na paricchinna hI hai, varan yaha apane zarIra ke parimANa vAlA hai| yaha apane saMkoca-vistArarUpa svabhAva ke kAraNa dIpaka ke prakAza ke samAna hAthI ke zarIra meM utane baDe AkAra kA ho jAtA hai, vintu cITI ke zarIra meM itane choTe AkAra kA bana jAtA hai| mokSa hone para isakA AkAra apane pratima zarIra se kucha hI kama prAya usake barAbara rahatA hai| ____ "isa jIva ko prANI, jantu, kSetrajJa, puruSa, pumAn, AtmA, antarAtmA, jAnI Adi nAmoM se pukArA jAtA hai| vaha saMsAra ke janmo meM jItA hai, jItA thA aura jIvegA isaliye ise jIva kahA jAtA hai / sasAra se chUTakara mokSa hone para bhI yaha sadA jItA rahatA hai / taba usako siddha kahate hai / " ___"jo isa jIva kA ghAta karate hai ve bar3e bhArI pApI hai| jIva kA dhAta kisI bhI avasthA meM kisI bhI bahAne se nahIM karanA caahiye| kucha logo kA kahanA hai, yajJa meM mAre hue jIva sIdhe svarga ko jAte hai| unako cAhiye ki prathama vaha apane mAtA-pitA ko mArakara unako hI svarga pahuMcAveM / saMsAra meM 'jIvaghAtI mahApApI' isa lokokti kA ghara-ghara pracAra kiyA jAnA cAhiye / Aja deza meM vedo ke nAma para jo asaMkhya jIvo kA yajJa meM vadha kiyA jA rahA hai, usakA kAraNa dharma nahokara una purohitoM kI mAsa khAne kI abhilASA hai| inakA yaha kahanA ki yajJa ke mAMsa ko na khAne vAlA naraka meM jAtA hai unakI mAsa-bhakSaNa kA pracAra karane kI bhAvanA ko prakaTa karatA hai| saMsAra meM madya, mAsa tathA madhu se adhika apavitra khAdya padArya aura nahIM hai| inake atirikta bar3a, pIpala pAkara, gUlara tathA aMjIra ina pAMca udumbara phalo kA bhI bhakSaNa nahIM karanA cAhiye,payoMki unameM itanI adhika mAtrA meM jIva hote hai ki unako netro
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra praSTa dekhA jAtA hai| jo vyakti ina ATho vastuoM kA tyAga karatA hai vaha aSTamUla guNa kA dhAraka kahalAtA hai| vyakti ko cAhiye ki vaha paJca mahAvrata, paMca samiti tathA tIna guptiyo kA pAlana karane kI apanI kSamatA bar3hA kara munivrata le le| kintu yadi vaha apaTTI sAmarthya itanI na samajhe to use paMca praNavato kA dhAraNa karake zrAvaka 6 vrata le lene caahiyeN| kintu yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki munivrata grahaNa karake tapa kiye vinA mukti kadApi nahI ho sktii|" yaha kahakara bhagavAn cupa ho gye| bhagavAn ke isa upadeza ko sunakara aneka vyaktiyo ne muni-dIkSA lI, aneka ne zrAvaka ke vrata liye tathA aneka ne koI vrata na lekara unake siddhAnta para kevala zraddhAna hI kiyaa| rAjA zreNika bhI bhagavAn ke upadeza ko sunakara atyata prasanna hue| ve upadeza sunakara apanI rAniyoM sahita bhagavAn kI phira vandanA karake bhagavAn se aneka prazno kA samAdhAna karane lge| rAjA zreNika ke sAtha unake putroM ne bhI bhagavAn se aneka prazna pUchakara apanA zakA-samAdhAna kiyaa| unake upadeza ko sunakara rAjA theriNaka apanI rAniyo tathA putroM sahita apane ghara aaye| rAjA zreNika savArI se utara kara ghara meM beThe hI the ki unake putra abhayakumAra, vAriSeNa tathA gajakumAra unake pAsa aaye| rAjA ne unakI utsuka mudrA dekhakara unase pUchA--- "kyo beTA ! yA kucha kahanA hai ?" isa para abhayakumAra bolA---"hAM, pitAjI ! yadi ApakI AjJA ho to kucha nivedana to karanA hai|" saba rAjA bole-"tumheM jo kucha kahanA ho tuma prasannatA se kaho beTA?" taba abhayakumAra bole-"pitAjI / bhagavAn mahAvIra ke vacano se merI pAkheM khula gaI hai| paba mujhe saMsAra ke bhoga kAle sarpa ke samAna dikhalAI dete
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbasAra dvArA bhagavAn ke darzana , hai| kRpA karake mujhe anumati deM ki maiM bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa zIrtha hI muni-dIkSA grahaNa kara lU / " abhayakumAra, vAriSeNa tathA gajakumAra kI jina-dIkSA kI prArthanA sunakara rAjA ekadama cakkara meM par3a gaye / unako yaha nahIM sUjhA ki unako kyA uttara deN| taba taka mahArAnI nandazrI ne Akara mahArAja se nivedana kiyA "mahArAja ! bhagavAn buddha kA upadeza sunakara maiM bauddha avazya bana gaI thI, kintu usase mere AtmA kI tRpti nahIM huI thii| kintu Aja bhagavAn mahAvIra svAmI kA upadeza sunakara merA antarAtmA tRpta ho gyaa| aba to mujhako bhI sasAra se bhaya laga rahA hai / kRpA kara mujhe bhI mahAsatI candanabAlA ke caraNo me baiThakara dIkSA lene kI anumati deN|" nandazrI ke ina vacano ko sunakara mahArAnI celanA bolI "bahina nandazrI / tU dhanya hai| tUne apane pitA, pitAmaha Adi aneka pIDhiyo ke nAma ko ujjvala kara diyA / mai Ajataka jainI banI huI bhI abhI taka dIkSA lene ko taiyAra nahI ho pAI, kintu tU Aja taka bauddha banI huI bhI ekadama dIkSA lene ko taiyAra ho gii| isake bAda rAnI celanA abhayakumAra Adi tInoM rAjakumAroM se bolI 'beTA, abhI to tumhArA bacapana hai| dIkSAto bar3I Ayu meM lI jAtI hai| tumako abhI se kyA jaldI hai| phira beTA abhayakumAra ! tumhAre binA to mahArAja ko rAjakAja calAnA bhI kaThina ho jaavegaa|" ___ isa para abhayakumAra ne uttara diyA "mAtA ! saMyama grahaNa karane ke liye kyA bacapana tathA kyA bur3hApA / jaba sAsArika bhogoM se ghRNA ho hI gaI to mAtA, aba hama logo se ghara meM na rahA jaavegaa| mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki merI mAtA bhI apane tIno putro kA sAtha deNgii| pitA jI ! aba Apa hama logo ko dIkSA lene kI anumati dekara hamako apane prAtmA kA kalyANa karane deN|"
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika vimbasAra * isa para rAjA zreNika kA hRdaya bhara AyA aura vaha gadgad kaTha se kahane lage___ "merI sthiti isa samaya baDI vicitra hai / kartavya kahatA hai ki mai Apa kI prArthanA ko svIkAra kara lU kintu moha kahatA hai ki mai tumako apane netro kI oTa na hone duuN|" phira unhone nandazrI kI ora dekhakara kahA "sundari ! tumane merA nirvAsana avasthA se sAtha diyA hai| sukha aura duHkha meM merA sAtha jitanA tumane diyA hai, utanA aura kimI ne nahIM diyaa| tumako to merA sAtha janma bhara nibAhanA caahiye|" isa para nandazrI ne uttara diyA "rAjan ! isa saMsAra me kisane kisakA sAtha diyA hai| yaha jIva sasAra meM akelA hI AtA hai aura isako akele hI isa saMsAra ko choDanA paDatA hai| isa kSaNika jIvana meM jo jIvo ko eka dUsare kA sAtha dete hue dekhA jAtA hai vaha to nadI-nAva sayoga hai| Apa jJAnI, dhyAnI tathA dhairyavAn hai| Apako isa prakAra apane dhairya ko nahI choDanA caahiye| aba Apa apane kartavya kA smaraNa karake hama cAro ko jina-dIkSA lene kI anumati saharSa pradAna kre| isa para rAjA zreNika ne kucha dera mauna rahakara kahA__"acchA, yadi Apa logo kA aisA hI vicAra hai to maiM bhI Apake zabha kArya meM bAdhA DAlanA nahI caahtaa|" rAjA zreNika ke yaha vacana sunakara tIno rAjakumAro tathA mahArAnI nandazrI ko bar3I bhArI prasannatA huii| ina logo ke dIkSA lene kA samAcAra sunakara janatA sahasro kI saMkhyA meM rAjamahala ke dvAra para ekatrita ho gaI thii| jaba yaha cAroM rAjamahala ke bAhira Aye to janatA ne unakA sAre nagara meM bar3A bhArI julUsa nikAlA / isake pazcAt janatA ne usa julUsa ko bhagavAn ke samavazaraNa para jAkara samApta kiyaa| julUsa se chuTTI pAkara abhayakumAra, kAriSesa tathA gajakumAra ne gautama svAmI ke pAsa jAkara tathA mahArAnI nandazrI ne mahAsatI candanabAlA ke pAsa jAkara jina-dIkSA grahaNa kii|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ kerala yAMcA madhyAhna kA samaya hai| samrAT zreNika bimbasAra apanI rAjasabhA meM baiThe hue hai ki dauvArika ne Akara kahA-- "samrAT zreNika bimbasAra kI jy|" "kyA hai dvArapAla ? "deva / vyomagati nAmaka eka vidyAdhara dakSiNa ke kerala deza kA nivAsI dvAra para khar3A huA hai / vaha deva ke darzana karanA cAhatA hai|" "use atyanta AdarapUrvaka andara bheja do|" yaha sunakara dvArapAla vApisa calA gyaa| isake thoDI hI dera bAda eka adher3a Ayu ke vyakti ne sabhA meM praveza kiyaa| isakA mukha kA varNa atyanta gaura thA aura usameM se teja nikala rahA thaa| usake zarIra para atyanta bahumUlya rAjasI vastra the| usake sira para mukuTa tathA kAno meM kuNDala the| usane Ate hI kahA "rAjarAjezvara samrA, ripaka bimbasAra kI jy|" isa para rAjA bole"Apa isa siMhAsana para viraajiye| ApakA kahA se AnA hamA?" samrAT ke yaha kahane para vaha vyakti apane nirdiSTa siMhAsana para baiThakara bolA "rAjan / malayAcala parvata ke dakSiNa bhAga meM samudra ke kinAre kerala nAmaka eka nagara hai| usa nagara kA rAjA mRgAka vidyAdhara atyanta dhArmika tathA guNavAn hai| usakI strI kA nAma mAlatIlatA hai, jo atyadhika zIlavatI, gurasavatI tathA svarNa ke samAna kAnti bAlI hai| mai usa mahArAnI mAlatIlatA kA bhAI huuN| merA nAma jyomamati vidyAdhara hai / maiM kerala nagara ke samAna hI 1
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra sahanazama nAmaka parvata para rahatA huuN| rAjA mRgAMka tathA rAnI mAlatIlatA ke eka putrI hai, jisakA nAma vilAsavatI hai| rAjakumArI vilAsavatI atyaMta rUpavatI tathA sundarI hai / usake netra kAnoM taka vizAla hai| isaliye usako vizAlavatI bhI kahA jAtA hai| usake zarIra kI kAnti campA ke puSpa ke samAna hai| mujhe batalAyA gayA hai ki rAjA mRgAka usa kanyA kA vAgdAna Apake sAtha kara cuke hai aura isa bAta kI pratIkSA kara rahe hai ki Apa senA-sahita kerala deza kI yAtrA karake usa kanyA kA pANigrahaNa kreN| "hama loga Apake kerala padhArane kI pratIkSA kara hI rahe the ki hama para eka Apatti AgaI / kerala deza ke dakSiNa meM haMsa dvIpa hai, jise siMhala dvIpa bhI kahate hai| vahAM kA rAjA ratnacUla vidyAdhara hai / vaha atyaMta parAkramI tathA tapasvI hai| usane vilAsavatI ke saundarya kA samAcAra sunakara rAjA mRgAka ke pAsa sadeza bhejA ki rAjakumArI vilAsavatI kA vivAha usake sAtha kara diyA jAve / kintu rAjA mRgAMka usa kanyA kA vivAha Apake hI sAtha karanA cAhate hai, isaliye unhone ratnacUla ke prastAva ko spaSTa asvIkAra kara diyaa| ratnacUla ne isa bAta se apanA apamAna smjhaa| vaha rAjA mRgAMka ke uttara se atyaMta krodha meM bhara gyaa| aba usane apanI sampUrNa senA lekara rAjA mRgAMka ke rAjya para caDhAI kara dI hai| rAjA mRgAka ne usakI senA ko apane se adhika prabala dekhakara apane durga kA Azraya le liyA hai| isa prakAra rAjA mRgAMka durga meM baiThA huA apanI rakSA kara rahA hai aura ratlacUla usake nagara ko naSTa kara rahA hai| usa pApI ne aneka makAnoM ko toDakara bhUmi se milA diyA hai| Ajakala vaha dhana-dhAnya se pUrNa aneka grAmoM tathA nagaroM se zobhita usa aizvaryavAn deza ko ujAr3a rahA hai| usane aneka vano taka ko ukhAr3a DAlA maura kiloM ko tor3a diyA hai / isa samaya rAjA ratnacUla kerala deza kA vinAza kara rahA hai aura rAjA mRgAMka bhaya se pIDita hokara apane durga ke bhItara ThaharA hamA kisI prakAra apane prANoM kI rakSA kara rahA hai| vaise rAjA mRgAMka yuddha meM hai| svacUla para AkramaNa karane kA vaha avasara dekha rahA hai aura
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ kerala yAtrA Ajakala meM apanI zakti ke anusAra yuddha bhI karegA / hama loga prAkAzacArI hai / maiM apane vimAna para baiTha kara Apako yaha samAcAra dene zIghratApUrvaka mA pahu~cA | aba Apa jaisA ucita samajheM vaisA kreN| "he rAjan kSatriya kA dharma hai ki vaha prANoM kA saMkaTa Ane para bhI yuddha-kSetra meM ar3A rahe aura pITha na dikhAve / mahAn puruSo kA dhana prAraNa nahIM, baran mAna hai| mAna nahI rahA to yaza kaise ho sakatA hai| jo vyakti zatru ke pUrNa bala ko dekhakara binA yuddha kiye zastra DAla detA hai athavA yuddha-svala se bhAga jAtA hai usake yaza meM kAlimA laga jAtI hai| jo puruSa dhairya dhAraNa kara yuddha karake mara jAte haiM, kintu pITha nahIM dikhalAte ve hI yazasvI vIra puruSa dhanya ha / "he rAjan ! mai Apako kevala yaha samAcAra dene AyA thaa| aba mujhe vApisa jAne kI anumati dIjiye, kyoki mujhe Aja hI vahAM vApisa pahuMcanA hai | apane zIghragAmI vimAna ke dvArA maiM vahAM Aja hI pahuMca jAUMgA / apane bahanoI kI isa Apatti ke samaya mujhe unake pAsa zIghra hI pahu~ca jAnA cAhiye / " yaha kahakara jaba vaha vidyAdhara apane Asana se uThane lagA to pradhAna senApati jambUkumAra usase kahane lage "he vidyAdhara ! kSaNa bhara Thaharo / samrAT zreNika bimbasAra bar3e parAkramI hai / vaha saba zatruoM ko jIta cuke haiN| unake pAsa hAthI, ghor3e, ratha tathA paidala sainikoM kI cAra prakAra kI senA hai / yaha samrAT mahAvIra, buddhimAn, rAjya ke sAtoM bhraMgoM se pUrNa, tejasvI tathA yazasvI hai / unakI mAga ke Upara dRSTi karake rAjA ratnacUla kuzalapUrvaka nahI raha sakatA / " - kumAra jambU svAmI ke isa prakAra ke vIratApUrNa vacana sunakara vyomagati vidyAdhara ko bhArI zrAzcarya huaa| vaha kahane lagA 1 "he bAlaka / tUne jo kucha kahA hai, vaha kSatriyoM ke yogya hI kahA hai / rantu yaha kArya asambhava hai| kerala deza yahAM se saikar3o yojana dUra sudUra dakSiNa 286
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra meM hai / magadha kI senA ko vahA pahu~cate-pahu~cate bhI mahIno laga jAvege, taba taka 'yuddha ko kisI prakAra TAlA jA sakatA hai ?" vidyAdhara ke yaha vacana sunakara jambUkumAra bole "he vidyAdhara ! ApakI bAhI ThIka hai| ApakI yaha bAta bhI ThIka hai ki hamAre pAsa sainika vimAna nahI hai| kintu Apako hamArA bala jAne binA uThakara eka dama nahI cale jAnA caahiye| Apa thor3I dera Thahara kara jarA hamako soca lene kA avasara deN|" yaha sunakara vyomagati bolA"acchA kumAra, Apa kSaNa-eka vicAra kara leM, mai ThaharA huA huuN|" vyomagati ke yaha kahane para jambU kumAra ne samrAT se kahA "he svAmI / merI samajha meM to yaha kAma utanA kaThina nahI hai, jitanA usako Arya vyomagati ne batalAyA hai| yadi ApakI anumati ho to maiM isa viSaya meM apanA vicAra Apake sammukha upasthita kruu|" taba samrAT bole"tuma avazya kaho kumAra ! hama tumhArA vicAra jAnane ko utsuka hai|" isa para jambakumAra bole "mere vicAra se to mujhe akele hI prathama mArya vyomagati ke sAtha unake vimAna para baiTha kara ' kerala calA jAnA cAhiye aura pIche se samrAT apanI caturaMgiNI senA lekara yathAzakti zIghra kerala pAtrA ke liye prasthAna kreN|" samrATa-kintu tuma akele vahAM kyA karoge kumAra ? phira samrAT ne varSakAra kI ora dekhakara usase pUchA "kyoM varSakAra jI! isa viSaya meM tumhArI kyA sammati hai ?" ''isa para varSakAra ne uttara diyA "deva ! jambUkumAra ke kathana meM mujhe to koI bAdhA dikhalAI nahI detii| baha bala, vidyA aura buddhi tIno se bharapUra haiN| jisa prakAra aGgada tathA mAna nezana kI senA akele hI jAkara, pralaya macA dI thI, isI prakAra
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ kerala yAtrA yaha bhI akele apane hI bala se ratnacUla ko nIcA dikhalAne kI kSamatA rakhate hai| kintu unake bAda samrATa bhI tatkAla hI senA lekara kerala cale jaaveN|" taba samrAT bole "acchA to aisA hI hove / jambU kumAra ! tuma ina vidyAdhara mahodaya ke mAtha vimAna para prabhI jA sakate ho| tuma eka kSaNa ke liye ghara jAkara apane mAtA-pitA ko sUcanA de pAtro aura apane upayoga ke astra-zastra bhI apane sAtha le lo aura tuma varSakAra jI, hamArI senAmo ko yAtrA ke liye turata taiyAra hone kI hamArI AjJA prasArita karA do|" samrAT ke yaha kahane para jambUkumAra vahA se uThakara taiyAra khaDe hue apane ratha para baiTha kara apane ghara paaye| yahA unhone apane mAtA-pitA ko apanI kerala-yAtrA kA vRttAnta sunA kara apane samasta astra-zastra apane zarIra para baadhe| phira vaha usI ratha para baiThakara rAjasabhA me pAkara vyomagati badyAdhara ke vimAna para baiThakara kerala cale gye| unake jAne ke bAda rAjA zreNika bimbasAra bhI apanI caturagiNI penA ko sAtha lekara kerala deza kI yAtrA para cle|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMhala nareza se yuddha kumAra jambUsvAmI vimAna para baiThe hue AkAza ke mArga se cale jAte the aura mArga ke kheta, vana, parvata tathA aneka deza zIghratApUrvaka unake nIce bhAgate hue dikhalAI dete the| vyomagati kA vimAna pavana ke samAna zIghratA se uDa rahA thA aura jambUsvAmI tathA vyomagati donoM AkAza kI zobhA dekha rahe the| vimAna dopahara pIche usI dina kerala jA phucaa| jisa samaya ye loga vahAM pahuce to nagara meM senA kA zabda ho rahA thA / yaha dekhakara jambUsvAmI bole "yaha kolAhala kaisA hai Arya ?" isa para vyomagati ne uttara diyA "isa sthAna para Apake zatru rAjA ratnacUla kI sevA kA zivira hai| yaha usI senA kA zabda hai| usakI senA bar3I pracaNDa hai, jisame aneka vidyAdhara bhI hai / usako jItanA sugama nahI hai|" yaha sunakara kumAra bole "pApa vimAna ko yahAM ThaharAiye / mai tanika ratnacUla se svaya milanA cAhatA huuN|" kumAra ke yaha kahane para vyomagati ne vimAna ko vahI bhUmi para utAra diyA / jambUkumAra ko bhUmi para utAra kara vyomagati phira vimAna ko AkAza meM le gyaa| idhara jambUkumAra vimAna se utara kara nirbhaya hokara zatru-senA kI ora cale aura usameM praveza kara kautuka se use dekhane lge| senA ke yoddhA kAmadeva ke samAna sundara kumAra ko dekhakara Azcarya karane lage ki yaha kauna hai| kintu unako kumAra se bAta karane kA sAhasa na huA / kumAra unake bIca
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMhala-nareza se yuddhaM se nikalate hue sIdhe rAjadvAra para pahuMce / Apane vahAM jAkara dvArapAla se kahA___ "tU bhItara jAkara rAjA se merA sadeza kaha ki mai dUta hU aura mujhe rAjA mRgAka ne bhejA hai| mai rAjA ratnacUla se kucha samajhaute kI bAtacIta karanA cAhatA huuN|" dvArapAla unakA yaha vacana sunakara andara gayA aura rAjA kI anumati lekara jambUkumAra ko andara le gyaa| jambUkumAra apanI kAti se apane cAroM ora teja phailAte hue nirbhaya hokara rAjA ratnacUla ke pAsa gye| vaha usako namaskAra kiye binA hI usake sAmane jAkara khaDe ho gye| unako dekhakara rAjA ratnacUla bhI Azcarya karane lagA ki yaha kaisA dUta hai jo namaskAra karanA bhI nahI jAnatA aura mukha se kucha bhI na bolakara khambha ke samAna sAmane khaDA hai| taba rAjA ratnacUla ne kumAra se pUchA "Apa kisa deza se Aye hai ? mere pAsa ApakA kyA kAma hai ?" isa para kumAra ne uttara diyA "maiM nIti-mArga kA Azraya lekara Apako samajhAne AyA hai ki Apa kerala deza se apanA gherA uThA lo aura isa haTha ko choDa do| vilAsaktI kA vAgdAna ho cukA hai| vaha dUsare vyakti ko mana se svIkAra kara cukI hai| ataeva Apako use prApta karane kA haTha nahIM karanA caahiye| isa durAgraha se Apako isa loka tathA paraloka dono hI jagaha duHkha prApta hogaa| isameM prApako apakIrti milegii| jagat me sthAna-sthAna para saMhasro striyAM haiN| Apako isI kanyA ko prApta karane kA haTha kyo hai, yaha hamArI samajha meM nahIM AyA / yadi Apako apanI senA ke bala kA abhimAna hai to yaha ApakI bhUla hai| saMsAra meM koI bhI vyakti saba se bar3A balavAn nahI hai / yahAM eka se baDhakara aneka vyakti balavAn milege| jaba rAjA mRgAka apanI kanyA ko samrAT zreNika bimbasAra ko dene kA vacana de cuke hai to vaha Apako kaise dI jA sakatI hai ? usase unakA apayaza hogaa| isaliye Apako vilAsavatI ko prApta karane kA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika bimbasAra haTha chor3akara apanA gherA uThA lenA caahiye|" kumAra ke yaha vacana sunakara rAjA ratnacUla ke netra krodha se lAla ho gaye / vaha krodha me bhara kara kumAra se bolA___ "he bAlaka ! tU mere ghara me dUta bana kara AyA hai| phira tU bAlaka bhI hai, isaliye mArane yogya nahIM hai kintu tUne jaise anucita vacana kahe hai yadi koI anya vyakti aise vacana kahatA to mai use tatkAla maravA detAta isa bAta ko nahIM jAnatA ki kyA kahanA cAhiye aura kyA nahI kahanA caahiye| na tU isa bAta kA vicAra karatA hai ki tU kitane balazAlI ke sAtha vArtAlApa kara rahA hai| tU DhIThatA ke sAtha jo mana me AyA, baka rahA hai| jisa prakAra ulUka me sUrya kA sAmanA karane kI zakti nahIM hotI, usI prakAra duSTa mRgAMka yA rAjA zreNika dono me se koI bhI yuddha me merA sAmanA nahI kara sakatA / tujhe choTe muha baDI bAta nahIM karanI caahiye|" rAjA ratnacUla ke yaha vacana sunakara jambUkumAra ne uttara diyA 'he vidyAdhara ! tUne jo kucha bhI ghamaDa ke vaza me hokara kahA hai vaha apanI tathA dUsare kI zakti para vicAra kiye binA hI kahA hai| tU apanI vimAna senA para ghamaDa karatA hai, kintu smaraNa rakha ki kAka bhI AkAza me uDatA hai, kintu vaha bANa se biMdha kara bhUmi para A giratA hai|" jambU kumAra ke yaha vacana sunakara rAjA ratnacUla krodha me bhara kara apane yoddhAo se bolA "yaha bAlaka bahuta vAcAla tathA kaDa vA bolane vAlA hai / Apa loga isako pakaDa kara hamAre sAmane jAna se mAra ddaalo|" ___ rAjA ratnacUla ke yaha vacana sunakara do sainika jambUkumAra ko pakar3ane ko Age bar3ha / kintu jambUkumAra ne una dono ko TAga lagAkara vaha paTakhanI dI ki dono cAroM-khAne citta hokara dhUla phAkane lge| una dono ke girate hI ekadama pacAsa javAna talavAre hAtha meM lekara jambUkumAra para jhapaTe / unako apanI ora prAte dekhakara jambUkumAra phurtI se vahA se uchala kara eka
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMhala-nareza se yuddha U ce TIle para jA caDhe / unhone apane dhanupa ko uThAkara zIghratApUrvaka aise paine bANa cAlAye ki pacAsa ke pacAsa sainiko ko bAta kI bAta me mAra diyaa| yaha dRzya dekhakara rejA ratnacUla bolA___ "yaha bAlaka dekhane meM hI bAlaka hai, kintu yuddhasthala meM to yaha kAla ke samAna prahAra karatA hai / isaliye auTha sahastra sainiko kI pUrI senA isake Upara dhAvA kre|" rAjA ratnacUla kI yaha prAjJa! pAkara ATha sahasra yoddhA kunta Adi zastra hAtha meM lekara jakumAra ko mArane kA udyoga karane lge| kintu kumAra ke bAMgo kI mAra ke kAraNa koI bhI unake pAsa taka na pA skaa| isa prakAra eka bhISaNa yuddha prAraMbha ho gyaa| eka ora kumAra jambU svAmI akele the aura dUsarI ora aneka yoddhA the| kumAra ne apane tIkSNa bANoM se uname se aneka ko mAra ddaalaa| vyomagati vidyAdhara ne jo isa prakAra kumAra ko laDate dekhA to unako vimAna para prA jAne ko khaa| kintu kumAra ne isa bAta para dhyAna nahIM diyA aura usI bhayakaratA se yuddha karate rahe / isa samaya bANa calAne me kumAra kA hastasAdhava dekhane yogya thA / vaha kaba bANa nikAlate, kaba usako dhanuSa para rakhate, kaba pratyacA khecate aura kaba usako calAte the yaha kisI ko dikhalAI nahI detA thaa| usa samaya jala, sthala tathA AkAza meM saba ora unhI ke bANa chAye hue the| unake bANo se ratnacUla ke yoddhAo ke zarIra ke aga aise uDa rahe the, jaise dhuniye ke dhanuSa ke dhunane se ruI uDatI hai| " ___ udhara kumAra para yoddhAno ke zastra koI nahI paDa pAte the| unakI dRSTi aisI painI thI ki vaha apanI ora Ane vAle pratyeka zastra ko dUra se hI dekhakara apane bANo se usakeTukar3e 2 kara dene the| unake akSaya tUNIra se bANoM ko avirala dhArA nikala-nikala kara kama hone kA tanika bhI nAma nahIM letI thii| kumAra ne aisI sAvadhAnI tathA kuzalatA se yuddha kiyA ki ratnacUla ke yoddhA unake sAmane na Thahara ske| jisa prakAra eka hI sUrya sAre adhakAra ko nAza kara detA hai, usI * 289
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Enarxnraa zreNika bimbasAraM prakAra usa akele kumAra ne sAre zatru-dala ko naSTa kara diyaa| isI bIca kisI guptacara ne jAkara rAjA mRgAka se kahA "he deva ! Apake puNya ke udaya se koI mahApuruSa pAyA hai, jo zatrusenA ko isa prakAra naSTa kara rahA hai, jisa prakAra dAvAnala vana ke vRkSo ko naSTa karatA hai / vaha baDI caturAI se yuddha kara rahA hai / na jAne vaha ApakA isa janma kA koI mitra hai, athavA pUrvajanma kA koI bandhu hai, yA rAjA zreNika ne kisI vIra yoddhA ko ApakI sahAyatA ke liye bhejA hai|" ___ rAjA mRgAka isa samAcAra ko sunakara atyanta prasanna hue| unake zarIra meM Ananda ke mAre romAca ho paayaa| aba rAjA mRgAka bhI apanI samasta senA ko taiyAra karake yuddha ke liye apane durga se bAhira niklaa| usakI senA ke bAjo kI dhvani sunakara ratnacUla bhI sAvadhAna ho gyaa| vaha krodhAgni se jalatA huA yuddha karane ke liye rAjA mRgAka ke sAmane aayaa| isa prakAra dono bhora kI senApro me bhayakara yuddha hone lgaa| aba to hAthiyo se hAthI, ghoDo se ghoDe, ratho se ratha, tathA vidyAdharo se vidyAdhara bhiDakara atyanta bhayaMkara yuddha karane lge| usa yuddha ke kAraNa usa samaya usa yuddhasthala me rudhira kI dhArA baha niklii| usa samaya ghoDoM ke khuro kI dhUla AkAza me chA gaI, jisase dina me bhI aMdhakAra jaisA ho gyaa| kahI yoddhA loga eka dUsare kA nAma lekara unako lalakAra rahe the / ratho ke calane kI, hAthiyo kI ghaTiyoM kI, unake cighADane kI, dhanuSo kI TakAra kI tathA yoddhAo kI garjanA kI mahAn dhvani ho rahI thii| isa samaya talavAra, kunta, mungara, lohadaDa Adi zastro se saikaDo yoddhAmo ke zira cUrNa ho gye| kaI eka kI kamara TUTa gii| kahI yoddhA, kahI hAthI tathA kahI ratha TUTe par3e the| AkAza meM talavAra Adi camakIle zastro ke kAraNa bijalI sI camaka rahI thii| usa samaya aisA bhArI yuddha ho rahA thA ki kisI ko bhI apane-parAye kI sudhi nahI thii| kahI pRthvI para praoNte par3I thI, koI bAlo ko phailAye mUchita par3A thA, koI kisI ke kezo ko pakar3akara mAra rahA thA, kahIM zira kaTa jAne