Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Stills,
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
IIIuધાની પંકિn - શ્રી ઘીજલાલ શાહ SIDTCkU[e @ gk,
•
•
•
•
•
So 0 .
પ્ર.પં.શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સર્માત- મુંબઈ.
મણિક
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ
જીવ.હા-દર્શ.61
સંપાદકો : શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ એમ. એ. એલ એલ. બી. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા ડો. રમણલાલ સી. શાહ એમ. એ. પીએચ. ડી. છે. સદ્ધદેવ ત્રિપાઠી એમ. એ. પીએચ. ડી. પ્રા. કુમારપાળ દેસાઈ એમ. એ.
ના
પર
F
T
F
EF.
-
樂器寨寨寨藥藥藥藥藥藥藥聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક: શ્રી જયંત એમ. શાહ શ્રી સુરેન્દ્ર એ, છેડા
મંત્રીએ : પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સમિતિ
ઠે. જયંત એમ. શાહ એન્ડ કું. - લકમી હાઉસ, ચોથે માળે, ૧૭૭-૭૬ કાલબાદેવી રોડ,
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨
પ્રાતિસ્માન : પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, બીજે માળે ૧૧૩-૧પ કેશવજી નાયક રેડ (ચાંચબંદર)
મુંબઈ-૪oooo
પ્રકાશન મિતિ : વિ. સં. ૨૦૭૨ના કારતક વદ ૫, રવિવાર
તા. ૨૩-૧૧
-
પહે લી આ છે ત્તિ મૂલ્ય રૂપિયા દશ
મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ ધી નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશન અંગે
મુંબઈ-પાટકર હાલમાં તા. ૧૪-૪-૭૫ રવિવારના રોજ શ્રી પાર્શ્વ પદ્માવતી આરાધના સમાહ’ની ભવ્ય ઉજવણી થઈ હતી. એ વખતે મુંબઈના અનેક આગેવાનો, વિદ્વાનો, કાર્યકર્તાઓ તથા ધર્મસંસ્કારથિ નર-નારીઓની ચિકાર હાજરી હતી. તેમાં પાંચ વિધાનોના સન્માનને પણ કાર્યક્રમ રખાય હતાં. એ પૂરો થયા પછી સમારોહના અધ્યક્ષ શ્રીમાન દીપચંદ એસ. ગાડી ઊભા થયા. તેમણે ધીર ખંભારભાવે કહ્યું : “જેમની વિદત્ત અને કાર્યકુશલતાથી આપણે સહુ પ્રભાવિત છીએ, એવા શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે સીત્તેરમાં વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો છે. તેમની દીર્ઘકાલીન સાહિત્ય અને સમાજસેવાને આપણે બિરદાવવી જોઈએ અને તેમનું જાહેર સન્માન કરવું જોઈએ.’ આ વસ્તુ આવશ્યક અને સમયસરની હતી, એટલે સહુએ તેને હર્ષનાદથી વધાવી લીધી.
તે પછી સમારોહના મંત્રી શ્રી જયંતિભાઈ એમ. શાહે પ્રસ્તાવ કર્યો : “ શ્રી ધીરજલાલભાઈના જાહેર સભાનની સર્વ વ્યવસ્થા કરવા માટે આપણે “પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સમિતિ ” આજે જે નીમીએ. તેનો પણ સહુએ સાનંદ સ્વીકાર કર્યો, એટલે શ્રી યંતભાઈએ સમિતિના ૫૧ સભ્યોની નામાવલી રજૂ કરી. મુંબઈના શ્રીમાન, ધીમાને તથા કાર્યકુશલ અનેક મહાનુભાવોને તેમાં સમાવેશ થત હતા, એટલે સહુએ તેને સંમતિની મહોર મારી અને આ સમિતિને યોગ્ય પ્રમાણમાં વિસ્તાર કરવાનું સૂચન કર્યું. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા તથા શ્રી યંતભાઈ તેના કન્વીનરો નિમાયા. છે અને કવીનરોએ આ કાર્યને આગળ ધપાવવા માટે તા. ૩-૫-૭૫ના રોજ સમિતિની સામાન્ય સભા બોલાવી તેમાં ૧૬ સની કાર્યવાહક સમિતિની તથા પાંચ મંત્રીઓની નિમણૂક થઈ અને તેમને આ કાર્ય આગળ ધપાવવાની સત્તા આપવામાં આવી. અનુક્રમે આ સમિતિની સભ્યસંખ્યા ૧૦૧ સુધી પહોંચી આ કાર્યવાહક સમિતિની સભામાં સન્માન-સમારોહ કયાં કરે? કયારે કરવો ? કેવી રીતે કરે ? એ બાબતની વિચારણા થતાં બીરલા માતુશ્રી સભાગાર અને તા. ૨૩-૧૧-૧૭પ રવિવારની પસંદગી થઈ તથા એ વખતે અન્ય કાર્યક્રમ ઉપરાંત શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ જીવન-દર્શન ગ્રંથ પ્રકટ કરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યા. આ કાર્ય સફલતાથી કોણ પાર પાડી શકશે? એ પ્રશ્નની રિચાર થતાં નીચેના પાંચ મહાનુભાવોને તે માટે વિનંતી કરવાનો નિર્ણય થયો :--
(૧) શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ એમ. એ., એલએલ, બી. (૨) શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા (૩) ડો. રમણલાલ સી. શાહ એમ. એ., પી એચ. કે. (4) ડૉ. દેવ ત્રિપાઠી એમ., એ. પી.એચ. ડી. (૫) પ્રા. કુમારપાળ દેસાઈ એમ. એ.
આ રીતે વિનંતિ થતાં એ મહાનુભાવોએ પંડિતશ્રી પ્રત્યેના અત્યંત સદભાવથી પ્રેરાઈને ગ્રંથસંપાદનની જવાબદારીનો સ્વીકાર કર્યો. અમને જણાવતા આનંદ થાય છે કે આ મહાનુભાવો અન્ય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણાં કાર્યોમાં રોકાયેલા હોવા છતાં તેમણે પિતાને હિંમતી સમય આ માટે ફાજલ પાડો અને ખૂબ જ પરિશ્રમ કરીને નિયત સમયમાં આ કાર્ય પૂરાં કરી આપ્યું, તેથી જ આજે અમે આ ગ્રન્થનું પ્રકાશન કરી શકીએ છીએ. આ પાંચે ય મહાનુભાવોને અમે અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનીએ છીએ.
આ ગ્રન્થના તથા સમારોહના અન્ય ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે આ ગ્રન્થના પાછલા ભાગમાં વિજ્ઞાપન લેવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો અને તે અંગે પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ. પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ પ્રત્યે જન સમાજમાં ભારે આદરની લાગણી હોવાથી અમને ટૂંક સમયમાં જ જોઈતાં વિતાપને મળt ગયાં અને અમારો ઉત્સાહ વૃદ્ધિ પામે. આ ગ્રન્થમાં વિજ્ઞાપન આપનાર સહના અમે અત્યંત આભાર છીએ.
આ ગ્રન્થનું મુદ્રણકાર્ય સમયસર કેવી રીતે થશે? એ ચિંતાનો વિષય હતું, પરંતુ પંડિતશ્રીના ગાઢ સંબંધમાં આવેલા અમદાવાદના “ધી નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ” અને મુંબઈના “જવાહર પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ’ એ જવાબદારી ઉપાડી લઈ અમને ચિંતામાંથી મુક્ત કર્યા, તે માટે તેમના પણ આભારી છીએ. '
લગભગ ૧૭ રૂપિયાની પડતરનો આ ગ્રંથ અમે માત્ર ૩ ૧૦ના મૂલ્યથી વિતરણ કરવાને નિષ્ણુ , કર્યો છે, જેથી સહુ કોઈ તેને લાભ લઈ શકશે. સાહિત્યસર્જન, ચિત્રકલા, શતાવધાન, ગણિતસિદ્ધિના પ્રયાગ તથા જન સમાજની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં જેમને રસ છે, તેમણે આ ગ્રંથ અવશ્ય વસાવ જોઈ એ . અને તેમાં જે બહુમૂલ્ય સામગ્રી આપવામાં આવી છે, તેનું શાંત ચિત્તે મનન કરવું જોઈએ. પુસ્તકાલય માટે પણ આ ગ્રંથ અનિવાર્ય છે, એમ કહીએ તે અનુચિત નથી.
આ કાર્યમાં અમને એક યા બીજી રીતે સહકાર આપનાર પ્રત્યે અમે કૃતજ્ઞતાની લાગણી પ્રકટ કરીએ છીએ અને આ એક ગૌરવવંતા પ્રશસ્ત કાર્યમાં અને યત કિંચિત સેવા કરવાની તક મળી, તે માટે અમારી જાતને ભાગ્યશાળી માનીએ છીએ.
વેદ : જયંત એમ શાહ સુરેન્દ્ર એ. છેડા સુંદરલાલ એસ. ઝવેરી માલતીબહેન ત્રિવેદી મહેન્દ્ર પી. ઠક્કર (છોટમ)
પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સમિતિ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ' પા ૬ કી ય
શતાવધાની પતિ શ્રી ધીરજલાલ શાહુ જીવન-દર્શન ' નામને ગ્રન્થ તૈયાર કરવાને નિર્ણય થશે અને તે કાર્ય અમારે ફાળે આવશે, એવી તો કલ્પનાયે કયાંથી હોય ?' પણ ગત મે માસમાં એ પ્રકારના નિર્ણય થયા અને કાર્યવાહક સમિતિએ એ કાર્ય અમને સાંધ્યું.પતિશ્રી પ્રત્યેના આદર અને પ્રેમથી પ્રેરાઈ ને અમે એ કાર્યના સ્વીકાર કર્યાં.
અન્યની જે મર્યાદા અમને જણાવવામાં આવી હતી, એ મર્યાદામાં રહીને આ કાર્ય કેવી રીતે પુરું કરવું ? તેની વિચારણા શરૂ થઈ. પતિશ્રાનુ જીવન અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓથી ભરપૂર હોઈ તે તેના વિસ્તૃત પરિચય આપવાનું તો શકય જ ન હતું, પરંતુ તેમના જીવનની એક સુંદર ઝલક પાકોને મળી જાય એ હેતુથી અમે આ ગ્રંથને ત્રણ ખંડમાં વિભક્ત કરવાનો નિર્ણય કર્યાં, તે આ રીતેઃ
તેના પ્રથમ ખંડમાં પંડિતશ્રીના જીવનપરિચય આપવા અને તેની સાથે તેમના જીવનની મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ દર્શાવતી સાલવારી, તેમણે રચેલાં ૩૫૮ પુસ્તકોની વર્ગીકૃત યાદી તથા તેમણે અવધાન અને ગણિસિદ્દિના કરેલા પ્રયેાગેાની ક્રમિક યાદી આપવી. તેના બીજા ખંડમાં તેમના સાહિત્ય તથા સંસ્મરણો સબંધ લેખા આપવા અને ત્રીજા ખંડમાં તેમને વિવિધ ભાષામાં પ્રાપ્ત થયેલી પ્રશસ્તિઓના સંગ્રહ આપવા.
આ રીતે ગ્રન્થનિર્માણનું સ્વરૂપ નક્કી કરી કાર્યનો પ્રાર`ભ કર્યા. તેમાં જીવનરેખા સકલિત કરવાનું કાર્યાં છે. દેવ ત્રિપાડીને સાંપ્યું. કારણ કે તેઓ છેલ્લાં ૨૫ વર્ષથી પતિ”ના સંપર્કમાં હતા અને તે અંગે તેમણે કેટલીક મહત્ત્વની નોંધા કરેલી હતી. આ રીતે જીવનરેખા સકલિત થયા પછી તેની ચકસણી કરવામાં આવી અને યાગ્ય સુધારાવધારા સાથે અમે તેને અક્ષરદેહ આપ્યા.
સાલવારી માટે પતિશ્રીની પાસે પડેલી પ્રચુર સામગ્રીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યા અને તે યોગ્ય સ્વરૂપે તૈયાર થઈ શકી, તેને આનંદ અનુભવ્યો. પતિશ્રીના જીવનની કેટલીક ઘટનાએ તો આ સાલવારી પરથી જે જાણી શકાશે.
તેમણે રચેલાં ૩૫૮ પુસ્તકોની વર્ગીકૃત યાદી તૈયાર કરવાનું કામ કહ્ન હતું, પણ જુદી જુદી યાદીઓ પરથી તથા તેમણે રચેલા ગ્રન્થોની પ્રસ્તાવના આદિનું નિરીક્ષણ કરીને એ કાર્યાં પૂરું કરવામાં આવ્યું. તેમાં જ્યાં ત્યાં જરૂર હતી, ત્યાં યોગ્ય તેાંધા પણ મૂકવામાં આવી. થોડાં વર્ષ પહેલાં પતિશ્રીને તેમનાં સઘળાં પુસ્તકોની વીકૃત યાદી અમેરિકાની એક સંસ્થાએ પોતાના સાહિત્યક્રોષમાં પ્રકટ કરવા માટે મંગાવેલી, પણ એ વખતે આવી યાદી તૈયાર ન હતી, એટલે તે માકલી શકાયેલી નાંડે. હવે આવા કોઈ પ્રસંગ આવતાં તેને ઉપયોગ થઈ શકશે અને એક મનુષ્ય ધારે તેા તેના વનમાં કેટલુ' સાહિત્યસર્જન કરી શકે છે, તેનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકશે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
અવધાનપ્રયાગા અને ગણિતસિદ્ધિના પ્રયાગાની ક્રમિક યાદી તૈયાર કરવાનું કામ પણ એટલુંજ હ્નિ હતું, પણ સારા નશીએ પતિશ્રીના એક વખતના સહકાર્યકર્તા શ્રીજયભિખ્ખુએ અવધાનપ્રયાગાની વિગતવાર યાદી તૈયાર કરેલી, તે આમાં ઉપયોગી થઈ. ત્યાર પછી પણ પડિતજીએ અવધાન અને ગણિતસિદ્ધિના પ્રયાગો ઘણી વાર કરેલા, તે તેમની ડાયરી, આમંત્રણપત્રિકાએ તથા વર્તમાનપત્રાના કટીંગ વગેરે પરથી તૈયાર કરવામાં આવી. આખરે આ યાદી યોગ્ય સ્વરૂપે તૈયાર થઈ શકી, તેથી અમારા મનને સમાધાન સાંપડ્યું,
બીજા ખંડમાં પ્રસિદ્ધ કરવા માટે અમને ૪ર જેટલા લેખા પ્રાપ્ત થયા હતા, તેમાંથી ૩૨ તે સ્થાન આપી શકયા છીએ. ગ્રંથ સમયસર પ્રકટ કરવા માટે અમારે બાકીના 1૦ લેખા છેાડી દેવા પડયા છે, તે માટે લેખક મહાશયેાની ક્ષમા માગીએ છીએ.
ત્રીજા ખંડમાં સંસ્કૃત પ્રશસ્તિઓનું સંપાદન તથા તેને ગુજરાતી અનુવાદ ડો. સ્વદેવ ત્રિપાડીએ કર્યા છે. હિંદી પ્રશસ્તિ સ્વતંત્ર પ્રકટ ન કરતાં તેને અનુવાદ કરી ગુજરાતી પ્રશસ્તિઓના સંપ્રહમાં સામેલ કરવામાં આવી છે. અંગ્રેજી પ્રશસ્તિઓનું સંપાદન મેાટાભાગે શ્રી સુંદરલાલ ઝવેરીએ કરેલું છે અને તેનું સર્વાંગ નિરીક્ષણ અમે બધાએ કર્યુ` છે. અહીં એટલું સ્પષ્ટ કરીએ કે મુદ્રણકાર્યને સમયસર પૂરૂં કરવા માટે અમારે કેટલીક અંગ્રેજી પ્રશસ્તિ છેાડી દેવી પડી છે.
આ પ્રશસ્તિ વાંચતાં તે એમ જ લાગે છે કે પતિ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પોતાની અપૂર્વ સ્મરશક્તિ અને પ્રકૃષ્ટ પ્રતિભાના બળે સમસ્ત ભારતવ માં ગુજરાતનું ગૌરવ વધાર્યું છે ગ્સને વિદ્યાપાસનાના ક્ષેત્રમાં તે જરાયે પાછું નથી, તેની પ્રતીતિ કરાવી આપી છે.
આ ગ્રન્થને તસ્વીરીથી પણ અલંકૃત કરવાના હતા અને તસ્વીરની સંખ્યા ઘણી મોટી હતી, પરંતુ તેમાંથી પસંદગી કરતાં કરતાં અમે ૬૦ જેટલી તસ્વીરે પસ ંદૂ કરી છે, જે પતિશ્ર'ના વ્યક્તિગત તથા સામાજિક – ધાર્મિક જીવન પરિચય મેળવવામાં ઘણી ઉપયોગી નીવડશે.
પતિશ્રી અંગે આ ગ્રંથમાંથી ઘણું ઘણું જાણવાનું મળશે અને તે અનેકને પ્રેરણાદાયી નીવડશે એવે। અમને વિશ્વાસ છે. શક્તિ અને સમયની મર્યાદાને કારણે ગ્રંથ-સંકલન-સંપાદન-મુદ્રણમાં કંઇ ત્રુટિઓ રહી ગઈ હોય તે તેની ક્ષમા પ્રાથી આ નિવેદન પૂરુ કરીએ છીએ.
શાંતિકુમાર જ. ભટ્ટ મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા ડૉ. રમણલાલ સી. શાહુ
ડૉ. દેવ ત્રિપાઠી
પ્રા. કુમારપાળ દેસાઈ
ચન્ય સપા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
----
૧૧૨
વિષયાનુક્રમ પહેલે ખંડ
જીવન-પરિચય - ૧ વન-પરિચય .. .. . સંપાદક મંડલ ... ... ૩ ૨ સાલવારી. કે વિશાલ સાહિત્યસર્જન (1ણકત ગ્રંથેની યાદી) ,, ૪ અવધાનપ્રયોગેની યાદી
બીજો ખંડ
સાહિત્ય અને સંસ્મરણે ૧ શરાવકાલનાં સંસ્મરણે
શ્રી ધીરજલાલ ટે. શાહ ૨ પ્રવાસદર્શન
૧૦૪ અજન્તા યાત્રી એક અદ્ભુત ચિત્રકા
સ્વ. રતિલાલ મે. ત્રિવેદી - ૪ શ્રી ધીરજલાલ શાહની કવિતાભક્તિ
શ્રી વેણીભાઈ પુરોહિત ૫ શતાવધાની પં. શ્રીયુત ધીરુભાઈ
પૂ. આચાર્યશ્રી વિધર્મ સૂરિ ૧૨૨ ૬ પુરુષાર્થના અડીખમ દ્ધા
પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજ્યજી ૧૨૪ | કેટલાંક સંસ્મરણો
પુ. આચાર્યશ્રી વિજયકીર્તિચંદ્રસૂરિ ૧૨૯ અધ્યાપક નહિ, વિદ્યાથી પણ
પૂ. મુનિશ્રી નથમલજી ૧૪૪ ક -મૃતિવિકાસની પ્રક્રિયા શતાવધાનવિદ્યા
૫. સાધ્વી શ્રી નિર્મલાથીજી ૧૩૬ ૧નવનને શાલિની પ્રતાના પ્રતીક
શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ ૧૧ શક્તિનો મહાસ્રોત
શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા ૧૪૨ ૧૨ દરદશી પંડિતપ્રવર
ડો. રમણલાલ સી. શાહ ૧૪s ૧૩ વિરાટું વ્યક્તિત્વ અને સ્વરાટું દુખ્ય
B. રદેવ ત્રિપાઠી
૧૫૦ ૧૪ વિશાળ વડલાની શીતળ છાયા
શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ ૧૫ શ્રી ધીરજલાલભાઈ
શ્રી ઇન્દુમતી ચીમનલાલ શેઠ ૧૫૮ ૧૬ આજીવન સાધક ૫. ધીરજલાલ
શ્રી ઝીણાભાઈ ર. દેસાઈ ૧૭ ૫. ધીરજલાલ શાહનું અભિવાદન
ડ. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરા ૧૬૫ ૧૮ શતાવધાની પં. ધીરજલાલ શાહ
પં. લાલચંદ્ર ભ. ગાંધી
૧૬૭ ૧૯ બહુમુખી પ્રતિભા
શ્રી યંતી શુકલ ૨૦ ધીરજલાલભાઈ એ દેશને અને સમાજને ઘણું ઘણું આપ્યું છે. શ્રી રમણલાલ શેઠ
૧૭૪
૧૧૮
૧૩૯
૧૫૬
૧૬૨
૧૭૨
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ શ્રેયસ્કર સાધક ૨૨ અભિનંદનીય પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ ૨૩ વિદ્યાધર પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ ૨૪ સાહિત્યશિલ્પી શતાવધાની શ્રી ધીરજલાલ શાહ ૨૫ સંસ્મરણોના સથવારે ૨૬ વ્યક્તિ નહિ પણ શક્તિ ૨૭ પુરુષાર્થ અને પ્રેરણાના પ્રતીક ૨૮ શતાવધાનીની સંકલ્પ સિદ્ધિ ૨૯ શ્રી ધીરુભાઈની સાધના અને સકલતા ૩૦ પંડિતશ્રી ૩૧ સિદ્ધિઓના સ્વામી ૩૨ સંભારણાં
ત્રીજો ખંડ
પ્રશસ્તિ (૧ સંસ્કૃત વિભાગ (૨) ગુજરાતી વિભાગ (૩) અંગરેજી વિભાગ
શ્રી કનુભાઈ ત્રિકમલાલ શાહ ૧૭૭ શ્રી અગરચંદ નાહટા શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક ૧૮૨ શ્રી ખીમચંદ મગનલાલ વોરા ૧૮૪ શ્રી અનુપચંદ રાજપાલ શાહ ૧૮૬ શ્રી ચન્દ્રકાન્ત હ. શાહ
૧૮૯ શ્રી ભાઈલાલ એમ. બાવીશી ૧૯૯૭ શ્રી દુલેરાય કારાણી
19 શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ ૧૯૯ શ્રી શાન્તિલાલ નાગરદાસ શાહ ૨ ૦૧ શ્રી જયંતભાઈ માવજી શાહ ૨૦૪ શ્રી ધરણેન્દ્ર વાડીલાલ શાહ ૨૦-૬
.૨૫ :. ૩૫-૪૪ -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ જન્મ વિ. સં. ૧૯૬૨ ના ફાગણ વદિ ૮, તા. ૧૮-૩-૧૯૦ ૬, રવિવાર
ફેટો તા. ૪-૧૦- ૭૫
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલે ખંડ જીવન-પરિચય
જીવન અનંત શક્તિને ભંડાર છે, તેને ખીલવતાં શીખવું જોઈએ.
IL
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
સ‘પાદક—મડલ
૧—આર્ભે
સૂકાયેલી ધરતીને મહારાવવા જેમ વર્ષાં આવે છે, શિયાળાની ફૂ‘ઠવાઈ ગયેલી કુદરતને કિલ્લેાલ કરાવવા જેમ વસંત આવે છે, એમ સૂકાયેલી વિદ્વત્તાની હદયકુ જોને પ્રફુલ્લાવવા અને હીણાયેલી વિદ્યાના ગૌરવને ફરી સ્થાપવા કાજે જગત પર જ્ઞાનીએ જન્મ લે છે.
જમાનાની રીતને એ પારખે છે. વિચારની આગથી એ શેકાય છે.
અને અગાધ વિદ્વત્તાને અવિરત ધારે વરસાવ્યે જાય છે.
પરંતુ જિંદગીના પાણીપતમાં ઝૂઝનારા અનેક વિટંબણા અને મથામણેામાંથી પસાર થાય છે. બાહ્ય આપત્તિએ તેમજ આર્થિક અને સામાજિક મુશ્કેલીએ સતત એમને ઘેરા ઘાલતી હૈાય છે, પરંતુ આ કસેાટીની તાવણીમાં તવાઈને એમના વ્યક્તિત્વનું' કુંદન વધુ દીપ્તિકર બને છે.
સઘ એમની શક્તિને પ્રગટાવે છે. આફ્ત એમના આત્માને મળવત્તર બનાવે છે. મુશ્કેલી એમને ધ્યેયને માર્ગે આગળ ધપવા માટે માદક બની રહે છે.
જીવન અને સાહિત્યના આવા ભેખધારી પ`ડિત શ્રી શ્રીરજલાલ શાહના જીવનની આ ઝલકમાં આનું જ પ્રતિષ્ઠિ'ખ નિહાળવા મળે છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ડે. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી એમ. એ. પી. એચ. ડી. સાહિત્ય-સાંખ્ય–ગાચાર્ય જેઓ આજે દિલ્હીની શ્રી લાલબહાદુરશાસ્ત્રી સંસ્કૃત વિદ્યાપીઠના પ્રાધ્યાપક છે અને છેલ્લાં ૨૭ વર્ષથી પંડિતશ્રીના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા છે, તેમણે વિવિધ ન પરથી પંડિતશ્રીની જીવનરેખાનું સંકલન કર્યું હતું, તે પરથી સંપાદકમંડલે આ જીવનરેખા તૈયાર કરી છે. આશા છે કે પંડિતશ્રીની સીતેર વર્ષની જીવનયાત્રાનું મંગલદર્શન કરવા માટે આ જીવનરેખા ઉપયોગી થશે. સ્વ. નાગકુમાર મકાતી બી. એ. એલ્ એલ. બી. જેઓ પંડિતશ્રીના પરમ મિત્ર હતા અને તેમની સાહિત્યિક તથા સામાજિક અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈ રહ્યા હતા, તેમણે આજથી અઢાર વર્ષ પહેલાં તૈયાર કરેલી પંડિતશ્રીની જીવનરેખાને પણ આમાં ઉપગ કરવામાં આવ્યું છે.
આ જીવનરેખામાં તેમના જીવનની મુખ્ય મુખ્ય બાબતેને સ્પર્શ કરવામાં આવ્યો છે, છતાં પાઠકેને તેમના ભાવનાશીલ વિશિષ્ટ જીવનની એક સંસ્મરણીય ઝલક મળી જશે, એમાં શંકા નથી. વિશેષ તો આ ગ્રંથમાં જુદા જુદા મહાનુભાવો. દ્વારા રજૂ થયેલાં તેમનાં જીવનનાં સંસ્મરણે પરથી જાણી શકાશે. તેમના જીવનની સાલવારી તથા ગ્રંથે અને અવધાન પ્રયોગોની યાદી પણ તેમના સતત પ્રવૃત્તિમય જીવનને ખ્યાલ મેળવવામાં અતિ ઉપયોગી થશે. ૨–પ્રતાપી પૂર્વ
સૌરાષ્ટ્રની અતિ પવિત્ર અને પ્રતાપી ભૂમિ. આ ભૂમિ પર જેવા વીર થયા, એવા જ વિદ્વાને થયા.
ધીંગી ધરતીની તાકાત એટલી કે એને મેળો ખૂંદનાર માનવી ધરતી પર ધીંગા કામ કરી બતાવે.
અપૂર્વ વીરતા બતાવનારા બહાદુર માનવીઓ મળે, એમની વીરતાને આબેહૂબ અંતરના સૂરોથી કંડારનારા ચારણે મળે, ધરતીને અમીરસ સીંચનારા ખેડૂતે મળે, તો જ્ઞાનનો અમીરસ આપનારા વિદ્વાને મળે. વીર જેમ વીરતા કાજે મરણિયા ખાંડાના ખેલ ખેલે, એવી જ રીતે વિદ્વાને જીવનભર જ્ઞાનની આકરી તપશ્ચર્યા કરે.
સૌરાષ્ટ્રની આવી ધન્ય ધરા એ તે ભારતીય સંસ્કૃતિના ઉજજવળ દેવજસમી ગણાય. એવી ભેમકા પર આવેલા સુરેન્દ્રનગરથી સાત માઈલ દૂર દાણવાડા નામનું ગામ આવેલું છે, જે નજીકના દીક્ષર ગામને લીધે દીક્ષર-દાણાવાડા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. આજથી સીત્તેર વર્ષ પહેલાં ત્યાં આશરે ૨૦૦ ઘરની વસ્તી હતી. તેમાં ૩૫ ઘરે વાણિયાનાં હતાં. તે બધાં જૈન ધર્મને માનનારાં હતાં. તેમાં મોટો ભાગ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયનો હતો, જ્યારે પાંચથી છ ઘર મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયનાં હતાં.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને પૂર્વજે ઘણાં વર્ષોથી અહીં આવીને વસેલા હતા. લોકવાયકા
.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
મુજબ ગામના ટીંબે વસ્યા, ત્યારથી તેએ અહી રહેતા હતા. તેમાં જૂડાભાઈથી વંશાવળી મળે છે. જૂડાભાઈના પુત્ર માધવજી, માધવજીના પુત્ર સવજી, સવજીના પુત્ર ત્રિકમજી અને ત્રિકમજીના પુત્ર ટાકરશીભાઈ. તેએ વીશાશ્રીમાલી મૂર્તિપૂજક જૈન હતા. ચિકાણી તેમનુ ગેાત્ર હતું. આમ તે તેએ પાંચંદ્ર ગચ્છના હતા, પશુ ગામડામાં વસ્યા પછી ગચ્છનો ભાવના ભૂંસાઇ ગઇ હતી. જ્યાં સ્થાનકવાસી કે મૂર્તિપૂજકના પણ ખાસ ભેદ ન હતા, ત્યાં ગચ્છની તે। વાત જ શી કરવી ? બધા સાથે હળીમળીને રહેતા અને પેાતાની સૂઝ-સમજ પ્રમાણે ધનુ' આચરણ કરતા, એ વખતે સ્થાનકવાસી અને મૂર્તિપૂજકામાં કન્યાની લેવડદેવડ પણ હતી. પાછળથી ગાળ બ’ધાતાં એ વ્યવહાર મ'ધ પડચા,
શ્રી ટાકરશીભાઈ ને ભાઈ કે બહેન ન હતા. તેએ પિતાનુ' એકમાત્ર સતાન હતાં. તેમના દાદા સવજીભાઈ માટે પણ એમ જ કહેવાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં તેમનાં સગાંઓને વિસ્તાર ઘણા એછે હતે, પર'તુ તેમના મેાસાળપક્ષ મેટા હતા, તેમના મામાનું નામ એઘડ ગણેશ હતું. તેએ મૂળી નજીક સાયલા ગામમાં રહેતા હતા.
શ્રી ટાકરશીભાઈ પેાતાના જમાના અનુસાર ઘેાડી ગુજરાતી ચાપડીએ ભણ્યા હતા અને પરચુરણ દુકાનદારી કરી પેાતાની આજીવિકા ચલાવતા હતા. પ્રથમ ભાયાત દરબારનું કારભારું પણ કરતા હતા, પરંતુ તેમાં ઝાઝા કસ ન દેખાતાં તેને હોડી દીધું હતું.
તેમને વ્યાપાર અને વ્યવહાર કરતાં સેવાનાં કાર્યાં વધુ ગમતાં, એટલે ગામની સાવજનિક પ્રવૃત્તિએમાં રસ લેતા અને એ રીતે લેાકપ્રિય થયેલા. એ વખતે ગામના મહાજનની ધાક એવી હતી કે કેાઈ તેની સીમમાં પ્રાણીની હિંસા કરી શકે નહિ. આમ છતાં વાઘરી તથા ખીજા હિ'સક ટાકેા ગામની સીમમાંથી સાંઢા વગેરે પકડવાના પ્રયત્ન કરતા, તે। શ્રી ટેાકરશીભાઇ પેાતાના મિત્ર સાથે ત્યાં જઈ પહોંચતા અને તેમની સામે ઝઝુમીને ભગાડી મૂકતા. છેવટે તે તેમનું નામ સાંભળીને પણ આવા લેાકેા થરથરતા અને ગામની સીમમાં આવવાની દુિ'મત કરતા નહિ.
શ્રી ટોકરશીભાઈ 'િમતવાન પણ એવાજ હતા. એકવાર સુરેન્દ્રનગરથી ગાડામાં બેસીને દાણાવાડા આવતાં રસ્તામાં ચારા મળ્યા, ત્યારે ગાડાનાં ઉપળાં કાઢીને ચારાને સામના કરેલા અને છેવટે તેમને ભગાડી મૂકેલા, ટૂંકમાં શ્રી ટોકરશીભાઈની ગણના ગામના એક મ માણસ તરીકે થતી અને બધા પર તેમના પ્રભાવ પડતા.
સાધુ-સંતાની સેવા તેમને ખૂબ ગમતી. ગામમાં કોઈ સાધુ-સંત પધારે કે તેમની પાસે તરત જ પહેાંચી જાય અને તેમની દરેક પ્રકારે સેવા કરવા માંડે, આ સ'ચાગેામાં તેઓ કુટુબના જીવનનિર્વાહથી વિશેષ કમાણી કરી શકતા નહિ,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દશન તેમનાં લગ્ન મોટી ઉમરે એટલે આશરે ચાલીશમા વર્ષે વઢવાણ શહેરના રહીશ શ્રી જેચંદભાઈ માવજીની સુપુત્રી મણિબહેન સાથે થયાં. મણિબહેનની માતા પુતલીબાઈ ઘણુ જ ધર્મચુસ્ત હતા. સામાયિક, પ્રતિકમણું, વ્યાખ્યાન-શ્રવણ, રાત્રિભેજન-ત્યાગ આદિ જૈન ધર્મના નિયમોનું તેઓ ચુસ્તપણે પાલન કરતા હતા.
લગ્ન વખતે મણિબહેનની ઉમર ઓગણીશ–વીશ વર્ષની હશે, પણ ધર્મચુસ્ત માતાના ખેાળામાં ઉછરેલા હોવાથી તેમની ધાર્મિક ભાવના ઘણું ઊંચી હતી. તેઓ પણ માતાની જેમ જૈન ધર્મના મુખ્ય નિયમોનું બરાબર પાલન કરતા હતા. તેમણે પાંચ ગુજરાતીનો અભ્યાસ કરેલ હતો, પણ સ્મરણશક્તિ તીવ્ર હોવાથી જે જે ધર્મચર્ચાઓ તથા કથા વગેરે સાંભળતાં તે બરાબર યાદ રહી જવાથી તેમનું જ્ઞાનભંડળ ખૂબ મોટું હતું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને જન્મ આ ધર્મપરાયણ માતાની કુક્ષિાએ વિ. સં. ૧૯૬૨ના ફાગણ વદિ ૮, તા. ૧૮-૩-૧૯૦૬ રવિવારની વહેલી સવારે થયો હતે. પુત્રના જન્મથી કોને આનંદ થતો નથી ? માતા-પિતા બંનેને ખૂબ આનંદ થયો. આ વખતે શ્રી ટોકરશીભાઈના માતુશ્રી દીવાળીબાઈ વિદ્યમાન હતા. તેમના આનંદની તો અવધિ ન રહી. બે પેઢીથી એક જ પુત્ર પર વંશવેલે ચાલતું હતું અને શ્રી ધીરજલાલભાઈના જન્મ પહેલાં મણિબહેનને એક પુત્ર માત્ર બે માસને થઈને મૃત્યુ પામેલો, એટલે આ પુત્રના આગમને તેમને અસાધારણ આનંદ થાય એ સ્વાભાવિક હતું.
ધનરાશિના છે અને ભ અક્ષર પરથી આ પુત્રનું નામ ધીરજલાલ પાડવામાં આવ્યું, પણ દાદીમા તે તેમને ભાઈચંદના હુલામણા નામથી જ બોલાવતા હતા અને વારંવાર કહેતા હતા કે “આ દીકરે દી કરશે, એટલે કે અમારા કુલને અજવાળશે.” અંતઃ પ્રેરણાઓ ઘણી વાર સાચી હોય છે. દીવાળીબાઈની આ અંત:પ્રેરણા તે અચૂક સાચી પડી, એ હવે પછીની પંક્તિઓ વાંચતાં સમજી શકાશે. ૩–બાલ્યાવસ્થા:
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એક વર્ષના થયા, ત્યારે ચાલતા-દોડતા થઈ ગયા હતા અને ઘણા શબ્દ બોલી શકતા હતા. તેઓ લગભગ દોઢ વર્ષના થયા, ત્યારે એક યાદગાર ઘટના બની ગઈ. શ્રી ધીરજલાલભાઈ ઘરના ઉંબરા પાસે ઓશરીમાં રમતા હતા. એમના પિતાજી કઈ કામે બહાર ગયા હતા. માતાજી બાજુના ઓરડામાં ગૃહકાર્યમાં નિમગ્ન હતા અને દાદીમાં બીજા ઘરમાં પોતાના ઓરડામાં ખાટલા પર સૂતા હતા. એવામાં કળિયામાંથી એક નાગણ ઓશરી પર ચડી અને તેઓ રમતા હતા તેની બાજુમાં થઈને - ઓરડામાં દાખલ થવા લાગી. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એક ગોળ સુંવાળી વસ્તુ સમજી રમવાની બુદ્ધિથી તેની પૂંછડી પકડી લીધી અને નાગણને થોડી પાછી ખેંચી.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
આ સંયોગોમાં નાગણ છંછેડાઈને દંશ માર્યા વિના રહે નહિ, પણ કેણ જાણે કેમ! તે એમની ઉપેક્ષા કરીને પાછી ઓરડીમાં દાખલ થવા લાગી. આમ તે અંદર જાય અને શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેને પાછી ખેંચે. એવું ડીવાર બન્યું હશે, ત્યાં તેમના પિતાશ્રી બહારથી આવ્યા અને દશ્ય જોઈ ડઘાઈ ગયા. શું કરવું? તે સૂઝે નહિ. એવામાં તેમના માતુશ્રી ઓરડામાંથી બહાર નીકળ્યા. તેમણે કહ્યું : “જ્યાં કરે નાગણની પૂંછડી છોડી દે કે તરત જ તેને ઉચકીને લઈ લે. તેમના પિતાશ્રીએ એ પ્રકારની હિમ્મત કરી અને તેમને ઉઠાવી લીધા. માતા-પિતા બંનેએ તેમને છાતી સરસા ચાંપ્યા અને ખૂબ વહાલ કર્યું. પછી અન્ય માણસની સહાય મેળવી એ નાગણને પકડી લીધી અને ગામ બહાર દૂર મૂકી આવ્યા.
બીજા દિવસે ત્યાં બે નેહીઓ આવ્યા, તેમણે આ ઘટના જાણીને કહ્યું: “જેમના માથે નાગ ફેણ ધરે અથવા જે નાગ સાથે રમે, તે આગળ જતાં ઘણે પરાક્રમી થાય અને દેશમાં તેને ડકે વાગે. માતા-પિતાએ કહ્યું: “એ તે બને તે ખરું, પણ અત્યારે તેને જીવ બચે છે, તેથી અમારા આનંદને પાર નથી.”
આ ઘટના પછી થોડાજ વખતે તેમના માતુશ્રી તેમને સાથે લઈને પિતાના પિયર વઢવાણ શહેર પગે ચાલીને જઈ રહ્યા હતા. રસ્તામાં તેઓ એમને એક બાજુએ બેસાડીને
ડે દૂર લઘુશંકા કરવા બેઠા. ત્યાં તે શ્રી ધીરજલાલભાઈને ચપલ જીવડે ચાલતો ચાલતો થોડે દૂર કૂ હતું ત્યાં જઈ પહોંચે, માતા તે જોઈ દેડતા આવ્યા, ત્યાં તે તેમણે કૂવામાં શું છે? એ જોવાની જિજ્ઞાસાથી મસ્તક નમાવ્યું અને તેઓ અંદર સરકી ગયા, પણ માતાએ તેમને એક હાથે પકડી લીધા. આ બધું ક્ષણવારમાં ની ગયું. હવે આ રીતે વધારે વખત માતાથી ઊભા રહી શકાય એવું ન હતું, કારણ કે તેમનું શરીર કાંઠા પર તોળાઈ રહ્યું હતું અને ધ્રુજતું હતું. એવામાં કઈ વટેમાર્ગુ ત્યાં આવી પહોંચ્યો અને તેણે આ મા-દીકરાને બચાવી લીધા. આ પ્રસંગનું વર્ણન કરતાં તેમના માતુશ્રીએ જણાવ્યું હતું કે “મેં તો આશા છેડી દીધી હતી, પણ મનમાં ભગવાનનું સ્મરણ ચાલુ હતું, એટલે આ રીતે અણિના સમયે અણધારી મદદ મળી એમ માનું છું.'
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સમવયસ્ક મિત્રો સાથે ખેલતાં કૂદતાં પાંચ વર્ષ પૂરાં કર્યા, ત્યારે તેમને નિશાળે બેસાડવામાં આવ્યા. ત્યાં થોડા વખતમાં આંક તથા કકે બારાખડી શીખી ગયા અને વિદ્યાભ્યાસમાં પ્રગતિ થવા લાગી. શિક્ષકને તેમના પ્રત્યે પ્રેમ પ્રકો અને તેમના પર ખાસ ધ્યાન આપવા લાગ્યા. એમ કરતાં તેઓ આઠમા વર્ષમાં આવ્યા અને ત્રીજા ધેરણમાં આવ્યા કે એક દુર્ઘટના બની.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દશન
શિરછત્ર ગુમાવ્યું
તેમના પિતાશ્રી છેલ્લાં બે વર્ષથી ગોધરા નજીક ટુવા સ્ટેશને એક દુકાનમાં ભાગીદાર તરીકે જોડાયા હતા અને ત્યાંથી અહીં આવ-જા કરતા હતા. છેવટે તેમણે નિર્ણય કર્યો હતો કે મારા આખા કુટુંબને ત્યાં લઈ જવું. આ વખતે શ્રી ધીરજલાલ ભાઈને બે નાની બહેન હતી. તેમાંની પહેલીનું નામ ઝવેરી અને બીજીનું નામ શાન્તા હતું.* આ રીતે આ વખતે તેમના કુટુંબમાં પાંચ જણ હતાં. તેમણે ઘર સમેટવા માંડયું અને અગત્યની વસ્તુઓનાં પોટલાં બાંધ્યાં. એવામાં શ્રી ટોકરશીભાઈને તાવ આવ્યો અને માત્ર બે જ દિવસની માંદગીમાં સં. ૧૯૭૦ના કારતક સુદિ ૧ની મેડી રાત્રે તેમનું અવસાન થયું. એ વખતે ગામમાં રામલીલા રમાઈ રહી હતી, તેને ખેલ બંધ થશે અને ગામમાંથી એક મઈ માણસ એકાએક ચાલ્યા જવાને આઘાત સહુએ અનુભવ્યું.
તેમને ખરખરો કરવા ગામેગામના સાથે આવવા લાગ્યા. તેમને માટે રસોડું ચલાવવું પડતું અને ઘીમાં બળેલી રોટલીઓ પીરસવી પડતી. આ વ્યવહાર લગભગ એક મહિના સુધી ચાલ્યું. તેને ખર્ચ આશરે રૂપિયા બસો-અઢીસો થયે, જે મણિબહેને પિતાના દાગીના વેચી પૂરે કર્યો. એ વખતના રિવાજ મુજબ વિધવાએ અગિયાર મહિના સુધી પૂણે પાળવો પડતો એટલે તેઓ ખૂણે પાળવા લાગ્યા.
પાસે મૂડી હતી નહિ, તેમજ આવકનું કોઈ સાધન પણ હતું નહિ, એટલે જીવનનિર્વાહની કઠિન સમસ્યા ખડી થઈ. શ્રી મણિબહેને જાતમહેનત કરી તેને ઉકેલ આવા નિર્ણય કર્યો. આ નિર્ણય અનુસાર તેઓ વહેલી સવારે ઊઠી અન્ય લેકેનું દળણું દળતા તથા બપોરે ભરતગૂંથણનું કામ કરી આપતા અને એ રીતે જે મહેનતાણું પ્રાપ્ત થતું. તેમાંથી પિતાને તથા સંતાનને નિર્વાહ કરતાં. કેઈવાર પાડોશણ બહેને કહેતી કે “બહેન! તમારા માથે બહુ વીતી !' ત્યારે તેઓ જવાબ દેતાઃ “દમયંતી, સીતા, દ્રૌપદી વગેરેએ જે સહન કર્યું છે, તેના પ્રમાણમાં મારું દુઃખ તે કંઈ નથી. એ તે કાલે ચાલ્યું જશે અને બધાં સારા વાના થશે. આ સ્થિતિમાં જે તે પિતાની નિત્ય ધર્મકિયાએ કરવાનું ચૂકતા નહિ.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમને ગૃહકાર્યમાં મદદ કરતા, એટલે કે કૃવે જઈ પાણી ભરી અવતા, છાણ-માટીની જરૂર હોય તે તે પણ લઈ આવતા અને શાક-પાંદડું તથા અનાજ વગેરે પણ ખરીદી લાવતા. તેમની પાડોશમાં રહેતા દોશીભાઈએ તેમના આ કામમાં શકય એટલી મદદ કરતા.
૪ આ બંને બહેને લગ્ન થયા પછી થોડાં થોડાં વર્ષે અવસાન પામેલી છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
E063633636032G3636038076336363୧୯G33
|
ગુજરાત રાજ્યના પંતપ્રધાન
સન્માનનીય શ્રી બાબુભાઇ જે. પટેલ
જેમના વરદ હસ્તે આ ગ્રન્થનું પ્રકાશન થયું છે.
ଏi. R3-11-14୨.
B33୧୬:୧୬୧୬363863363୧୬୧୬୧3
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
ખૂણે મૂક્યા પછી શ્રી મણિબહેનના સગા કાકા શ્રી રઘુભાઈ તેમને પિતાને ગામ દેવચરાડી લઈ ગયા. * શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ત્રીજી ગુજરાતીને અભ્યાસ ત્યાં રે કર્યો અને ચોથીની શરૂઆત કરી, પરંતુ દશ મહિના પછી ત્યાંથી પિતાના ઘેર પાછું ફરવાનું થતાં તેની પૂર્ણાહુતિ દાણવાડામાં કરી. ત્યારબાદ શ્રી ધીરજલાલભાઈના મામા શ્રી જેઠાલાલ તેમને વઢવાણ શહેર લઈ ગયા, જ્યાં ધૂળી પિળની મોટી ગુજરાતી નિશાળમાં તેમને પાંચમી ગુજરાતી ભણાવી છઠ્ઠીમાં પહોંચાડવા.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈને પિતાને પ્રાથમિક અભ્યાસ પૂરો કરવા માટે ત્રણ સ્થાને રહેવું પડયું, પરંતુ તેઓ બુદ્ધિમાન તથા વિદ્યાપ્રેમી હેવાથી અભ્યાસમાં હરકત આવી નહિ. | દશવર્ષની ઉમરે તેઓ દાણાવાડામાં તળાવમાં નહાવા જતાં ડૂબી ગયા હતા, પણ લોકોએ તેમને બચાવી લીધા હતા. તેજ રીતે વઢવાણના ભોગાવામાં નહાવા જતાં ઊંડા ધરામાં પહોંચી ગયા હતા અને ગળકા ખાવા લાગ્યાં હતાં, ત્યારે પણ લે કેએ તેમને બચાવી લીધા હતા. આ રીતે બાલ્યાવસ્થામાં તેમના પર ચાર ઘાતો આવવા છતાં બચી ગયા હતા. તેમાં કુદરતને કેઈ ગૂઢ સંકેત જ સમજે ને ?
—છાત્રજીવન * '. શ્રી ધીરજલાલભાઈ હવે કૌમાર અવસ્થામાં પ્રવેશ કરી ચૂક્યા હતા અને તેમનું
શરીર સશક્ત હતું. તેમનાં અંગોપાંગે સપ્રમાણ ખીલવા લાગ્યાં હતાં, તેમના મુખ પર બુદ્ધિ-પ્રતિભાનું તેજ ઝળકતું હતું. તેમને ગમે તેવાં અધરાં લેખાં પૂછવામાં આવે તે તેને તરત જવાબ આપી દેતા. એ રીતે અનેક અટપટા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપવામાં પણ ઝાઝ વખત લાગતે નહિ. કેયડા અને ઉખાણામાં તેમને ઘણે રસ પડતો. જ્યારે તેને સાચો ઉત્તર શોધી કાઢતા ત્યારે જે તેમને જંપ વળત.
તેમની આ વિદ્યારુચિ તથા પ્રગતિ નિહાળીને સંબંધીઓએ સૂચના કરી કે આ છોકરાને આગળ જરૂર ભણાવે. તેનું મગજ વિદ્યા ગ્રહણ કરી શકે એવું છે.” પણ ક્યાં ભણાવો ? એ પ્રશ્ન હતે.
વઢવાણ શહેરમાં દાજીરાજ હાઈસ્કૂલમાં અંગરેજી પહેલીથી સાત ધોરણ સુધીને અભ્યાસ કરવાની સગવડ હતી, પણ આટલે લાંબે વખત પોતાને ત્યાં રાખી શકે એવી મામાની સ્થિતિ ન હતી. તેઓ અપરિણિત હેઈ પિતાની માસીને ત્યાં જમતા હતા. વળી મણિબહેનની ઈચ્છા એવી પણ ખરી કે બને ત્યાં સુધી કોઈ સગાને ભારે પડે એવું કરવું નહિ.
૪ આ ગામ દાણાવાડાથી પાંચ-છ માઈલના અંતરે આવેલું છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જીવન-દર્શન
એવામાં શ્રી અમૃતલાલ ગાવિંદજી રાવલ નામના એક બ્રાહ્મણુ બધુ મળવા આવ્યા. તેઓ મૂળ દાણાવાડાના રહીશ હતા, પણ કેટલાક વખતથી અમદાવાદની એક મીલમાં નાકરી કરતા હતા. તેમને અને શ્રી ટાકરશીભાઈને સારા સંધ હતા, એટલે જ્યારે તેઓ દાણાવાડા આવતા ત્યારે મળવા જરૂર આવતા.
પ્રથમ તે। શ્રી અમૃતલાલભાઇએ પેાતાના મિત્ર ગુજરી ગયા તેને ખરખરા કર્યાં અને મણિમહેનને આશ્વાસન આપ્યુ. પછી તેમણે પેાતાનું હૃદય ખેાલતાં જણાવ્યુ કે ‘ભાભી ! તારું નસીબ તેા ફૂટયું', પણ તારા છોકરાનુ નસીબ ફ઼ાડીશ નહિ. એ તિવાળા છે અને જરૂર ભણે એવા છે, માટે તેને આગળ ભણાવ.'
ઉત્તરમાં મણિબહેને કહ્યુ : ‘અહી... તે એવી સગવડ છે નહિ અને વઢવાણમાં પણ મની શકે એમ નથી; તે શું કરું ?'
શ્રી અમૃતલાલભાઇએ કહ્યું: “તેને આગળ ભણાવવા માટે અમદાવાદ મેાકલ. ત્યાં હમણાં નૈનાનુ એક ખેડીંગ ખૂલ્યુ છે. તેમાં દાખલ કરી દે. મારી જાણ મુજબ ત્યાં કઈ ફી લેવાતી નથી. શેઠ અખાલાલ સારાભાઈ તેનેા વહીવટ કરે છે.'
મણિબહેને કહ્યું : અમદાવાદ તા ઘણું દૂર કહેવાય. આટલામાં મારી નજર સામે હાય તે। જીદ્દી વાત છે.'
શબ્દ સાંભળી શ્રી અમૃતલાલભાઇએ કહ્યું : તેા શું ખાપના કૂવામાં ખૂડાડી મારીશ ?” અમે બહાર નીકળ્યા અને કૈક ભણ્યા તે આજે બે પૈસા કમાઇને સુખી થયા છીએ. હવે અમદાવાદ દૂર ન ગણાય. વળી હું ત્યાં રહે' છે, એટલે તેની સભાળ રાખીશ.' એટલે મણિખહેન શ્રી ધીરજલાલભાઇને અમદાવાદ મેાકલવા સંમત થયા. તે અંગે વઢવાણુ શહેરમાં વિશેષ પૂછપરછ કરતાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયનું સરનામું મળ્યું' અને ત્યાંથી ફામ' મંગાવી ભરી મેકલતાં અમુક તારીખે હાજર થવાના પત્ર મળ્યા. મણિબહેન શ્રી ધીરજલાલભાઇને લઇને અમદાવાદ ગયા અને નિયત સમયે તેમને ઘીકાંટા-મગનભાઈની વાડીમાં આવેલ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં હાજર કર્યાં. ત્યાં પરીક્ષા લેતાં તેમની પસ`દગી થઈ અને તા. ૩૦-૬-૧૯૧૭ ના દિવસે તેમને દાખલ કરવામાં આવ્યા. પેાતાના પુત્રની ચેાગ્ય દેખભાળ કરવાની ગૃહપતિજીને વિનતિ કરી તેમના માતુશ્રી પાતાના વતનમાં ભારે હૈયે પાછા ફર્યાં.
આ છાત્રાલય મધ્યમ વર્ગના જૈન કુટુા મટે આશીર્વાદરૂપ હતુ', કારણ કે તે છાત્રાના તમામ ખર્ચ ઉપાડી લેતું હતું અને ધાર્મિક શિક્ષણ વગેરે દ્વારા સારા સ'સ્કારી આપતું હતું. તેના ગૃહપતિ શ્રી મનસુખરામ અનેપચંદ શાહે ઉમ્મર લાયક ઠરેલ સજ્જન હતા. તેમણે શિક્ષણના ધંધામાં જ જીવન વીતાવેલુ' એટલે શિસ્તને ખૂબ મહત્ત્વ આપતા હતા, તેમજ વિદ્યાર્થીઓને સારા સંસ્કારો પડે તે માટે ખૂબ
કાળજી રાખતા હતા.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન–પરિચય
શ્રી ધીરજલાલભાઈને અંગરેજી શિક્ષણ માટે “ધી ગવર્નમેન્ટ મિડલ સ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. ત્યાં તેમની કારકીર્દિ ખૂબ ઝળકતી રહી. લગભગ બધા શિક્ષકે પ્રેમ સંપાદન કર્યો. ત્યાર પછી તેમને “ગવર્નમેન્ટ આર. સી. હાઈસ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. ત્યાં ચોથા ધોરણનો અભ્યાસ પૂરો કર્યો. એવામાં મહાત્મા ગાંધીજીએ સરકારી શાળાઓ છેડી રાષ્ટ્રીય કેળવણી લેવાની હાકલ કરી. તેને માન આપી તેમણે સરકારી શાળા છોડી દીધી અને રાષ્ટ્રીય ભાવનાવાળી “ધી પ્રાયટરી હાઇસ્કૂલ માં દાખલ થયા કે જેનું સંચાલન શ્રી જીવણલાલ દિવાન તથા શ્રી ખેલુભાઈ ઠાકર કરતા હતા. પાંચમી, છઠ્ઠી તથા સાતમી અંગરેજીને અભ્યાસ તેમણે અહીં રહીને પૂરો કર્યો. છેલ્લા વર્ષમાં તેઓ આ હાઈસ્કૂલની વકતૃવસભાના મંત્રી બન્યા. તે વખતે કાકા કાલેલકર, અધ્યાપક કૌસંબી, આચાર્ય કૃપલાણી, પં. સુખલાલજી વગેરેના ઠીક ઠીક સંપર્કમાં આવ્યા.
સને ૧૯૨૪માં તેઓ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી લેવાયેલ “વિનીત' પરીક્ષામાં બીજા નંબરે ઉત્તીર્ણ થયા અને છાત્રાલય છોડયું. આ છાત્રાલયમાં મેટ્રીક કે વિનીત સુધીના વિદ્યાર્થીઓને જ રાખવામાં આવતા હતા. ત્યાર પછી તેઓ પોતાની જાતે વિશેષ અભ્યાસ માટે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં દાખલ થયા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની ગ્રહણધારણ શક્તિ ઘણી સુંદર હતી, એટલે શિક્ષક જે કંઈ શીખવે, તે તરત જ શીખી જતા અને વર્ગમાં હંમેશાં પહેલું કે બીજે નંબર રાખતા. શિક્ષક તરફથી સેંપાયેલા પાઠ તૈયાર કરવામાં તેમને બહુ ઓછો સમય લાગત અને એ રીતે જે સમય ફાજલ પડે, તેમાં તેઓ વિવિધ પ્રકારનાં પુસ્તકો વાંચતાં. સારાં સારાં પુસ્તકો વાંચવા મળે તે માટે તેમણે અંગરેજી ચોથા ધોરણથી જ સંસ્થાના પુસ્તકાલયની વ્યવસ્થામાં ભાગ લેવા માંડે હતો અને છેવટે તેના વ્યવસ્થાપક બન્યા હતા. નોંધપાત્ર બને તો એ છે કે તેમણે વિનીત થતાં સુધીમાં એ પુસ્તકાલયનાં ૧૬૦૦ જેટલાં પુસ્તકો વાંચી લીધાં હતાં અને તે તમામનાં રૂપરંગ તથા કમ બરાબર યાદ રહી ગયા હતા. અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે વ્યવસાયમાં પડયા પછી પણ તેમને આ પુસ્તકપ્રેમ ચાલુ રહ્યો હતે. ઘણી વાર તેઓ વીશીમાં એક વખત જમતા અને એ રીતે જે પૈસાને બચાવ થતો, તેમાંથી સારાં સારાં પુસ્તક ખરીદી લેતાં.
વહેલા ઉઠવું, બધું કામ જાતે કરવું અને શક્ય એટલી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરવી વગેરે સંસ્કાર તેમને છાત્રાલયના જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થયા હતા, જે તેમનું જીવન-ઘડતર કરવામાં અતિ ઉપયોગી નીવડ્યા.
શાળામાં જે શિક્ષણ પ્રાપ્ત થતું, તે ઉપરાંત છાત્રાલય તરફથી છાત્રને સંગીત, વ્યાયામ અને ધાર્મિક શિક્ષણ આપવામાં આવતું. તેને શ્રી. ધીરજલાલભાઈએ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન બરાબર લાભ લીધો હતે. ખાસ કરીને ધાર્મિક શિક્ષણમાં તેમણે ઊંડી દિલચસ્પી દાખવી હતી. પં. ભગવાનદાસ, પં. વર્ધમાનભાઈ તથા પં. પાનાચંદભાઈ આ વિષયમાં તેમના ગુરુ હતા. | મગનભાઈની વાડીના એક છેડે જૈનમંદિર આવેલું હતું. ત્યાં નાહી-ધોઈને દરેક છાત્રે પૂજા કરવાની હતી અને સાયંકાળે દર્શનવિધિ કરવાની હતી. વળી મહિનામાં એક દિવસ ગૃહપતિજી છાત્રને કઈને કઈ મંદિરનાં દર્શને લઈ જતા. એ રીતે જિનભક્તિના સંસ્કારો પણ છાત્રાલય-જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થયા હતા.
વિશેષમાં છાત્રાલયના ગૃહપતિજી એ આગ્રહ રાખતા કે દરેક વિદ્યાર્થીએ રસોઈ બનાવતાં શીખવું જોઈએ, એટલે વારાફરતી રોજ એક વિદ્યાર્થીને પિતાની રસોઈ બનાવવાનો કાર્યક્રમ રહેતા. તેનાં બધાં સાધને છાત્રાલય તરફથી આપવામાં આવતાં હતાં. આ રસાઈ પ્રથમ ગૃહપતિજીને ચખાડવી પડતી અને તેઓ એ બાબતમાં જે સૂચના આપે તે લક્ષ્યમાં રાખવી પડતી. પછી વિદ્યાથી એ રાઈના પિતાને માટે ઉપયોગ કરતે. આ રીતે કેટલીક વાર રસોઈ કરવાનો પ્રસંગ આવતાં શ્રી. ધીરજલાલ ભાઈ જાતે રસોઈ બનાવવાનું શીખી ગયા. આ વસ્તુ તેમને પછીના સમયમાં પ્રવાસ તથા અન્ય પ્રસંગે એ ઘણું ઉપયોગી નીવડી.
છાત્રાલય તરફથી રજાના દિવસોમાં ઘણા ભાગે પ્રવાસ જાતે. એ રીતે તેમણે નાના–મેટા ઘણું પ્રવાસો કર્યા. દરમિયાન સારંગપુર-વ્યાયામશાળાના સંચાલક શ્રી. જયકૃષ્ણ પુરાણીના પરિચયમાં આવતાં પગપાળા પ્રવાસ કરવાને શેખ જાગે. તેમાં પ્રથમ પ્રવાસ અખાડાના સભ્યો સાથે અમદાવાદથી પાવાગઢને કર્યો. બીજે પ્રવાસ તેમણે જાતે આગેવાની લઈ પાવાગઢ-સુરપાણેશ્વરને કર્યો અને ત્રીજો પ્રવાસ પણ તે જ રીતે દરથી કેશરિયાજી સુધીનો કર્યો. વિદ્યાર્થી જીવન પૂરું થયા પછી પણ તેમણે ઘણા પ્રવાસ કર્યા છે, પરંતુ તે બધાનો પાયો આ વખતે નંખાયો હતો.
એ વખતે ભારતમાં આઝાદીની લડત જેરથી ચાલતી હતી અને સર્વત્ર “મહાત્મા ગાંધી કી જય” બોલાઈ રહી હતી. ભારતીય જનતાને માટે ભાગ તેનાથી પ્રભાવિત
હતું. એ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પણ તેમના વિચારોથી અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા. તેથી જ તેમણે સરકારી શાળા છેડી રાષ્ટ્રીય ભાવનાવાળી શાળામાં જવાનું પસંદ કર્યું હતું. તેઓ નવજીવન નિયમિત વાંચતા, એટલું જ નહિ પણ કેટલાક વખત સુધી દર રવિવારે ગૃહપતિની રજા લઈને ‘નવજીવન’ વેચવા જતા. જ્યારે તેઓ આર. સી. હાઈસ્કૂલમાં હતા, ત્યારે છાત્રાલય તરફથી મળતી ટોપીને ત્યાગ કરીને ખાદીની ટેપી ધારણ કરી હતી. હેડમાસ્તરે તેમને આ ટોપી પહેરવા માટે ડીસમીસ કરવાની ધમકી આપી હતી, પણ તેમણે મચક આપી ન હતી. આજે પણ તેમના મસ્તક પર ખાદીની શ્વેત ટેપી હોય છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
મહાત્મા ગાંધીજીએ ચા છોડવાની હાકલ કરી, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આજીવન ચા ન પીવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી અને તે આજ સુધી બરાબર પાળી છે.
છાત્રાલયમાંથી બધી વસ્તુ મફત મળતી. માત્ર રજાઓમાં બે વાર પોતાના ઘરે જતી-આવતી વખતે પિતાને ખર્ચ કરવો પડત. આ ખર્ચ આશરે રૂપિયા દશબાર આવતે, તે શ્રી ધીરજલાલભાઈ જાત મહેનતથી મેળવી લેતા. તેઓ વેકેશનમાં ઘરે જતા ત્યારે માતાને દરેક કામમાં મદદ કરતા અને મોસમ ચાલતી હોય તે સવારથી સાંજ સુધી કાલાં ફેલતાં. તેમાંથી ચાર કે પાંચ આનાની આવક થતી, તે ' ઘરખર્ચમાં ઘણી ઉપયોગી થતી. આજે ચાર-પાંચ આનાની કંઈ કિંમત નથી, પણ એ વખતે એટલી રકમમાંથી એક દિવસને ગુજારે છે.
જયારે તેઓ ચોથી અંગરેજી ભણતા હતા, ત્યારે તેમના માતુશ્રીનું સ્વાથ્ય એકાએક બગડતાં તેઓ પોતાના મૂળ વતન દાણવાડા ગયા. આ વખતે લડાઈના કારણે મેંઘવારી વધી રહી હતી અને હવે માતાથી કામ થઈ શકે એમ ન હતું, એટલે તેમણે કરીએ લાગી જવાને વિચાર કર્યો અને સુરેન્દ્રનગરની એક ટાયરની દુકાનમાં રૂપિયા પંદરની નેકરી શોધી પણ કાઢી, પરંતુ તેમણે પોતાનો આ વિચાર ગૃહપતિજીને લખી જણાવ્યું, ત્યારે ગૃહપતિજીએ તેમને અત્યંત સહૃદયતાભર્યો પત્ર લખ્યો અને આગળ ભણવાને પ્રબળ અનુરોધ કર્યો. સાથે છેડી આર્થિક મદદ પણ મેકલી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ અનુરાધને શિરોધાર્ય કરી અમદાવાદ પાછા ફર્યા અને અભ્યાસમાં લાગી ગયા. - તે પછી થોડાજ વખતે શ્રી રમણલાલ ગોવિંદલાલ શાહ નામના ગૃહસ્થનો પરિચય થયો અને તેમણે પોતાના ભત્રીજાનું ટયુશન ગોઠવી આપતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને દર મહિને રૂપિયા પંદર મળવા લાગ્યા. આ રકમ તેઓ નિયમિત રીતે પિતાના માતુશ્રીને મેકલી આપતા હતા, એટલે તેમને સારી એવી રાહત મળતી હતી. આ ટયુશન તેઓ વિનીત થયા ત્યાં સુધી ચાલુ રાખ્યું હતું.
પાંચમી અંગરેજીના અભ્યાસ દરમિયાન ઘટ્ટીના દિવસોમાં તેઓ દાણાવાડા ગયા. ત્યાં સાંજે ફરવા જતાં તેમને જમણા પગે સાપ કરડયો અને પગની પાનીના ઉપરના ભાગમાં છરીથી મોટો કાપ મૂકવામાં આવ્યું. આ કાપ કઈ ડોકટર, વૈદ્ય કે હકીમે નહિ, પણ એક અણુઘડ માણસે માત્ર તેમને જાન બચાવવાના ઈરાદાથી મૂકેલે, એટલે તેની વેદના કેવી હોય? તે કપી શકાય એમ છે. તેમના મુખમાંથી દર્દભરી ચી નીકળવા લાગી, પણ તે જ વખતે શ્રદ્ધાપૂર્તિ માતાએ આદેશ આપ્યો કે “તારી ચીસ બંધ કર. માત્ર ભગવાન મહાવીરનું નામ જ બોલ્યા કર, તને સારું થઈ જશે.” અને એ આદેશને શિરોધાર્ય કરી તેઓ ભગવાન મહાવીરનું નામ રટવા લાગ્યા. કોઈ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન વાર વેદના વધારે થતી તે એ નામ ખૂબ મોટેથી બેલાઈ જવાતું, પણ એ વખતે મુખમાં બીજો કોઈ શબ્દ પ્રવેશવા દીધો ન હતે.
આ વખતે તેમને લીમડાનાં પાન, મરી અને મીઠું નાખેલું ઘી ગરમ કરીને પીવડાવવામાં આવ્યું હતું. પગ સૂજીને થાંભલા જે થઈ ગયો હતો અને ખાટલામાં રહેવું પડ્યું હતું. રેજ પગે ખાટખટુંબાના પાનને કલ્ક લગાડવામાં આવતું હતું અને કરી પણ બરાબર પાળવી પડતી. આ પ્રકારની એક મહિનાની સારવાર પછી તેઓ હરતા-ફરતા થઈ ગયા હતા અને અમદાવાદ આવી અભ્યાસમાં લાગી ગયા હતા. ત્યાર પછી બે-ત્રણ વર્ષ સુધી જ્યારે ચોમાસું આવે ત્યારે માથું ભારે થઈ જતું, પરંતુ તે પછી તેની કઈ અસર રહી ન હતી.
વિનીતની પરીક્ષા આપ્યા પછી શ્રી રમણલાલ ગોવિંદલાલ શાહ તથા તેમના મામાએ કરેલી આર્થિક સહાય વડે તેમણે બીજા ચાર સાથીઓ સાથે એક મહિનાને કાશ્મીરનો પ્રવાસ કર્યો હતો અને તેને અદ્ ભુત પ્રાકૃતિક સૌન્દર્યનું પાન કર્યું હતું. વળતી વખતે રાવલપીંડી, અમૃતસર, હરદ્વાર, ઋષિકેશ, લક્ષ્મણઝુલા, દિલી અને . આગરા જોયા હતા.
શારીરિક-માનસિક ખડતલતા કેળવવી, બને તેટલી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરવી અને ? એક સુયોગ્ય નાગરિક બનવું, એ એમના છાત્રજીવનને મુખ્ય પ્રયાસ હતો અને તેમાં સારી સફળતા મેળવી હતી. આજના છાત્રોએ તેમાંથી ઘણું શીખવા જેવું છે. પ-સંગોની બલિહારી
હવે કુટુંબના નિર્વાહ માટે કમાયા વિના છૂટકો ન હતો, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગુજરાત વિદ્યાપીઠ છોડી દીધી. તેમને ચિત્રકલાનો શોખ હ, એટલું જ નહિ પણ તેમણે જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટની એલીમેન્ટ્રી અને ઈન્ટરમિજિયેટ ડ્રોઈંગની પરીક્ષાઓ પસાર કરી હતી અને ડ્રોઈંગ તથા પેઈન્ટીંગના પ્રથમ વર્ષને અભ્યાસક્રમ પણ લગભગ પૂરે કર્યો હતો, એટલે તેમણે ચિત્રકલા તરફ દષ્ટિ દેડાવી અને નાનાલાલ એમ. જાની નામના સુપ્રસિદ્ધ છબી ચિત્રકારને ત્યાં મદદનીશ ચિત્રકારની જગા મેળવી, છ માસ પછી ચિત્રકલાનું વિશેષ શિક્ષણ લેવા માટે તેઓ ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ કલાકાર શ્રી રવિશંકર રાવળના હાથ નીચે કામ કરવા લાગ્યા. ત્યાર પછી થોડા વખતે તેમણે ચિત્રકાર તરીકેની સ્વતંત્ર કારકીર્દીિ શરૂ કરી.
તેમણે દોરેલાં પ્રાકૃતિક દશ્ય (Landscpe) ઠીક ઠીક કિંમતે વેચાવા લાગ્યાં અને છબીઓ બનાવવાના એડરે પણ સારા પ્રમાણમાં આવવા લાગ્યા. તેમાંથી તેમને માસિક ત્રણસો-ચારસો રૂપિયાની કમાણી થવા લાગી, એટલે તેમણે પોતાના માતુશ્રી તથા નાની
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વન-પરિચય
૧૫
બહેનને અમદાવાદ ખાલાવી લીધા. (આ વખતે માટી બહેન સાસરે હતી.) દિવસે
આનદમાં પસાર થવા લાગ્યા.
આ અરસામાં પાલીતાણા ઢાકારે શત્રુંજયની યાત્રા માટે વાર્ષિક ભારે રકમની માગણી કરતાં શત્રુંજયની યાત્રા 'ધ કરવામાં આવી અને તેમની વિરુદ્ધ આંદોલન શરૂ થયું. ધીરજલાલભાઈના ધર્મપ્રેમી હૃદયને આ વાતે ભારે આંચકા આપ્યા. આ અન્યાય સામે તેમણે આખરી ખૂદ સુધી ઝઝૂમવાના નિર્ધાર કર્યાં. અન્યાયને સાંખવે નહિ. ન્યાય માટે મરી ફીટવુ'' એ ભાવના તેમના અંતરમાં ધબકતી હતી. તેમણે કાનપુરથી પટણા સુધીના જૈન વસ્તીવાળા શહેરામાં સભા ભરી સહીએ મેળવવાનુ કામ માથે લીધું. ખીજી ત્રણ વ્યક્તિએ તેમની સાથે જોડાઈ,
લગભગ એક મહિને આ પ્રયાસ ચાલ્યે અને કામ પણ ઠીક થયું', પર`તુ પ્રવાસ દરમિયાન ખાવાપીવાની ખૂબ અનિયમિતતા થવાથી ઘરે આવતાં જ બિમાર પડયા. આ બિમારી લગભગ એક મહિના ચાલી અને તેમાં તેમણે ૨૮ રતલ વજન ગુમાવ્યુ. જો કે ત્યાર પછી ઉપચાર લાગુ થતાં તેઓ મૂળ સ્થિતિમાં આવી ગયા. × અને પેાતાને ચિત્રકામના ધંધા ચાલુ કર્યું. આ વખતે તેમણે રાજ સાંજે કરવાનું રાખ્યું હતુ.
આ રીતે કરવા જતાં એક સાંજે ચી. ન. છાત્રાલયમાં પહોંચ્યા. આ વખતે એ છાત્રાલય ખાનપુર-અહેચર લશ્કરીના બંગલામાં ચાલતું હતું. ત્યાં છાત્રાલયના ગૃહપતિજી સાથે વાત કરતાં તેમણે જણાવ્યુ કે · હાલ કેાઈ ધામિક શિક્ષક નથી, એટલે વિદ્યાથી આનું ધાર્મિક શિક્ષણ અટકી પડયુ છે. છાત્રાલયે આટઆટલા વિદ્યાર્થી એને ભણાવ્યા પણ કાઈ ધાર્મિ`ક શિક્ષક તૈયાર થયા નહિ. સહુની દૃષ્ટિ પૈસા ભણી જ દોડે છે.'
શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમની અંતરવેદના કળી ગયા અને આ સંબધી શુ થઈ શકે ? તેની ઊંડી વિચારણામાં સરકી ગયા. ‘ હું ધારું તે ધાર્મિ ક શિક્ષણ જરૂર આપી શકું, પણ મારા ધંધાનું શું? એ પૈસાનું માઢું તેા હમણાં જ જોવા પામ્યા છે': કુટુંબે ઘણું. દુ:ખ સહન કર્યુ છે, હવે તેને કંઈ પણ ખમવુ પડે એવું શા માટે કરવુ? પરંતુ છાત્રાલયને ઉપકાર મારા પર ઘણું છે. વળી ગૃહપતિજી પણ મારા અનન્ય ઉપકારી છે. શુ' એમની અંતરવેદના ઓછી કરવાની મારી ફરજ નથી ? ' આખરે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગૃહપતિજીને જણાવ્યુ કે ‘આવતી કાલથી હું અહી. આવીશ અને ધાર્મિક શિક્ષણ આપીશ.' આ ઉત્તર સાંભળતાં ગૃહપતિજીના મુખ પર આનંદની રેખાએ તરવરી ઉઠી.
ખીજા દિવસે શ્રી ધીરજલાલભાઈ છાત્રાલયમાં ગયા અને તેમણે માસિક {ક રૂા. ૭૫ની × આ પ્રસ`ગનુ` વિગતવાર વર્ણન ‘આત્મદર્શનની અમોઘ વિદ્યા'ના સત્તાવીશમા પ્રકરણમાં કરેલું છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-કશન ધાર્મિક શિક્ષકની જગા સંભાળી. ધાર્મિક શિક્ષણના વર્ગો તે મોટા ભાગે રાત્રિએ જ ચાલતા, પણ દિવસે તે અંગે તૈયારી કરવી પડતી, અભ્યાસક્રમ અંગેનાં પુસ્તકો જોઈ જવા પડતાં.
તેમના ધાર્મિક વર્ગોમાં વિદ્યાર્થીઓને રસ પડવા લાગે, કારણ કે તેમની સમજાવવાની શૈલી સરસ હતી અને વિદ્યાર્થીઓને પ્રશ્નો પૂછવાની છૂટ રહેતી. તેઓ દરેક પ્રશ્નના સમાધાનકારક ઉત્તર આપતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ સેવાનિષ્ઠાની ગૃહપતિજી તથા સંસ્થાના સંચાલક પર ઊંડી છાપ પડી. સંસ્થાના સંચાલકે પૈકી શેઠ અંબાલાલ સારાભાઈ તે છાત્રાલયમાં ભાગ્યે જ આવતા, પણ સંસ્થાના વથાપક શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસના ધર્મપત્ની શ્રી માણેકબા ત્યાં અવારનવાર આવતા અને સંસ્થાના કામકાજ પર દેખરેખ રાખતા, તેમજ વિદ્યાથીઓને પણ મળતા. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસના બીજા પુત્રી શ્રી નિર્મલાબહેન થોડા વખત પહેલાં જ સંચાલક મંડળમાં જોડાયા હતા. તેઓ પણ સંસ્થાના કાર્યમાં ખૂબ રસ લેતા હતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગતું હતું કે હવે સંસ્થાને પિતાનું વિદ્યાલય જોઈએ, એટલે તેમણે એ વાતને સંચાલકે આગળ પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો, એટલું જ નહિ પણ તે માટે બે-ત્રણ વાર આગ્રહભર્યો અનુરોધ પણ કર્યો. આ વખતે તેમનાં સહકાર્યકર્તા શ્રી અમૃતલાલ મગનલાલ શાહ પણ સાથે હતા. સંચાલકેના મનમાં આ વાત ઉતરી અને તેમણે વિદ્યાલય શરૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પ્રથમ વર્ષો પહેલા ધારણને એક વર્ગ ખોલવામાં આવ્યો. શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેના શિક્ષક બન્યા. આ રીતે શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયના પ્રથમ શિક્ષક બનવાનું માન તેમના ફાળે જાય છે.
આ પ્રસંગ પછી થોડા જ વખતે શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસના ત્રીજા પુત્રી શ્રી ઈન્દુમતી બહેને પણ સંચાલનમાં રસ લેવા માંડ્યો અને વિદ્યાલય વધતું ચાલ્યું. આજે તે તેમાંથી ઉદ્ભવેલ “શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહાર' ગુજરાતની એક મહાન શૈક્ષણિક સંસ્થા તરીકે પ્રતિષ્ઠા પામે છે.
વિદ્યાલયનું કામ વધતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ધાર્મિક શિક્ષણ ઉપરાંત ચિત્રકામ અને ગુજરાતીના વર્ગો લેવાનું પણ સ્વીકાર્યું હતું અને તેના મુખ્ય શિક્ષક (હેડમાસ્તર) તરીકેની જવાદારી પણ સંભાળી હતી. પરંતુ સહુથી મોટી વાત તે એ હતી કે તેમણે એક આદર્શ શિક્ષક થવા માટે નીચેના સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કર્યો હતો ઃ (૧) વિદ્યાથી એ નાનો ભાઈ છે. (૨) તેને શારીરિક શિક્ષા કરવી નહિ. (૩) તેને ખૂબ પ્રેમથી સમજાવ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ વર્ષની ઉમરે
૨૮ વર્ષની ઉમરે
૫. શ્રી ધીરજલાલ શાહ
પુત કામી
શતાવધાની
જલાલ ટોકરશી શાહ
તા ૨ ૧૯૬૭ ઉંમર વર્ષ હા,
૩૧ વર્ષની ઉમરે
૩૫ વર્ષની ઉમરે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળગ્રંથાવલીના લેખનસમયે સ. ૧૯૨૮
પ્રિય કલામંદિરમાં–સ. ૧૯૨૮
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય (૪) તેની કેઈ મુશ્કેલી હોય તો દૂર કરવી. (૫) તેની સાથે ખૂબ હળી-મળીને રહેવું. પરિણામે તેઓ વિદ્યાથીઓનાં હૃદયને જીતી શક્યા હતા અને ઘણું માનભર્યું સ્થાન પામ્યા હતા. આજે પણ તેમના હાથ નીચે ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ તેમને “ગુરુજી' કહીને સાધે છે અને તેમના પ્રત્યે હાર્દિક માનની લાગણી વ્યક્ત કરે છે. - આ વિદ્યાલયમાં આઠ મહિને પરીક્ષા લેવાતી હતી અને ધોરણ બદલાતાં હતાં. એ રીતે પાંચ વર્ષમાં તેના વિદ્યાથીએ મેટ્રીક સુધી પહોંચ્યા. આ વખતે સગવશાત તેઓ રાજીનામું આપી છૂટા થયા, પણ તેમને આત્મા તો એ સંસ્થા સાથે જોડાયેલ જ રહ્યો. આજે પણ આ સંસ્થા સાથે તેઓ ઘણે મીઠો સંબંધ ધરાવે છે. * શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે “જે સંસ્થાએ મને આશ્રય આપે, વિદ્યા આપી, સારા સંસ્કાર આપ્યા, તેનું ઋણ કઈ રીતે ચૂકવી શકાય એમ નથી.” અને તેમણે એના ભૂતપૂર્વ છાત્રોમાં સંગઠનની ભાવના પિદા કરી તેને મંડળના મંત્રી તરીકેની જવાબદારી વર્ષો સુધી સંભાળી છે. વળી સંસ્થાના સ્થાપક શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસની જન્મશતાબ્દીનો મંગલ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં છાત્રો તરફથી રૂા. ૧,૧૧,૧૧૧ની રકમ અર્પણ કરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો તેમાં તથા તે નિર્ણયને પાર પાડવામાં તેમને હિસ્સો ઘણો મહત્વને રહ્યો છે. દ–કુટુંબની હરિયાળી વાડી
વિઘા-અથી કાળ પૂરો થયો. એ પછી કામ પણ વિદ્યા પૂજનનું જ મળ્યું.
જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, જે સંસ્થા એ માટે ઉપકારક બની, એ જ સંસ્થામાં પિતાના જ્ઞાનનું સિંચન કર્યું.
* આર્થિક આપત્તિઓને ઓળંગીને દૈયભર્યા ધીરજલાલભાઈએ વિકાસની યાત્રા તે સફળપણે ખેડી. એવામાં એમના સુમેળભર્યા ગૃહસ્થજીવનને આરંભ થ.
વિ. સં. ૧૯૮૬ના કારતક માસમાં બોટાદની નજીક આવેલા ટાટમ ગામના રહેવાસી શેઠ લવજીભાઈ સાકરચંદની પુત્રી ચંપાબહેન સાથે એમને વિવાહ થયો. આ ચંપાબહેને શ્રી ધીરજલાલભાઈને જીવનમાં સદાય સમભાગી બનીને એમની સુવાસના ફેલાવામાં સુમધુર સાથ આપે છે. સાહિત્યસર્જન અને સમાજસેવાની પ્રવૃત્તિ સદાય ધનવૈભવથી વેગળી ચાલે છે. ચંપાબહેને પણ ધનવૈભવના આકર્ષણને સદાય અળગું રાખ્યું. જીવનમાં સાદાઈને મૂર્તિમંત બનાવી. એથી ય વિશેષ તો સામાજિક વ્યવહારની ઘણી જવાબદારી સંભાળી લઈને શ્રી ધીરજલાલભાઈને સાહિત્યસર્જન અને સમાજસેવા માટે સતત પ્રોત્સાહિત કરતા રહ્યા. એમાં પણ તાજેતરનાં છેલ્લાં દશ વર્ષમાં એમણે ઘણી તપશ્ચર્યા કરી છે. એમનું જીવન વ્રત-નિયમેથી યુક્ત એવું ધર્મપરાયણે સંતોષી જીવન છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જીવન-દર્શીન
શ્રીમતી ચ'પામહેનના આતિથ્યના એક વાર પણ આસ્વાદ માણનાર એમને કદી ભૂલી શકતા નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને નરેન્દ્રકુમાર નામે એક પુત્ર, તેમજ રશ્મિકા અને ભારતી નામની બે પુત્રીઓ છે. આજે પણ ધીરજલાલભાઇનું' કુટુંબ એક ધ પરાયણ સ’તેાર્ષી કુટુંબની છાપ પાડે છે.
નાની વયે પિતાની વિદાય થતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ ને માતાની હૂંફાળી છાયામાં ઉછરવા મળ્યું. એમના માતુશ્રીએ અનેક મુશ્કેલીએમાંથી માર્ગ કાઢીને સદાય પુત્રની પ્રગતિ પર લક્ષ રાખ્યુ. શ્રી ધીરજલાલભાઈના કુટુંબની સુખ અને સંતોષથી પ્રફુલ એવી હરિયાળી વાડી જોઈને એમના માતુશ્રી સં. ૧૯૯૧ના અષાઢ સુદિ ૧૪ના રાજ સ્વર્ગવાસી થયા.
૭—પત્રકારિત્વ
સૂર્ય કદી છાયડે ઢ'કાતા નથી. પ્રતિભા કદી સજોગેાથી અવરોધાતી નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્યિક પ્રતિભા એમના અભ્યાસકાળ દરમિયાન જ પ્રગટવા લાગી. જગતના મેાટા ભાગના સાહિત્યસર્જકાએ કાવ્યેા લખીને પેાતાની સર્જન પ્રવૃત્તિના પ્રારંભ કર્યાં છે. એવી જ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્યપ્રવૃત્તિના પ્રથમ ઉદ્રેક કાવ્યઝરણાં રૂપે પ્રગટયો. આ સમયે તેએ ‘ નવજીવન' અને ‘સૌરાષ્ટ્ર ’પત્રનુ નિયમિત વાંચન કરતા હતા. એ વાચનમાંથી સર્જનની પ્રેરણા પ્રાપ્ત થઇ..
એમણે ‘ છાત્ર’ નામનુ' એક હસ્તલિખિત માસિક શરૂ કર્યુ અને એમાં આદશ છાત્રજીવન અંગેની એમની વિચારણાએ રજુ કરવા માંડી. એ પછી ‘પ્રભાત ’ નામનું ખીજું હસ્તલિખિત શરૂ કર્યું. આ પત્ર તે હિં...ીમાં કાઢતા અને તેને સુશેાલનપૂ બનાવવા માટે એમાં ચિત્રો પણ પેતે જ દેરતા.
પછીથી તેને એક કરી ‘છાત્રપ્રભાત ’કાઢવા માંડયુ. તેએ વિનીત થયા ત્યાં સુધી આ પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહી.
આગળ જતાં જ્યારે તેઓ સાહિત્યનિર્માણના કાય”માં પડયા, ત્યારે એક સુંદર માસિક કાઢવાના ખ્યાલથી તેમણે ‘જૈન જાતિ’ નામનુ' માસિક શરૂ કર્યું. આ પત્ર દેખાવમાં સુંદર હતું અને વિચારસામગ્રી પણ સરસ પીરસતું હતું. તે ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ માસિક કુમારની ઢબે નીકળતુ હતુ. અને તેણે સારી એવી લેાકપ્રિયતા પ્રાપ્ત કરી હતી. સ્વ. નાગકુમાર મકાતી તેના સહસ'પાદક હતા.
આ અરસામાં તેએ કાશીવાળા શ્રી વિજયધસૂરિજીના શિષ્ય પ્રસિદ્ધ વક્તા મુનિશ્રી વિદ્યાવિજયજીના સંપર્કમાં આવ્યા, તેમની પ્રેરણાથી તેમણે આ માસિકને
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પરિચય સાપ્તાહિક બનાવ્યું, તેમજ ધાર્મિક અને સામાજિક સુધારા માટે ભારે ઝુંબેશ ચલાવવા માંડી. સં. ૧૯૯૦માં અમદાવાદ ખાતે જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સાધુસંમેલન ભરાયું. તેના સમાચારો ગુપ્ત રાખવા, એવો નિર્ણય થશે, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ નિર્ણય ગમે નહિ. તેમણે એના પ્રમાણભૂત સમાચાર જનતાને આપવાનું જાહેર કર્યું, પણ એ સમાચાર મેળવવાનું કામ સહેલું ન હતું. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે અસંભવિત જેવું હતું, કારણ કે સાધુસંમેલનની બેઠક આજુબાજુ સ્વયંસેવકોને કડક પહેરે રહેતો હતો. છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ એ સમાચારો મેળવ્યા અને ૩૪ દિવસ સુધી તેના દૈનિક વધારા બહાર પાડી પિતાનું વચન પૂર્ણ કર્યું. પાછળથી તેમણે રાજનગર સાધુ સંમેલન” નામને ગ્રંથ તૈયાર કરી જનતાને ચરણે ધર્યો છે. તે વાંચવાથી તેમણે આ પ્રસંગે કેવી ભારે જહેમત ઉઠાવી હતી, તેને ખ્યાલ આવી શકશે. - ત્યારબાદ તેમણે વિદ્યાર્થીઓનું જીવનઘડતર કરવા માટે નવી દુનિયા ” અને વિધાથી” નામનાં સાપ્તાહિકે કાઢયાં. તેમાં નવી દુનિયા સાહસિક વાતે પીરસતું હતું અને વિદ્યાથી સાપ્તાહિક વિદ્યાર્થીના ગ્ય જીવન ઘડતરની તેમજ શિક્ષણમાં સહાય કરે એવી અવનવી સામગ્રી પીરસતું હતું. આ વખતે તેઓ “જૈનશિક્ષણ પત્રિકા” નામની એક માસિક પત્રિકા પણ ચલાવતા હતા. તેનું લવાજમ માત્ર એક રૂપિયે રાખવામાં આવ્યું હતું. તેની ૧૬૦૦ નકલે નીકળતી હતી.
પત્ર ચલાવવા માટે ભાવના ઉપરાંત પિસાનું પીઠબળ અને વ્યવસ્થિત પ્રચારતંત્ર પણ જોઈએ, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલ ભાઈ પાસે પહેલી વસ્તુ જ હતી. વિશેષમાં જેમણે આ કાર્ય માટે નાણાને પ્રબંધ કરી આપવા વચન આપેલાં, તેમણે એ વચન પાળ્યાં નહિ, એટલે તેઓ ભારે આર્થિક મુંઝવણમાં આવી પડ્યા અને તેમને આ પત્ર બંધ કરવા પડ્યાં. ત્યારપછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પત્ર-પત્રિકાઓ સંપાદન કરી છે, પણ પિતાનું કઈ પત્ર કાવ્યું નથી. તેમનું ધ્યાન વિશેષતયા સાહિત્યસર્જનમાં જ રહ્યું છે અને તેણે તેમને ભારે યશ આપે છે. ૮–કાવ્યપ્રેમ
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પ્રથમ પિતાના હસ્તલિખિત માસિક માટે કાવ્યરચના કરવા માંડી. તેના વર્ષ નામના એક અંકમાં તેમણે ઘણાં કાવ્ય લખ્યાં હતાં. પછી બાળગ્રંથાવલીનાં સર્જન વખતે તેમાં પ્રસંગોનુસા૨ કાવ્યની રચના કરી હતી અને તે લોકપ્રિય થયાં હતાં. ઘણી પાઠશાળાઓમાં તેનું સમૂહગાન થતું હતું. ત્યાર પછી તેમણે “જલમંદિર પાવાપુરી’ નામનું એક ખંડકાવ્ય રચ્યું, જે પ્રશંસા પામ્યું. તે પછી “અજંતાને યાત્રી નામે બીજું ખંડકાવ્ય રચ્યું. આ કૃતિએ તેમને ગુજરાતી સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં પૂરી પ્રતિષ્ઠા આપી. આ કાવ્યમાં તેમણે પોતાની અપ્રતિમ પ્રતિભા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
વડે વિરલ અને અપાર્થિવ એવા વિષયો તેમજ કલાકારોનાં સંવેદનને કાચબદ્ધ કર્યા છે. આ કાવ્ય મહાકવિ નાનાલાલ, દી. બ. કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ તથા શ્રી નરસિંહરાવ ભોલાનાથ દિવેટિયા જેવા પ્રસિદ્ધ ગુજ૨ સાક્ષરોની સારી પ્રશંસા મેળવી હતી. મોડર્ન રિવ્યુએ પણ તેની સમાલોચના કરતાં ઊંચે અભિપ્રાય આપે છે. સુપ્રસિદ્ધ કલાકાર અને કલાગુરુ શ્રી રવિશંકર રાવળે તેમના “અજંતાના કલામંડપમાં આ કાવ્યનાં અવતરણે છૂટથી ટાંકયાં છે. ' આ ખંડકાવ્યને સંસ્કૃત અનુવાદ ડો. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ કર્યો છે અને તે પુસ્તિકારૂપે શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષીના હાથે પ્રકાશન પામેલ છે. તેને અંગરેજી અનુવાદ પણ થયેલું છે, પરંતુ હજી તે અપ્રગટ છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પંચતંત્રના પાંચેય તંત્રને ૧૫૫ જેટલા દુહાઓમાં ઉતારી “પંચતંત્રસાર” નામની એક રચના પણ કરેલી છે, જે હજી પ્રસિદ્ધિનો પ્રકાશ પામી નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કેટલાક મુક્તકે રચેલાં છે, ઉપરાંત કેટલીક સમસ્યા પૂર્તિઓ . કરેલી છે. તેમજ પ્રહેલિકાઓ, શૃંખલાજાતિ વગેરે કાવ્યરચનાઓમાં પણ રસ દાખવેલે . છે. તેમાંના કેટલાંક કાવ્યો આ ગ્રંથમાં જોઈ શકાશે. - અવધાન પ્રયોગ કરતાં તેમને શીઘ કાવ્યરચના કરવાના પ્રસંગો આવેલા છે અને તેમાં કઈ કઈ વાર ભારે કસોટી પણ થઈ છે, પરંતુ તેમાં તેઓ બરાબર પાર ઉતર્યા છે.
સને ૧૯૩૭માં તેઓ અવધાન પ્રયોગો માટે કરાંચી ગયા, ત્યાં શ્રી ટી. . શાહને મેળાપ થયો. તેઓ તેમની કવિતા સાંભળવા ઘણા ઉત્સુક હતા, એટલે મિલન થતાં જ કહ્યું કે “મારું નામ આવે એ રીતે ધાર્મિક ભાવનું કાવ્ય સંભળાવે.’ તરત જ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સંભળાવ્યું.
ટીલા ટપકાં શું કરો ? જીવન સુધારે આપ;
શાન્તિમય કરુણા વિષે, હરિશું હોય મિલાપ. ( ટી. જી. શાહને આથી આનંદ થયો, પણ તરત જ તેમણે બીજો પ્રસ્તાવ કર્યો કે મારી પુત્રીનું નામ કંચન છે, તેનું નામ આવે એવું કાવ્ય સંભળા, પણ તેમાં તેને શું ભાવે છે અને શું નથી ભાવતું ? તેનું વર્ણન આવવું જોઈએ. નામવાળી કવિતા રચવાનું કામ અઘરું ન હતું, પણ તેને શું ભાવે છે અને શું નથી ભાવતું ? એ વાત અંદર શી રીતે લાવવી? એ પ્રશ્ન હતે. છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સરસ્વતીદેવીનું સ્મરણ કરીને નીચેની કવિતા સંભળાવી ?
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
કંડાનું શાક ને, ચણાતણું કઠોળ;
નહિ ભાવે તુજને કહું, બહેન ભાવે બહુ ગળ. અને તે અક્ષરશઃ સાચું હતું. પછી તે પૂછવું જ શું? શ્રી ટી. જી. શાહને તેમની શક્તિ માટે ખૂબ માન ઉત્પન્ન થયું અને કરાંચીને તેમના ૧૮ દિવસના નિવાસ દરમિયાન તેમના મંત્રી બનીને બધું કામ સારી રીતે પાર પાડયું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને અમે (સંપાદકમંડલે) આ વસ્તુને ખુલાસો પૂછતાં તેમણે જણાવ્યું કે “હું પણ નથી જાણતું કે આ શબ્દો મારા અંતરમાં એ વખતે શી રીતે ફેરી આવ્યા ! મને ઘણીવાર અંત ફુરણાઓ થાય છે, તેવી જ આ એક અંતઃ ફુરણા હતી, એમ હું માનું છું.'
કાવ્યને પ્રેમ તો શ્રી ધીરજલાલભાઈને આજે પણ એ જ છે, પરંતુ બધે વખત કામમાં રોકાયેલા હોઈ તે માટે બહુ ઓછો સમય મળે છે. સાઠ વર્ષની ઉંમરે એક વાર તેઓ કેઈન ડાઘુમાં ગયા હતા અને સોનાપુરની સ્મશાનભૂમિમાં બાકડા પર બેઠા હતા, ત્યારે એકાએક જીવનના વિચારો આવ્યા અને જાણે તેની સમસ્ત ચિત્ર માલા તેમના મનમાંથી પસાર થઈ ગઈ. એ ભાવ તેમણે ત્યાંને ત્યાં જ આ પ્રમાણે વ્યક્ત કર્યો હતે.
(અનુટુપ છંદ). પઢાવ્યા પાઠ છાત્રોને, દેય ચિત્ર મનહર, જોયાં વળી ઘણા દેશે, પગપાળા પ્રવાસથી લખ્યા લેખો લખી વાતે, કીધાં કાવ્ય કલામય, ગ્રંથ તણી રચી માલા, સત્કીતિ પ્રસરાવતી. પ્રકાશ્યાં પત્ર—પત્રિકા, ચલાવ્યું છાપખાનાને વળી રમ્યા ઘણા ગ્રંથ, કરી વિસ્તાર વિદ્યાને અવધાન કર્યા સો સે, ચમત્કાર પમાડતા; થયા માન-સમારંભે, મળ્યા ચાંદે સુવર્ણના. ઝઝુમ્યા કાયદા સામે, જે જે ધર્મ વિરોધના વળી હેશે અનુષ્ઠાને, દેવી પાતણ કર્યા. અને વિલામ વિઘાને, મા અંતરથી મહ; તથા દેશે કરી સેવા, રાષ્ટ્ર તેમ સમાજની. ૬ વન એમ વટાવીને, ઊભું છું ચરણે તવક ધીરજ હે પ્રભો! તારું, શરણું હે ભવભવ, ૭
તા.
૨
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
જીવન-દર્શન શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પિતાના પુત્ર નરેન્દ્રકુમારના લગ્નપ્રસંગે એક નાનું કવિસંમેલન યેર્યું હતું અને શ્રીમાનતંગસૂરિસારસ્વત સમારેહમાં મોટા પાયે કવિસંમેલન યોજી કાવ્ય પ્રત્યેને ઉત્કટ પ્રેમ વ્યક્ત કર્યો હતે. હ-સાહિત્યસર્જનને પ્રારંભ
એક વિચારકે કહ્યું છે કે “સાહિત્ય અને જીવન પરસ્પર એવા સંકળાયેલાં છે કે તેમના ઐકયને સંપૂર્ણ ખ્યાલ લાવવા માટે એકના વિચારક્રમમાં બીજાને સ્થાન આપવું પડે જ છે, અન્યથા એ ખ્યાલ અપૂર્ણ જ રહે છે. સાહિત્ય-મુકુરમાં જીવનમાં પ્રતિબિમ્બ ઝિલાય છે અને સાહિત્ય દ્વારા જીવન ઉન્નત તથા ઊર્ધ્વગામી બને છે. સાહિત્યનું કાર્યક્ષેત્ર જીવનની આશાઓ, ભાવનાઓ, પ્રયત્ન અને સિદ્ધિઓ વ્યક્ત કરવાનું, જીવનમાં ઉલ્લાસ રેડવાનું, જીવનને પ્રેરણા આપવાનું, તેમજ તેને નવી રીતે ઘડવાનું છે.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈને મનમાં આ વસ્તુ બરાબર ઠસી ગઈ હતી. તેથીજ તેમણે જીવનને મેટ ભાગ સાહિત્યનું સર્જન કરવામાં ગાળે છે. તેમનામાં વિચારો અને સર્જનની એક પ્રકારની મૌલિકતા છે, તેના લીધે તેમના મસ્તિષ્કતામાં હમેશાં કંઈ ને કંઈ જનાઓ આકાર લેતી જ હોય છે. અત્યાર સુધીમાં તેમનાં રચેલાં નાનાં-મોટાં ૩૫૮ પુસ્તકની પચીશ લાખ ઉપરાંત નકલે પ્રચાર પામી છે. “વિશ્વવંદ ભગવાન મહાવીર' પુસ્તિકાની બધી મળીને એકલાખ અગિયાર હજાર નકલ અને “મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડી પુસ્તિકાની બે લાખ નકલે પ્રકાશિત થઈ હતી. હરિપુરામાં કેંગ્રેસનું અધિવેશન મળ્યું, ત્યારે તેના વરાયેલા પ્રમુખ શ્રી સુભાષચંદ્ર બેઝની
જીવનરેખા લખી તેની ચાલીશ હજાર પ્રતિ બહાર પાડી હતી અને તે પ્રાયઃ વેચાઈ ગઈ હતી. ઈગ્લેંડ, અમેરિકા કે પાશ્ચાત્ય દેશો સિવાય આટલી મોટી સંખ્યાનું પ્રકાશન વિરલ જ કહેવાય.
શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાં ધાર્મિક અને અન્ય વિષયના શિક્ષક તરીકે તેમની કારકીર્દિ ઘણી ઉજજવલ હતી. તેમને આત્મા સંશોધકને હતે. વસ્તુના મૂળમાં જવાને તેમને ગુણ દરેક વિષય પર ઊંડું અવગાહન કરવાને પ્રેરતે હતે. ધાર્મિક શિક્ષણ કેવું હોવું જોઈ? તેને અભ્યાસક્રમ કે હવે જોઈએ? ધાર્મિક શિક્ષણ રસપૂર્ણ કેમ બની શકે? વગેરે બાબતેના વિચારે તેમના મનમાં ઊઠતા હતા.
એક દિવસ તેમણે વિદ્યાર્થીઓને જૈન ધર્મના મહાપુરુષો અંગે થોડા પ્રશ્ન પૂછયા, પણ તેને સંતોષકારક ઉત્તર મળે નહિ. તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે “શું તમે આમાંના કેઈ મહાપુરુષની કથા-વાર્તા સાંભળી નથી?” ત્યારે તેમણે કહ્યું :
અમે એમાંના કોઈની કથા-વાર્તા સાંભળી નથી.” ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈને લાગ્યું કે “મને મારી માતાએ જે કંઈ આપ્યું છે, તે આ વિઘાથીઓને તેમની માતાએ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
૨૨
તરફથી મળ્યું નથી. ખરેખર! આપણે ઉત્તમ કથા-વાર આ રીતે લુપ્ત થતું જાય છે. તેને જીવંત કરે જોઈએ અને તે જ દિવસે તેમણે વિદ્યાથીઓ સમજી શકે તેવી ભાષામાં “શ્રીરખવદેવ” નામની કથા લખી કાઢી. બીજા દિવસે તે કથા વિદ્યાથીઓ સમક્ષ વાંચી તે તેમને સાંભળવામાં મઝા પડી. તેમને પૂછવામાં આવ્યું : “આવી કથાઓ તમને વાંચવામાં મજા પડે કે?” બધા વિદ્યાથીઓએ તેને ઉત્તર હકારમાં આવે, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પિતાને જે ઠીક લાગ્યાં તેવાં બીજાં ૧૯ નામોની પસંદગી કરી કુલ ૨૦ પુસ્તકની એક શ્રેણી બનાવી. પરંતુ આ વખતે તેમને એમ લાગ્યું કે હજી તે ઘણુ મહાપુરુષોની કથાઓ તથા વાર્તાઓના સાર કહેવા જેવા છે, એટલે કુલ ૧૨૦ નામની પસંદગી કરી. આ રીતે બાલગ્રંથાવલીની છ શ્રેણીઓનાં ૧૨૦ પુસ્તકનું સર્જન થયું. તેની ભાષા સરલ અને રસભરી હતી, રજૂઆતમાં પણ નાવિન્ય હતું, વળી બધી પુસ્તિકાઓ સારા રૂપ-રંગે તૈયાર થઈ હતી અને એક પુસ્તિકાનું મૂલ્ય માત્ર પાંચ પૈસા-આખી શ્રેણિનું મૂલ્ય માત્ર દેઢ રૂપિયે રાખવામાં આવ્યું હતું, એટલે આ પુસ્તિકાઓને ખૂબ આવકાર મળ્યો અને તેની આવૃત્તિઓ પર આવૃત્તિઓ પ્રસિદ્ધ થવા માંડી. તેમાંની કેટલીક પુસ્તિકાઓ એજ્યુકેશન જોર્ડની પરીક્ષામાં પાઠયપુસ્તક તરીકે પણ સ્થાન પામી. આ પુસ્તિકાઓનો જૈનતર સમાજમાં પણ સારે પ્રચાર થયે હતું અને તે બ્રદેશ, ફીજી, જાપાન તથા આફ્રિકામાં પણ પહોંચી હતી.
બાલગ્રંથાવલીનાં ૪૦ મણકાઓનું હિંદીમાં અને ૩ મણકાઓનું બંગાળીમાં ભાષાંતર થયું હતું. તેમજ બધીય શ્રેણીનું અંગરેજીમાં ભાષાંતર થાય એવી ઈચ્છા ઘણા સ્થળેથી પ્રકટ થઈ હતી, પણ તેની યેજના આકાર પામી શકી ન હતી.
આ પુસ્તિકાઓને વિશાલ પ્રચાર થતાં “શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ” એ નામ હજારો હોઠે ચડી ગયું હતું. ત્રીજી શ્રેણીથી છઠ્ઠી શ્રેણીના પ્રકાશન વખતે તે તેઓ “જૈન તિ ના સંપાદક પણ હતા, એટલે લેખક અને વિચારક તરીકે પણ તેમની કીતિ પ્રસરવા લાગી હતી. એવામાં સાધુસંમેલન પ્રસંગે ૩૪ દિવસ દૈનિક વધારા કાઢવાની ઘટના બનતાં તેઓ એક નીડર સમાજ સુધારક તરીકેની ખ્યાતિ પામ્યા. ૧૦–વિદ્યાર્થી વાચનમાલા તથા કુમાર ગ્રંથમાલા - શ્રી ધીરજલાલભાઈને સાહિત્યસર્જનની અનેરી લગની લાગી હતી અને તે એમને નવાં નવાં ક્ષેત્રો તરફ દોરી રહી હતી. બાલગ્રંથાવલીનું યશસ્વી પ્રકાશન થયા પછી તેમની દૃષ્ટિ જગતના મહાપુરુષ અને સૌંદર્યધામે તરફ વળી. વિદ્યાર્થીઓને તેને ખ્યાલ આપવો જોઈએ, એ આશયથી તેમણે વિદ્યાર્થી વાચનમાલાની જના ઘડી અને તેની એક એક શ્રેણીમાં ૨૦ પુસ્તિકાઓ પ્રકટ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. તેમની મૂલ પેજના તે આવી ૨૦ શ્રેણીઓ એટલે ૪૦૦ પુસ્તિકાઓ પ્રકટ કરવાની
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
હતી, પણ તેમાંની અધીર દેજના એટલે પ્રથમ ૨૦૦ પુસ્તિકાઓ પ્રકટ કરવાની રોજના જાહેરમાં મૂકી કે જેમાં મુખ્યત્વે ભારતના મહાપુરુષ અને સૌંદર્યધામ આદિને સમાવેશ થતો હતે. - આ કામ ઘણું મોટું હતું. તેને માટે ઘણી સાધનસામગ્રી એકઠી કરવાની હતી. વળી આ વાચનમાલા લખવામાં ગુજરાતના બીજા પ્રતિષ્ઠિત લેખકો જોડાય તે સારું એમ માનીને તેમણે આમંત્રણ આપતાં એ આમંત્રણને સ્વીકાર થયે હતે અને શ્રી નાગકુમાર મકાતી, શ્રી જયભિખ્ખ, શ્રી રમણલાલ સેની, શ્રી ભેગીલાલ ગાંધી, શ્રી સોમાભાઈ ભાવસાર, શ્રી ચુનીલાલ વર્ધમાન શાહ, શ્રી પ્રહૂલાદ બ્રહાભટ્ટ, શ્રી માધવરાવ કર્ણિક, શ્રી ચંદ્રશંકર મ. ભટ્ટ, શ્રી રમણલાલ નાનાલાલ શાહ વગેરેએ કેટલીક પુસ્તિકાઓ તૈયાર કરી આપી હતી. - રાત્રિ-દિવસ પરિશ્રમ કરીને શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેની પુસ્તિકાઓ તૈયાર કરવા માંડી તથા તેનું સંપાદન કરવા માંડયું અને તેને પ્રસિદ્ધિ આપતા ગયાં. આ રીતે નવ શ્રેણીમાં ૧૮૦ પુસ્તિકાઓ પ્રકટ કરી. * તેમાં ૮૭ તેમની પિતાની લખેલી હતી. સમાજે તેને સારો આવકાર આપ્યા અને શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રશંસકોમાં મેટે ઉમેરો થયે.
આ વખતે કુમારને વિવિધ પ્રકારનું જ્ઞાન આપવા માટે કુમાર ગ્રંથમાલા પણ શરૂ કરવામાં આવી હતી અને તેમાં કોયડા સંગ્રહ ભાગ પહેલે–બીજે, કુમારોની પ્રવાસકથા, આલમની અજાયબીઓ, રમુજી ટૂચકા, જંગલકથાઓ વગેરે દશ મણકાઓ પ્રકટ થઈ ચૂક્યા હતા અને તે લોકપ્રિય થયા હતા.
કુદરત અને કલા ધામમાં વીસ દિવસ” નામનું તેમનું પુસ્તક પણ આ જ અરસામાં કાકા કાલેલકરની પ્રસ્તાવના સાથે પ્રકટ થયું હતું અને વિદ્વાની સારી પ્રશંસા પામ્યું હતું.
પરંતુ સાપ્તાહિક પત્ર અને ગ્રંથાવલીઓનું એક સામટું પ્રકાશન કરવા જતાં તેમાં ખૂબ જ નાણાની જરૂર પડી અને તેની વ્યવસ્થા ન થતાં તેમને ભારે મુશ્કેલીમાં મૂકાઈ જવું પડ્યું. તેનું વર્ણન તેમણે “જપ-ધ્યાન-રહસ્યનાં ૩૦૫માં પૃષ્ઠથી શરૂ કર્યું છે, જે પાઠકેની જાણ માટે અહીં આપવામાં આવ્યું છે. ૧૧–સાત વરસને કપ કાલ .
સને ૧૩૪-૩૫ ની સાલમાં મેં અમદાવાદ ખાતે ગ્રંથપ્રકાશન, પત્ર પ્રકાશન 1 x વિદ્યાથી વાચનમાળાની દશમી શ્રેણીનું પ્રકાશન ત્યાર પછી “ગૂર્જર ગ્રંથ રત્ન કાર્યાલય” -અમદાવાદ તરફથી થયું હતું.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયના સ્થાપક
શ્રીમતી માણેકબા ચીમનલાલ શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયના સંરક્ષક
પરમ વિદ્યાદાતા
શ્રીમતી ઇન્દુમતી ચીમનલાલ શેઠ શેઠ ચી. ન. છાત્રાલય તથા શેઠ ચી. ન. વિદ્યાવિહારના વર્તમાન સંચાલક
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાપ્રાપ્તિમાં અનન્ય સહાયકર્તા
શ્રી રમણલાલ ગોવિંદલાલ શાહ
શ્રી મનસુખરામ અનોપચ દ શાહ
ગણિત-સિટિ સમારક
શ્રીમતી ચંપાબહેન ધીરજ. લાલ શાહ શ્રી ઇન્દુમતીબહેન ચીમનલાલ શેઠની સાથે. પાછળ શ્રી નવીનચંદ્ર છે,
કંપાણી બેઠેલા છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
તથા તેને લગતું મુદ્રણકાર્ય કરવા માટે એક મુદ્રણાલય ખોલી “ધી જતિ કાર્યાલય લીમીટેડ' નામે એક સંસ્થા ઊભી કરી હતી તેમાં ધાર્યા કરતાં નાણાનું વધારે રોકાણ થવા લાગ્યું અને અમારી પાસેના માલનાં નાણાં છૂટાં થાય એવી પરિસ્થિતિ ન હતી. (વળી પત્રોએ સારી એવી ખોટ કરી હતી.) ઘણુ પ્રયા કરવા છતાં એમાંથી રસ્તે નીકળે નહિ અને આખરે એ સંસ્થા સમેટવી પડી. આથી મને આઘાત થાય એ સ્વાભાવિક હતું, પરંતુ આ સંસ્થા સમેટતાં મારી બધી મૂડી (જે શેરરૂપે રેકેલી હતી.) ચાલી ગઈ અને તેને ઊભી રાખવા મારી જવાબદારી પર પૈસા આવેલા તેનું) રૂપિયા વિશ હજારનું દેવું થયું. આ ઘટના પહેલાં બે વર્ષ પૂર્વે હું કાયમ રહેવાની ગણતરીએ મુંબઈ આવી ગયે હો,
ધંધો હાથથી ગયું અને ઉપરથી દેવું થયું. કેઈ મિત્ર કે સનેહી પાસે જવા જેવી પરિસ્થિતિ ન હતી, કારણ કે તેઓ ઓછાવત્તા ખરડાયેલા હતા. આ વખતે બીજે કંઈ ઉપાય ન સૂઝવાથી હું ધ્યાનમાં બેસી પરમાત્માને પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો કે તું મને રસ્તે બતાવ. હવે મારે શું કરવું? અને આ દેવું શી રીતે કાપવું? થેડા દિવસ ધ્યાન અને પ્રાર્થનાને આ ક્રમ ચાલ્યું કે એક દિવસ એકાએક અંતઃકરણમાં ફૂરણા થઈ કે વૈદકને ધંધો શરુ કર. તેમાં તારાં સાત વર્ષ નીકળી જશે અને તું દેવામાંથી મુક્ત થઈશ.” . આથી આશ્ચર્ય પામ્યા, પરંતુ સમજતાં વાર ન લાગી કે આ તે મારી ધ્યાનગત પ્રાર્થનાનો જ જવાબ છે. હવે વૈદકનો ધંધે મેં કદી કર્યો ન હતો અને વિના અનુભવે એ ધંધે ખેડવામાં કેવાં જોખમ રહેલાં છે, તે હું જાણતા હતા. હા. એટલું ખરું કે નાનપણમાં એક કુશલ વૈદ્યના પુત્ર સાથે વગડામાં જઈને કેટલીક વનસ્પતિઓ ઓળખેલી અને તેને વૈદકમાં કેવો ઉપગ થાય છે, તે જાણેલું. વળી આર્યભિષફ ગ્રંથ આખો રસપૂર્વક વાંચી ગયેલ. પરંતુ એ કંઈ વૈદકના ધંધા માટેની ગ્યતા ગણાય નહિ. હવે બનાવ શું બન્યું ? તે જુઓ.
આ ઘટનાના બીજા જ દિવસે વૈદકને બંધ કરનાર એક મહાશય મારું નામ પૂછતાં મારી પાસે આવ્યા અને કેટલીક ઔપચારિક વાતે બાદ કહેવા લાગ્યા કે “હવે મારો વિચાર મુંબઈમાં સ્થિર થવાનો છે. પરંતુ આ શહેરમાં મારી ખાસ ઓળખાણ નથી. જો તમે આ બાબતમાં રસ લે અને સારાસારા ગ્રાહકો લાવી આપે તે મારું પણ કામ થાય અને તમારું પણ કામ થાય.”
તેમની વાતચીત પરથી એટલી તે ખાતરી થઈ કે તે વદકને સારો અનુભવ ધરાવે છે અને દર્દીઓને જરૂર ફાયદો થશે, એટલે મેં તેમની માગણીનો સ્વીકાર કર્યો અને ભાગીદારીમાં કામ શરૂ કર્યું.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન આ ઘટના દૈવી સંકેતના અનુસંધાનમાં બની હતી, એટલે મેં તેમાં વિશેષ રસ લીધે અને તેમના સહવાસથી તથા વૈદકના ખાસ ખાસ ગ્રંથ વાંચીને તૈયાર થયે અને મારા પ્રિય વિષય માનસિક સુધારણાને હઈ માનસદ્ય તરીકે કામ કરવા લાગ્યો. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે અમારી ભાગીદારી તે થોડા જ વખતમાં છૂટી થઈ ગઈ હતી, પણ મેં સ્વતંત્ર રીતે મારું વૈદકનું કામ ચાલુ રાખ્યું હતું.*
' અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે મેં આ વખતે વૈદક ઉપરાંત યોગ અને મંત્રયંત્ર-તંત્ર સંબંધી પણ વિપુલ વાચન કર્યું, જે મને ઘણું ઉપયોગી થયું. સાથે એ પણ જણાવી દઉં કે મારી પાસે ઘણીવાર અટપટા કેસો આવતા અને તેની શી ચિકિત્સા કરવી? તે સંબંધી ઊંડું ચિંતન કરતે કે અંતરમાંથી ફુરણા થતી કે “આને આ દવા આપ.” અને એ દવા આપતાં તેને સારું થઈ જતું, એટલે તે દદી બીજા દદીઓને લાવી લાવતે અને એ રીતે મારી ગ્રાહક સંખ્યા વધવા પામી.
આ ધંધે બરાબર સાત વર્ષ ચાલ્યો અને દેવામાંથી પૂરેપૂરે મુકત થઈ ગયે. ત્યારબાદ એક એવી ઘટના બની કે હું પાછો સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં આવી ગયે અને તેના સર્જન, પ્રકાશન તથા પ્રચારમાં રસ લેવા લાગ્યા. ત્યારથી આજ સુધી હું એમાં મગ્ન છું. એમાં મને કોઈ આર્થિક મુશ્કેલી નડી નથી. હું મારા પગ પર ઊભું રહીને આ બધું કાર્ય સારી રીતે કરી શકું છું.' ૧૨–અભ્યાસપૂર્ણ અનેખું સાહિત્ય
સાહિત્ય એ જીવનનું પ્રતિબિંબ છે, એટલે શ્રી શાહના સાહિત્યમાં તેમના કલાકાર અને ઊર્ધ્વગામી આત્માનાં દર્શન થાય છે. “કલા માટે કરવામાં તેઓ માનતા નથી. કલાનું સૌન્દર્ય માનવીને અંતર્મુખ કરી તેને જીવનવિકાસ અને આત્મસિદ્ધિના શિખર ભણી દોરી જઈ આત્મસૌન્દર્યનું પાન કરાવવામાં પરિણમવું જોઈએ.” એમ તેઓ માને છે. આ કારણે તેમને કલાકાર આત્મા છેવટે ધર્મ, તત્વજ્ઞાન અને આરાધના તરફ ઢળતે જણાય .
શ્રી ધીરજલાલભાઈ અમદાવાદમાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાં જ્યારે ધાર્મિક શિક્ષક હતા, ત્યારે જ તેમને લાગેલું કે શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં + ઘણી સુંદર વસ્તુઓ ભરેલી છે, પણ આધુનિક યુગના માનવીઓને સારી રીતે સમજ પડે તેવી એક ટકા તૈયાર થાય તે જ એ વસ્તુઓને પ્રકાશ થાય, પણ તે કામ સામાન્ય ના
* તા, ૧૭-૪-૪૧ને રોજ તેમણે રજીસ્ટર્ડ મેડીકલ પ્રેકટીસ્નર તરીકેનું મહારાષ્ટ્ર સરકારનું પ્રમાણપત્ર મેળવ્યું હતું,
+ જિન ધર્મની આધ્યાત્મિક ક્રિયાને લગતું એક સૂત્ર,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય હતું. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે પુષ્કળ પરિશ્રમ અને પૈસો માગતું હતું. એટલે તે વખતે તેની શરૂઆત થઈ શકી નહિ, પરંતુ સને ૧૯૪૮ની સાલમાં તેઓ મુંબઈના ઉદ્યોગપતિ શેઠ અમૃતલાલ કાલીદાસ દેશીના સંપર્કમાં આવતાં તેમની આ ભાવના ફલવતી થઈ. શ્રી અમૃતલાલભાઈએ તે માટે પિતાની “જન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ” નામની સંસ્થાના માધ્યમથી, જે કંઈ સાધન-સામગ્રી આવશ્યક હતી, તેની સગવડ કરી અને પ્રવાસ માટે પણ પૂરતા પ્રબંધ કરી આપ્યો. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ રાત્રિ-દિવસ જોયા વગર પાંચ વર્ષ સુધી પૂરત પરિશ્રમ કરી, પૂજય આચાર્યો, મુનિવરો તથા વિદ્વાનને સહકાર મેળવી “શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર પ્રધટીકા” ત્રણ ભાગમાં તૈયાર કરી. આ ગ્રંથ તેમના પ્રખર પાંડિત્ય, બહુશ્રુતતા, સંશોધન તથા સમન્વયશક્તિને જીવંત નમૂને છે .
આ ટીકા સામાન્ય વિવેચનરૂપ નથી, પણ અષ્ટાંગ-વિવરણવાળી છે અને તેજ એની ખાસ વિશેષતા છે. તેના પહેલા અંગને “મૂલપાઠ” નામ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમાં પરંપરાથી નિણત થયેલે તથા વિવિધ થિીઓના આધારે શુદ્ધ કરેલે પાઠ આપવામાં આવ્યું હતું. તે માટે ઘણી થિીઓ એકત્ર કરી તેનું નિરીક્ષણ કરવું પડયું હતું. બીજુ અંગ “સંસ્કૃત છાયા અને ત્રીજું અંગ “ગુજરાતી છાયા નું હતું. ચોથું અંગ “સામાન્ય અને વિશેષ અર્થ 'નું હતું. તેમાં વ્યુત્પત્તિ અને ભાષાના ધોરણે દરેક પદના સામાન્ય અને વિશેષ અર્થો કરવામાં આવ્યા હતા. પાંચમું અંગ “અર્થનિર્ણય ’નું હતું. તેમાં પરંપરા, પરિભાષા અને સંકેત વડે થતા પદે અને વાકયેના અર્થને નિર્ણય જણાવેલ હતું. છઠું અંગ “અર્થસંકલન નું હતું. તેમાં નિર્ણત થયેલા અર્થની સંકલના શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષામાં આપવામાં આવી હતી. સાતમું અંગ “સૂત્ર-પરિચય”નું હતું. તેમાં સૂત્રની અંતર્ગત રહેલ ભાવ તથા તેની રચના અંગેનું મહત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું હતું અને આઠમું અંગ “આધારસ્થાન ”નું હતું કે જેમાં સૂત્રને મૂલપાઠ કયા સૂત્ર, સિદ્ધાન્ત કે માન્ય ગ્રંથોમાં મળે છે તે જણાવેલું હતું. આ પરથી તેની પાછળ કેટલે પરિશ્રમ કરે પડ હશે, તે સમજી શકાશે. વિશેષમાં “લઘુશાન્તિ” જેવા મંત્રમય સ્તવનની ટીકા કરવામાં તેમણે મંત્રશાસ્ત્રની અનેક બાબતેને ઉલેખ કર્યો છે, જે મંત્રશાસ્ત્રને ગહન અધ્યયન સિવાય બની શકે જ નહિ. વળી “અજિત–શાન્તિ-સ્તવ” જેવા અપૂર્વ ભક્તિમય સ્તવનની વિવેચના કરતાં તેમણે હદયનાં દ્વાર ખોલી નાખ્યાં છે અને તેની વિવિધ છંદમયતા પર ઘણે સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. સ્વ. આગમ-પ્રભાકર મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ કહેતા કે “માત્ર આ અજિત–શાન્તિ-સ્તવની વિદ્વત્તાપૂર્ણ ટીકા માટે જ શ્રી ધીરજલાલભાઈને પીએચ. ડી. ની ડીગ્રી આપી શકાય એમ છે.” - આજે આ ગ્રંથ ધાર્મિક શિક્ષકોને અપૂર્વ માર્ગદર્શન આપનારો બન્યો છે અને અનેક સ્ત્રી પુરુષે તેનું વારંવાર મનન-પરિશીલન કરે છે. આ ગ્રંથ પરથી ગુજરાતી
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન દર્શન
અને હિંદીમાં સંક્ષિપ્ત શુદ્ધ આવૃત્તિઓ તૈયાર થઈ હતી. તેની પ૦૦૦ અને ૩૦૦૦ નકલે તરત જ ઉપડી ગઈ હતી. ત્યાર બાદ શ્રી ગોડીજી જ્ઞાન સમિતિ તરફથી ગુજરાતી આવૃત્તિનું પ્રકાશન થોડા પરિવર્તન સાથે ચાલુ છે.
આજ અરસામાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજ તથા પ. પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજની સૂચનાથી નાના નિબંધો રૂપે “ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા'નાં ૨૦ પુસ્તકેની રચના કરી, તે પણ ઘણી લે કપ્રિય બની. કઠિનમાં કઠિન વિષયને પણ રસમય કેમ બનાવે, તે શ્રી ધીરજલાલભાઈની અનોખી આવડત છે અને તે જ કારણે તેઓ જે લખે છે, તે સર્વગ્ય બની જાય છે. આ ગ્રંથમાળાનાં પુસ્તકોમાં સફલતાની સીડી, ધર્મામૃત, જ્ઞાને પાસના, મનનું મારણ, દિનચર્યા વગેરે પુસ્તકે વારંવાર વાંચવા-વિચારવા યોગ્ય છે.
આ પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જે સાહિત્ય રચ્યું છે, તે અભ્યાસ પૂર્ણ અને અજોડ છે. હવે પછીની પંક્તિઓમાં તેને કેટલાક પરિચય કરાવીશું. ૧૩–જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર
શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર-પ્રબે ધટીકાની રચના પૂર્ણ કર્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વિ. સં. ૨૦૧૪ના શ્રાવણ વદિ ૮ના મંગલ દિને જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિરની સ્થાપના કરી અને જૈન ધર્મ, જૈન સંસ્કૃતિ તથા જૈન સાહિત્ય અંગે સાહિત્ય-સર્જનની ધારા અખંડિતપણે ચાલુ રાખી. જૈન શિક્ષાવલી
આ પ્રકાશન મંદિરના પ્રથમ પ્રસાદ તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જૈન શિક્ષાવલી રજૂ કરી, જેની ત્રણ શ્રેણીઓમાં બાર-બાર પુસ્તકની હારમાળા હતી. નિબંધાત્મક
લીએ લખાયેલાં આ છત્રીશ પુસ્તકોમાં જૈન ધર્મની સમગ્ર શિક્ષાને-ઉપદેશપ્રણાલિને આવરી લેવામાં આવી હતી અને તેમાં યથાસ્થાને સૂકો, દષ્ટાંત તથા કથાઓનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. કોઈ પણ જિજ્ઞાસુને જૈન ધર્મની પ્રમાણભૂત જાણકારી મેળવવી હોય તે આ પુસ્તકમાંથી મળી શકે એમ છે. આ પુસ્તકમાં યોગાભ્યાસ, મંત્ર સાધન, મહામંત્ર નમસ્કાર, ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર, તંત્રનું તારણ જેવાં પુસ્તક પણ અપાયાં છે કે જે આધ્યાત્મિક શક્તિ ખીલવવાનાં ઉત્તમ સાધન છે. શ્રી વીર-વચનામૃત
ત્યાર પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જુદા જુદા આગમમાંથી ભગવાન મહાવીરનાં ૧૦૦૮ જેટલાં વચને મતે સંપાદિત કરી ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે શ્રી વીર-વચનામૃત” નામથી પ્રકાશિત કર્યા. આ પૂર્વે ભગવાન મહાવીરની વાણીના કેટલાક સંગ્રહ બહાર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય પડયાં હતાં, પણ તે બધા કરતાં આ સંગ્રહ માટે હતું અને તે અનેક વિષયોને સ્કુટ કરતે હતો. જૈનાચાર્યો, મુનિવરો તથા જૈન જનતાના વિશાલ સમૂહ સમક્ષ આ ગ્રંથને પ્રકાશન મહત્સવ થયે અને તેણે શ્રી ધીરજલાલભાઈની યશકલગી વિશેષ ફરકતી કરી. શ્રી મહાવીર-વચનામૃત-હિંદી
શ્રીવીર-વચનામૃતના પ્રકાશન સમયે જ આ મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથના હિંદી અનુવાદની માગણી થઈ હતી, એટલે ડે. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી પાસે તેને અનુવાદ કરાવવામાં આવ્યો. આ ગ્રંથમાં જે સામગ્રી રજૂ થઈ હતી, તેમાં કઈ સાંપ્રદાયિક વિવાદ ન હતું, એટલે તે સર્વમાન્ય બનવાના સંગો ઉજજવલ હતા. પરંતુ તે ત્યારે જ બની શકે કે જ્યારે જેનેના ચારેય સંપ્રદાયના વિદ્વાને એમાં રસ લઈ સંમતિની મહેર મારે. તે માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મુંબઈમાં મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયના શ્રી વિજયધર્મસૂરિજીને, આગરા જઈ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના પૂ. શ્રી અમરમુનિજીને, દિલી જઈ તેરાપંથી સંપ્રદાયના મુનિ શ્રીનથમલજીને તથા વારાણસી જઈ દિગમ્બર સંપ્રદાયના પંડિત કૈલાસચંદ્ર શાસ્ત્રીને સંપર્ક સાધ્યું અને તે દરેક પાસેથી ગ્રંથને અનુરૂપ આમુખે મેળવ્યાં. એક વાર અંતરમાં ભાવના જાગી કે તે પૂર્ણ કરવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ રાત્રિ-દિવસ પરિશ્રમ કરતાં, ગમે તેવી મુશ્કેલીઓ વેઠતાં કે તે અંગે જરૂરી ધનવ્યય કરવામાં પાછી પાની કરતા નથી, તેમની આ વિશેષતાને લીધેજ સમાજમાં તેમનું સ્થાન ગૌરવવંતુ બન્યું છે. - આ ગ્રંથનું પ્રકાશન-સમર્પણ યશસ્વી રીતે થાય તે માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ લગભગ ત્રણ મહિના સુધી કલકત્તામાં રહ્યા અને આ ગ્રંથની ૩૩૦૦ પ્રતિ ત્યાં જ છપાવી ત્યાંના જૈન આગેવાનોની બનેલી સમિતિ દ્વારા તેનું પ્રકાશન કર્યું. અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે શ્રી ધીરજલાલભાઈના ખાસ પ્રયત્નથી આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થતાં સુધીમાં તેની ૩૦૦૦ પ્રતિઓ નોંધાઈ ગઈ હતી અને માત્ર ૩૦૦ પ્રતિએ જ વેચવાની બાકી રહી હતી.
આ ગ્રંથ ભૂદાનના પ્રેરક રાષ્ટ્રસંત વિનોબાજીને બંગાળના ઝારગામ ખાતે ભવ્ય કાર્યક્રમ સાથે સમર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. તે વખતે વિનેબાજીએ લગભગ ૫૫ મીનીટ સુધી ભગવાન મહાવીરના જીવનની વિશેષતા વિષે મનનીય પ્રવચન કર્યું હતું, જે પાછળથી “માવાન મહાવીર વ મારત અસીમ ૩ ' તરીકે “દશપુર સાહિત્ય સંવર્ધન સંસ્થાન મંદસોર” તરફથી પ્રકટ થયું હતું.
અહીં એ પણ સેંધવા જેવું છે કે આ ગ્રંથની ૫૦૦ પ્રતિ બિહાર રાજ્યના પુસ્તકાલયમાં ત્યાંના શિક્ષાવિભાગ મારફત મોકલાઈ હતી, ૪૦૦ પ્રતિએ રાજસ્થાન રાજ્યના પુસ્તકાલયમાં ત્યાંના શિક્ષાવિભાગ તરફથી મોકલાઈ હતી, ૩૫૦ પ્રતિઓ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
o
જીવન-દશમ
લેકસભાના સદોને વહેંચાઈ હતી અને ૧૦૦ પ્રતિ ભૂદાનને લગતી ભારતની વિવિધ સંસ્થાઓમાં મોકલાઈ હતી. ધી ટીચીંગ્સ ઓફ લઈ મહાવીર
આ આવૃતિમાંથી બધી ટીચીંગ્સ ઓફ લે મહાવીર' નામે સંક્ષિપ્ત અંગરેજી આવૃત્તિ સુંદર રૂપરંગે તૈયાર થઈ હતી અને તે વિદ્વાનેને વિના મૂલ્ય આપવામાં આવી હતી. આ આવૃત્તિની ઇગ્લેંડ, અમેરિકા તથા ઈટલિમાંથી માંગણી આવી હતી, તે પરથી તેની ઉપયોગિતા સમજી શકાશે. આ ગ્રંથનું પુનઃમુદ્રણ કરવા જેવું છે, પણ આ કામ હવે સમાજે સંભાળવું જોઈએ. ભક્તિ અને વિજ્ઞાન
ત્યારપછી જિનભક્તિ પર વિશેષ પ્રકાશ પાડવાના આશયથી શ્રી ધીરજલાલ ભાઈએ “જિને પાસના નામને એક દળદાર ગ્રંથ રચ્યો અને જૈન વિજ્ઞાનને પ્રકાશમાં લાવવાના હેતુથી “જીવવિચાર પ્રકાશિકા યાને જૈનધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન” તથા “નવતત્વદીપિકા યાને જૈનધર્મનું અદ્દભુત તત્ત્વજ્ઞાન” એ બે મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથની રજૂઆત કરી. આ વિષયે આધુનિક મનુષ્યના બરાબર સમજવામાં આવે તે માટે તેમાં દાખલા, દલીલ ઉપરાંત અનેક પ્રકારની વૈજ્ઞાનિક માન્યતાઓની પણ ચર્ચા-વિચારણા કરી છે. આ છેલા બે ગ્રંથની હાલ બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. આરાધના અંગે અપૂર્વ માર્ગદર્શન
સાહિત્યસર્જનની પ્રવૃત્તિ એકધારી ચાલી રહી હતી અને તેના અનુસંધાનમાં બીજી પ્રવૃત્તિઓ પણ કરવામાં આવતી હતી. વચ્ચે વચ્ચે સામાજિક પ્રવૃત્તિઓમાં પણ ભાગ લેવાના પ્રસંગે આવતા હતા. આમ છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈનું અંતર આરાધના તરફ વિશેષ ઢળ્યું હતું અને તેમાં તેમને અપૂર્વ આનંદ આવતો હતે. વિશેષ વિચાર કરતાં તેમને લાગ્યું કે આ વિષયમાં પણ અદ્યતન સ્વરૂપે કેટલુંક સાહિત્ય બહાર પાડવાની જરૂર છે, એટલે તેમણે એ વિષયમાં કલમ ચલાવવા માંડી અને તેમાં પિતાના ચિંતન, મનન, અધ્યયન અને અનુભવને નીચોડ આપવા માંડ્યો.
તેને પ્રારંભ “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ” ગ્રંથથી થશે. આમ તે નમસ્કાર મંત્ર પર ઘણા ગ્રંથ બહાર પડી ચૂક્યા હતા, પણ તેમાં મોટા ભાગે તેના માહાસ્યનું વર્ણન તથા અર્થો પરત્વે વિવેચન હતું, જ્યારે આ ગ્રંથમાં તે ઉપરાંત એક મંત્ર તરીકે તેની આરાધના કઈ રીતે કરવી જોઈએ? તેના કમિક પગથિયાં કિયાં છે? અને તેની સિદ્ધિ સુધી શી રીતે પહોંચી શકાય? તેની વિશદ વિવેચના હતી, એટલે આ થે સહુને
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય દયાન આકર્ષિત કર્યું અને તે હજારે આરાધકને આરાધનાની કેડીએ ચાલવા માટે દીવાદાંડીરૂપ બની રહ્યો !
ત્યારપછી તેમણે “મહાપ્રાભાવિક ઉવસગહર સ્તોત્ર યાને જૈનમંત્રવાદની જયગાથા' નામને બીજે દળદાર ગ્રંથ બહાર પાડશે. તેમાં ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર વિષે પ્રચુર માહિતી આપી હતી તથા તેના સર્વ પ્રચલિત પાઠોને સંગ્રહ કરીને તેને લગતા મંત્ર તથા યંત્રની પણ રજૂઆત કરી હતી. આ ગ્રંથ પણ લોકપ્રિય થયે.
તે પછી એક જ વર્ષમાં તેમણે “હીં'કારકલ્પતરુ યાને જૈન ધર્મને દિવ્ય પ્રકાશ' ગ્રંથ તૈયાર કરી જિજ્ઞાસુએના હાથમાં મૂકો. તેમાં તેમણે શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત લઘહીં'કારકલ્પ પર ઘણું સુંદર વિવેચન કયુ” છે તથા તેને લગતી બીજી પણ કેટલીક કૃતિઓ વિવેચનસહિત રજૂ કરી તેને આરાધનાવિધિ દર્શાવ્યું છે.
તે પછી તેમણે ભક્તામર સ્તોત્ર તરફ દષ્ટિ દોડાવી અને તેને સર્વાગી પરિચય આપતે દળદાર ગ્રંથ “ભક્તામર-રહસ્ય' નામથી પ્રકાશિત કર્યો. આ પ્રકાશન નિમિત્તે તેમણે મુંબઈના કોસ મેદાનમાં “શ્રી માનતુંગસૂરિ સારસ્વત સમારોહ”ની ચાર દિવસની ભવ્ય ઉજવણી કરી હતી અને તે વખતે કેટલાક જૈન વિદ્વાનેને સત્કાર પણ કર્યો હતે.
આ રીતે એક પછી એક થે ભવ્ય સમારોહ પૂર્વક બહાર પડતાં જૈનજનતા પર તેને ખૂબ પ્રભાવ પડ હતા અને તેમના પ્રશંસક વર્ગમાં ભરતી આવી હતી. ને તે પછી “શ્રી ઋષિમંડલ આરાધના” અને “શ્રી પાશ્વ-પદ્માવતી આરાધના” એ બે ગ્રંથ તૈયાર કરી તેનું પણ વિધિપૂર્વક પ્રકાશન કર્યું.
આ ગ્રંથ પિકી નમસ્કાર મંત્રસિદ્ધિની ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલે છે, “મહામાભાવિક ઉસગ્ગહરં” ની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે, “ભતામર રહસ્ય” અને “શ્રી અષિમંડલ આરાધના” અપ્રાપ્ય બન્યા છે અને “શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી આરાધના” ની બીજી આવૃત્તિ હમણાં જ પ્રકટ થઈ છે.
આ આરાધના-સાહિત્યે શ્રી ધીરજલાલભાઈની કીતિ પર કલશ ચડાવ્યા છે. તેમાંથી હજારે ભાઈ-બહેનેએ જીવન–સાફલ્યની અવનવી પ્રેરણા મેળવી છે અને હજી મેળવશે એવી અમને આશા છે. ૧૪-પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર
જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિરની સ્થાપના પછી ત્રણ કે ચાર વર્ષે શ્રી ધીરજલાલ ભાઈએ પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર ચાલુ કર્યું અને તેના દ્વારા વિશિષ્ટ કેટિનું સાર્વજનિક સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ કરવા માંડયું. તેમાં અત્યાર સુધીમાં નવ ગ્ર બહાર પડયા છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-ધન આ ગ્રંથમાં પ્રથમ (૧) ગણિત-ચમત્કાર, (૨) ગણિત-રહસ્ય, અને (૩) ગણિતસિદ્ધિ એ ત્રણ ગ્રંથે બહાર પાડવામાં આવ્યા. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અવધાનપ્રયોગો અંગે ગણિતના વિષયમાં સારે રસ દાખવ્યું હતું અને તેની રહસ્યભૂત કેટલીક બાબત શોધી કાઢી હતી. તેને જનતાને પણ લાભ મળે એ હેતુથી તેમણે આ ત્રણ ગ્રંથો પ્રકાશિત કર્યા હતા. આમાંને પ્રથમ ગ્રંથ શ્રી ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડને, બીજે સ્વ. શ્રી લાલબહાદુરશાસ્ત્રીને અને ત્રીજે શ્રી મોરારજી દેસાઈને ખાસ સમજી અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગણિતસિદ્ધિ (Mathemagic) ના કેટલાક પ્રયોગ બતાવતાં શ્રેતાસમૂહ અત્યંત પ્રભાવિત થયે હતે. આ ગ્રંથે ત્રીજી આવૃત્તિ સુધી પહોંચ્યા છે, તે એની ઉપગિતા તથા કપ્રિયતા દર્શાવે છે.
તે પછી “સંક૯પસિદ્ધિ યાને ઉનતિ સાધવાની અદ્ભુત કલા” નામને ગ્રંથ રચી પ્રસિદ્ધ કર્યો. તેની પત્રકારોએ તથા વિદ્વાનોએ ભારેભાર પ્રશંસા કરી છે અને દરેક વિદ્યાથી તથા યુવાનને આ ગ્રંથ વાંચવાની ભલામણ કરી છે. હાલ તેની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે.
તે પછી પાંચ વર્ષના ગાળામાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મંત્રવિજ્ઞાન, મંત્રચિતામણિ અને મંત્રદિવાકર નામના ત્રણ મનનીય મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથની રચના કરી તેને પ્રસિદ્ધિ આપી. તેણે ગુજરાતના શિક્ષિતવર્ગનું મંત્રવિદ્યા તરફ સારું એવું ધ્યાન ખેચ્યું, મંત્ર સાધકને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપ્યું અને શ્રી ધીરજલાલભાઈની મંત્રમનીષી તરીકે પ્રસિદ્ધિ થઈ આ બધા ગ્રંથની હાલ બીજી આવૃત્તિ ચાલુ છે.
તે પછી “જપ-ધ્યાન-રહસ્ય” નામનો ગ્રંથ બહાર પાડવામાં આવ્યું. તેની અનોખી શૈલિએ અને અપૂર્વ સામગ્રીએ અનેક સાધકોનાં હૈયાંને હરખાવ્યાં. તેમને જોઈતી ઘણી વસ્તુએ તેમાંથી સાંપડી, તેની બધી નકલે માત્ર એકજ વરસમાં પૂરી થઈ ગઈ છે.
છેલ્લે તેમણે “આત્મદર્શનની અમેઘ કલા” નામને વેગવિષયક મનનીય ગ્રંથ તૈયાર કર્યો, જેમાં યોગની મહત્તા, એગના પ્રકારે, અષ્ટાંગ યંગ તથા ગસિદ્ધિઓ પર મહત્ત્વપૂર્ણ વિવેચન કર્યું છે.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સતત પુરુષાર્થ કરીને છેલ્લાં પચીશ વર્ષમાં વિવિધ વિષયના ઘણા મનનય ગ્રંથ સમાજના ચરણે ધર્યા છે, જે તેમની કીતિને સદા ઉજજવલ રાખશે, એમ અમે માનીએ છીએ. ૧૫-શતાવધાની
શતાવધાની તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈનું નામ આજે સમગ્ર ભારત વર્ષમાં જાણીતું છે. શતાવધાની એટલે સે વસ્તુઓ કે વિષયેની ધારણા કરીને તેને યથાક્રમ કહી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
2000
OV
S
90 0/
\ 550
=
=Oe
2.
MIT
Po 69.
0 0 0.
000
°on
60A
006
606
દાંપત્ય: પહેલાં અને પછી.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી ચંપાબહેન ધીરજલાલ શાહ
સને ૧૯૬૭ માં ઉપધાન તપ કર્યા પછી તેમણે છેલ્લાં બાર વર્ષમાં અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરી છે અને આજે પણ કરી રહેલ છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈવન-પરિચય
૩૭
આપનાર. આવી શક્તિવાળા પુરુષા ભારતમાં સમયે સમયે થતા રહ્યા છે અને તેમણે આત્માની અનત શક્તિનાં દર્શન કરાવ્યાં છે.
વિદ્યાર્થી વાચનમાળામાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીનુ' જીવન આલેખતાં શ્રી ધીરજલાલ - ભાઈ ને શતાવધાની થવાની ઇચ્છા જાગી પણ તે વખતે તેની પૂર્તિ થાય તેવા સ'ચાગેા ન હત!. તે પછી કેટલાક વખતે તેમને પૂ. સતખાલજીને સમાગમ થયા, તેમની પાસેથી પ્રાથમિક માદન મળ્યુ અને તે દિશામાં સતત પ્રયત્ન કરતાં તેએ સે। અવધાન સુધી પહાંચ્યા. ગુજરાત-વીજાપુર સઘના આમત્રણથી તેમણે વીજાપુરમાં તા. ૨૯-૯-૧૯૩૫નારાજ શ્રી રામચ'દ્ર જમનાદાસ અમીન ખી. એ. એલ્ ફ્ ખી.ની અધ્યક્ષતામાં ઘણા સાધુ-સાધ્વીએ તથા નાગરિકાની હાજરીમાં સે। અવધાને સફળતાપૂર્વક કરી ખતાવ્યા. આથી પ્રસન્ન થઈને વીજાપુરમઘે તેમને સુતળુ ચંદ્રક અને ૩૨ બ્લેકની પ્રશસ્તિસહિત ‘શતાવધાની' નું માનવતુ બિરુદ આપ્યુ. ત્યારથી તેઓ શતાવધાની તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. તેમણે ભારતના અનેક શહેરમાં જાહેર રીતે અવધાનના પ્રયાગે કરી ખતાવ્યા છે અને તેથી લેાકેા ખૂબ પ્રભાવિત થયા છે.
શતાવધાનના પ્રયોગો કરતાં ઘણુંા સમય જાય, એટલે ખધી વખત શતાવધાન થઈ શકે નહિ, તેથી તેમણે સમય-સ'ચેાગાનુસાર ૪૦, ૪૮, ૫૨, ૬૪, ૮૦ એ રીતે પ્રયોગો કર્યા છે અને એ વાર પૂરા સા તથા એકવાર એકસેા આઠ અવધાના પણ કરેલાં છે.
પ્રાચીન કાલમાં અવધાનપ્રયાગે મોટા ભાગે રાજદખારમાં કે વિદ્વાન્ સ`મેલનામાં થતા અને તેમાં કાવ્યરચનાએ પુષ્કળ પ્રમાણમાં કરવામાં આવતી. શ્રોતાએ વિષય પર અને જે છ ંદમાં કાવ્ય રચવાનુ` કહે, તે પ્રમાણે અનુક્રમે કાવ્યરચના સભળાવવામાં આવતી અને તેમાં ઘણી કિઠન પરીક્ષાઓ પણ થતી. એક હજાર શિષ્યાને પાઠ આપી તે દરેકને યાદ રાખવા દ્વારા સહસ્રાવધાનના પ્રયેગા પશુ થયા છે. કાચના ઘણા પ્યાલાએ ગેાડવી તે દરેકના ટકેારા સાંભળ્યા પછી કાઈ પણુ ટકારી વાગતાં તેને ક્રમ કહી આપવાના પ્રયાગે પણ થયેલા છે. પરંતુ આ પ્રયાગેામાં વિશિષ્ટ કેન્ટિના લેક જ રસ લઈ શકતા. સામાન્ય માનવીને તેમાં રસ પડે એવું ખડુ એછુ' હતુ.
આ
વખતે સ્થાનકવાસી મુનિ શ્રીરત્નચંદ્રજી મહારાજની શતાવધાનની જે પર’પરા પ્રચલિત હતી, તેમાં કેટલુ'ક લેાકભાગ્ય તત્ત્વ હતુ અને તે પરપા જ શ્રી સંતમાલજી દ્વારા શ્રી શ્રીરજલાલભાઈને પ્રાપ્ત થઈ હતી. આ પ્રયાગેાને વિશેષ લેાકભોગ્ય બનાવવા હોય તા હજી તેમાં ઘણી સુધારણાને અવકાશ હતા, એટલે શ્રી મીજલાલભાઈ એ તે દિશામાં પ્રયત્ન આદર્યું અને તેને લેાકભાગ્ય બનાવ્યા. તેથીજ
"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
જીવન-દન
તેમના પ્રયાગા વખતે હજારા માણસેાની મેદની થઈ છે અને તે આ પ્રયેશે। જોઈ મુગ્ધ મની છે.
સને ૧૯૩૭માં તે શ્રી વિજયધમ સૂરિ જય'તી નિમિત્તે માત્ર ત્રણ દિવસ માટે જ કરાંચી ગયા હતા, પણુ તેમના પ્રયેગે। જોયા પછી અનેક સસ્થાનાં આમંત્રણ આવ્યાં અને તેમને અઢાર દિવસ સુધી ત્યાં શકાવું પડયુ. તેમાં તેમણે નવ જાહેર પ્રત્યેાગેા કર્યાં. પરિણામે ત્રણ સુવર્ણ ચંદ્રકા, એક ડૉકટરની ખાસ સભાના રોપ્યચદ્રક, એક નાણાં શૈલી, એક પાર્ટી અને સમસ્ત નાગરિકા તરફથી અભિનદનપત્ર આટલી વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થઈ હતી. જયારે તેમણે કરાંચી છેાયુ' ત્યારે તેમના ડખ્ખાને ખાસ શણગારવામાં આવ્યા હતા અને ઘણા માણસા વિદાય આપવા હાજર થયા હતા.
કલકત્તામાં તેમના પ્રયાગેા ચાર વાર થયા છે અને તેથી ઘણી લેાકપ્રિયતા . પ્રાપ્ત થયેલી છે. આ પ્રયાગેામાં મંગાલ એશિયાટિક સોસાઈટીમાં થયેલા પ્રયાગા વિરલ કોટિના હતા. તે વખતે અનેક વિદ્વાના અને શિક્ષણશાસ્ત્રીએ ઉપરાંત કેટલાક જાદુગરા પણ હાજર રહ્યા હતા.
આ પ્રયાગ। દરમિયાન શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વડોદરા, ડભાઈ અને ભાવનગરમાં પ્રેક્ષકાને ગમે તે પ્રશ્નો પૂછવાની છૂટ આપી હતી. તે વખતે અનેક અટપટા પ્રશ્નો પૂછાયા હતા, પરંતુ તેમણે તે બધાના યથા ઉત્તરો આપી સહુને ચકિત કરી દીધા હતા.
6
એક વખત વડાદરામાં સાક્ષારવ` શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઇની અધ્યક્ષતામાં પ્રયાગા ચૈાજાયા, ત્યારે એક પ્રશ્નકર્તાએ પાછળથી એક વસ્તુને સ્પર્શ કરાવ્યેા. તરત જ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું : આ એક પુષ્પની પાંખડી છે અને તે પીળા રગની છે. ’ આ વખતે અધ્યક્ષે પૂછ્યું' કે ‘ સ્પજ્ઞાનથી પુષ્પની પાંખડી તા એળખી પીળા રંગની છે એમ શાથી કહેા છે ? ' શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : મારા મન પર એ જાતની છાયા પડે છે. તે સાચુ` છે કે ખાટુ'? એ જણાવેા. ’ અધ્યક્ષે કહ્યુ' : ‘ ઉત્તર ખરાખર છે. '
શકાય, પણ
'
ભાવનગરમાં શ્રી હરભાઈ ત્રિવેદીના ખાસ આમંત્રણથી માય એન સ્કૂલમાં શ્રો ધીરજલાલભાઈ એ સ્પર્શી જ્ઞાનના પ્રત્યેાગા ખતાવેલા. તેમાં ઘણી વિચિત્ર વસ્તુઓ હાજર કરવામાં આવી હતી, જેમ કે દૂધીના વચલા ગલ, પીસ્તાનુ` છીલું, પ્રેસનેા કાડ્રેટ વગેરે, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તે ખરાખર એળખી આપ્યા હતા.
કરાંચીમાં મહેનેાની સભામાં પણ સ્પર્શ ખામત ઘણી આકરી પરીક્ષા થઈ હતી. તેમણે એક પ્યાલામાં તલનુ' તેલ, મીજામાં સરસિયું તેલ અને ત્રીજામાં ગરમ કરેલુ ધી રાખ્યુ. હતુ. અને આ વસ્તુએ શ્રી ધીરજલાલભાઈની પાછળ રાખી તેમાં માત્ર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય આંગળી નાખીને એનું નામ જાહેર કરવાનું જણાવ્યું હતું, પરંતુ તેઓ તેમાં બરાબર પાર ઉતર્યા હતા.
હસ્તાક્ષર-નિષ્ણાત છે. ગજજરે તેમની આ શક્તિ જોઈને કહ્યું હતું કે જે કામ આપણી આંખે કરે છે, તે કામ શ્રી ધીરજલાલભાઈની આંગળીનાં ટેરવાં કરે છે.
ગમે તેવી અજાણી ભાષાના શબ્દ વ્યુત્ક્રમથી સાંભળીને તેનું આખું વાક્ય મૂળ ક્રમમાં કહી સંભળાવવું એ પણ એમની વિશેષતા છે. એ રીતે તેમણે આજ સુધીમાં લગભગ ૪૦૦ જેટલી ભાષાઓના શબ્દો સાંભળી તેને કહી બતાવ્યા છે.
ગણિતવિદ્યાની તેમની કુશલતા ખૂબ જાણીતી છે. તેઓ અમદાવાદથી વારંવાર મુંબઈ આવતા. ત્યારે કેટલીક ઓફિસમાં કેપ્યુટર એડે ગુણાકારની હરિફાઈ કરેલી અને તેમાં તેઓ થોડી સેકન્ડ વહેલો ઉત્તર આપી શકયા હતા. - શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે આ શક્તિ કુદરતી બક્ષીસથી પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ અભ્યાસથી પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે અને તે માટે તેમણે “સમરકલા” નામનું ખાસ પુસ્તક લખીને પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. સ્વ. સાક્ષરવર્ય શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈએ એની પ્રસ્તાવના લખી છે. તેમાં તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ શક્તિની પ્રશંસા તે કરી જ છે, પણ તેમણે જે નિખાલસતાથી આ વિદ્યાનાં રહસ્ય પ્રકટ કર્યા છે, તેને માટે ઘણું ધન્યવાદ આપેલા છે.
આ વિદ્યા-કલાને વારસો જળવાઈ રહે તે માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેને ખાસ અભ્યાસક્રમ તૈયાર કરી ૨૨ જેટલા શિવે પણ તૈયાર કર્યા છે, જેમાં જૈન સાધુઓ, સાધ્વીઓ તથા ગૃહસ્થને સમાવેશ થાય છે.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ માત્ર શતાવધાની જ નહિ, પણ અવધાનકલાગુરુ પણ છે અને ભારતની એક અણમેલ વિદ્યા-કલાના સંરક્ષક પણ છે. ૧૬-ગણિતસિદ્ધિકાર
શતાવધાનના પ્રયોગમાં ગણિતના કેટલાક વિષયે આવે છે. તેના પર ચિંતનમનન કરી શ્રી ધીરજલાલભાઇએ ગણિતને લગતા કેટલાક સિદ્ધાંતને શોધી કાઢ્યા અને તેના આધારે ગણિત સિદ્ધિના અદ્ભુત પ્રગો નિર્માણ કર્યા. અંગરેજીમાં જેને મેથેમેજીક (Mathemagic) કહેવામાં આવે છે, તે જ જાતના આ પ્રયોગો છે, પણ તેનાં અદ્દભુત આશ્ચર્યજનક પરિણામે કેમ લાવવા? એ એમની વિશેષતા છે અને આ વિશેષતાએજ તેમના પ્રત્યે લેકનું અજબ આકર્ષણ કરેલું છે.
તેઓ આ પ્રયોગો મિજલસ સમક્ષ, તેમજ થિયેટરોમાં કે જાહેર હોલમાં કરે છે અને તે વખતે પ્રેક્ષકમાંથી જેને આવવું હોય તેને ઉપર આવવા દઈ તેમની પાસે થોડું
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ગણિત કરાવે છે. પછી આંખના પલકારામાં તેનું પરિણામ લાવે છે, જે જોઈને લોક આશ્ચર્ય પામે છે. દાખલા તરીકે એક વાર બીરલા માતુશ્રી-સભાગારમાં તેમણે આ પ્રયોગો કરતી વખતે ત્રણ વ્યક્તિઓને ઉપર બોલાવી, તેમને ધારવી હતી તે સંખ્યા ધારવા દીધી, તેનું ગણિત કરાવ્યું અને તેના પરિણામ અનુસાર એક યાદીમાંથી વસ્તુ ધારવાનું જણાવ્યું. આ યાદીમાં મેવા, મીઠાઈઓ, ફળ, ફૂલ વગેરે મળી ૧૦૮ પ્રકારનાં નામે હતાં. હવે તે વ્યક્તિઓએ નામની ધારણા કરી કે તેમના પ્રગસહાયકે કામકુંભ લાવી ટેબલ પર મૂક અને તેમણે અંદરથી અનનસ કાવ્યું, તે પેલી વ્યક્તિઓની ધારણા મુજબ જ હતું. બીજા એક પ્રસંગે આવા જ પ્રયોગોમાં પ્રશ્નકારાએ ચંદ્રાવલા નામને હાર ધાર્યું હતું, તે પણ તેમણે તરત જ કાઢી બતાવ્યું હતું. આજ રીતે તેઓ પ્રક્ષકારોને ગણિત કરાવી તેને ૮૪ પ્રકારની સુગધેની યાદી આપે છે અને તેમણે જે સુગંધ ધારી હોય તે જ સુગંધને અનુભવ કરાવે છે. એક વાર રંગસ્કૃતિના પ્રણેમાં તેમણે આંખે પાટા બાંધી માત્ર વસ્તુઓને સ્પર્શ કરી સામી વ્યક્તિએ ધારેલા રંગવાળી વસ્તુઓ રજૂ કરી હતી અને એક પ્રયોગમાં પડદા પર તે જ રંગનાં વસ્ત્રો પહેરેલી અપ્સરાનું દર્શન કરાવ્યું હતું.
ગણિતસિદ્ધિમાં તેમણે અનેક પ્રકારના પ્રયોગો કર્યા છે અને ભલભલા ગણિતશાસ્ત્રીઓના મુખમાં આંગળી નખાવ્યાં છે. તેઓ કહે છે કે “આ બધું વૈજ્ઞાનિક છે. માત્ર તેના સિદ્ધાંતે જાણવા જોઈએ.”
અહીં અમારે એ સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે યુરોપ, અમેરિકાની કલબમાં ગણિતના જે પ્રયોગો રજૂ થાય છે, તે સામાન્ય રીતે આનંદ આપનારા હોય છે, જ્યારે આ પ્રોગે આનંદ સાથે અત્યંત આશ્ચર્યને ઉત્પન્ન કરનારા છે. કદાચ અમે આ પ્રયોગોને અપૂર્વ કે અજોડ કહીએ તો તેમાં અવ્યક્તિ નથી.
તેઓ જાદુના પ્રયોગો જાણે છે, પણ શતાવધાન કે ગણિતસિદ્ધિના પ્રગોમાં તેને ભેળવવા માગતા નથી, કારણ કે એથી આ બંને વિદ્યાઓને મહિમા ઘટે એવો સંભવ છે. ૧૭-નાટયે લેખક
શ્રી ધીરજલાલભાઈને ગદ્ય-પદ્ય લખાણથી તે લેકે સુપરિચિત છે, પરંતુ તેઓ એક સારા નાટયલેખક પણ છે, એ વાત બહુ ઓછા માણસો જાણે છે. તેમણે ઘણાં વર્ષો પહેલાં “સતી નંદયંતી” નામે એક ત્રિઅંકી નાટક લખ્યું હતું, જે જૈન શ્વેતાઅર કેફરન્સ તરફથી પ્રકટ થતા જૈનયુગ પત્રમાં છપાયું હતું.
ત્યારપછી તેમણે “શાલિભદ્ર” નામનું ત્રિઅંકી નાટક લખ્યું, તે સુઘાષા માસિકમાં ક્રમશ: છપાયું હતું.
સં. ૨૦૨૦માં તેમણે ત્રીજું નાટક “સંકલ્પ સિદ્ધિ યાને સમર્પણ”નું સંકલન કર્યું હતું, જે પાછળથી કવિ મનસ્વી દ્વારા અક્ષરદેહ પામ્યું હતું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
ત્યારપછી તેમણે “કાચા સૂતરના તાંતણે” એ નામની એકાંકી નાટિકા લખી સતી સુભદ્રાના પવિત્ર જીવનને પરિચય કરાવ્યું હતું. તે તા. ૧૫-૩-૭૦ના રોજ બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં સારી રીતે ભજવાઈ હતી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને સમયે સમયે કાવ્યો રચવાની પ્રેરણા થાય છે, તેમ નાટક રચવાની પણ પ્રેરણું થાય છે અને ત્યારે જ તેઓ એમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. આ રીતે શ્રીમાનતુંગસૂરિ સારસ્વત સમારોહની ઉજવણી પ્રસંગે ભક્તિને અપૂર્વ મહિમા દર્શાવવા માટે એક નાટક લખવાની પ્રેરણ થઈ અને તેમણે “બંધન તૂટયાં” એ નામનું ત્રિઅંકી નાટક તૈયાર કર્યું. આ નાટક તા. ૬-૩–૭૧ના રોજ કોસ મેદાનમાં ખાસ બંધાયેલ સારસ્વત રંગભવનમાં પૂર બહારમાં ભજવાયું હતું. તેના સંવાદે, દો અને વસ્તુ સંકલને પ્રેક્ષકો પર ભારે પ્રભાવ પાડયો હતે. યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમીશનના ચેરમેન શ્રી ડી. એસ. કોઠારી એ વખતે અધ્યક્ષસ્થાને હતા. તેમણે આ નાટકને શ્રેષ્ઠ કેટિનું ગણાવ્યું હતું.
તે પછી શ્રીષિમંડલ-આરાધના ગ્રંથના પ્રકાશન-સમર્પણ સમારોહ પ્રસંગે તેમણે “હજી બાજી છે હથમાં” એ નામના ત્રિઅંકી નાટકની રચના કરી હતી અને તે તા. ૨૧-૧૧-૭૧ના રોજ બિરલા માતુશ્રી સભાગારમાં સરસ રીતે ભજવાયું હતું. આ નાટકમાં મનુષ્યને કેવી મહત્વાકાંક્ષા હોય છે? તે માટે કેવાં સાહસો ખેડે છે? તેમાં કેવી મુશીબતે નડે છે? વળી ભેગલાલસા મનુષ્યને ક્યાં ઘસડી જાય છે અને તેમાં જીવન કેવી રીતે વ્યતીત થઈ જાય છે? વગેરે દર્શાવી છેવટે “સંયમની આરાધના જ મનુષ્યને સાચું સુખ આપી શકે છે” એ કલાત્મક રીતે દર્શાવ્યું હતું.
ત્યાર પછી સંક૯૫સિદ્ધિ ગ્રંથના પુન:પ્રકાશન વખતે તેમણે “શ્રી પાર્શ્વપ્રભાવ નામની દ્વિઅંકી નાટિકા રચી હતી અને તેમાં મહારાણા પ્રતાપે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ૨૧ દિવસની આરાધના કેવી રીતે કરી તથા તેનું શું ફળ મળ્યું ? વગેરે હકીકતને સરસ રીતે રજૂ કરી હતી.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ નિર્મલ ભાવથી નીતરતી નૌતમ નાટ્યસંપદા આપણને આપી છે, પણ તેમણે નાટયકાર તરીકે આગળ આવવાને પ્રયાસ કર્યો નથી. તેઓ કહે છે “આ તે મારા શેખને વિષય છે અને મારા હૃદયમાં ઉતી ઉર્મિઓને શાંત કરવા જ તેને આશ્રય લઉં છું.' ૧૮–સંપાદક અને વક્તા
સાહિત્યકારનું વ્યક્તિત્વ વિભિન્ન રીતે વિભિનન કાર્યોના માધ્યમથી વ્યક્ત થાય છે. તેમાંનું એક કાર્ય લેખે, નિબંધ, અંશે કે વિશેષાંકના સંપાદનને લગતું છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન બધા સાહિત્યકારો આ કાર્ય કરી શકતા નથી, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ કાર્યમાં પણ સફળ રહ્યા છે. પ્રારંભમાં તેમણે બાળગ્રંથાવલી તથા વિદ્યાથી વાચનમાળાની અન્ય લેખકોએ લખેલી કેટલીક પુસ્તિકાઓ સંપાદિત કરી હતી. પછી પત્ર અંગે લેખકનું સંપાદન કરવા લાગ્યા. તે પછી તેમણે “નમસ્કાર મહામંત્ર, “આત્મતત્વ વિચાર ભાગ પહેલે–બીજે.” “શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ સાર્ધ શતાબ્દી સ્મારક ગ્રંથ' વગેરેનું સરસ સંપાદન કર્યું. “જૈન જ્યોતિ પત્રને શિક્ષણક, સમાજસેવા પત્રને ક્ષમણદર્શનાંક, સમેતશિખર પાવાપુરી સ્પેશ્યલ ટ્રેઈન વિશેષાંક વગેરે વિશેષાંકે તેમના સુરુચિપૂર્ણ સંપાદનની પ્રસાદી છે.
તેમના ગ્રંથપ્રકાશન-સમર્પણ સમારોહ વખતે જે સ્મારિકાઓ પ્રકટ થઈ છે, તેમાં પણ તેમની વિશિષ્ટ સંપાદનકલાની છાપ ઉપસી આવે છે. પત્ર, પત્રિકા જે કંઈ છપાય તે સારા સ્વરૂપે છપાવા જોઈએ, એ તેમણે આગ્રહ રાખે છે અને તેમાં નવીનતા લાવવા તેમણે પ્રયાસો કર્યા છે.
વક્તા તરીકે પણ તેઓ સફળ રહ્યા છે. તેમને કોઈ પણ વિષય પર બેલવા ઊભા કરે તે એ બોલી શકે છે, એટલું જ નહિ પણ શ્રેતાઓ પર ભારે પ્રભાવ પાડી શકે છે. વિષયનું ઊંડું અધ્યયન અને વિષયને રજુ કરવાની તેમની છટા તેમના વકતૃત્વને સફળ બનાવે છે. કોન્ફરન્સ, પરિષદ, સમારે, સંમેલને વગેરેમાં તેમનાં ભાષણે થતાં રહ્યાં છે અને કેટલીક વાર તે તેમના વફતૃત્વને લાભ લેવા માટે વ્યાખ્યાનમાળાઓ પણ એ જાઈ છે. આજે પણ અનુકૂળતા મુજબ તેઓ વિવિધ વિષયો પર વ્યાખ્યાન-ભાષણ આપે છે અને એ રીતે પિતાના જ્ઞાનની સાર્થકતા કરે છે. ૧–પ્રવાસપ્રેમી
શારીરિક-માનસિક ખડતલપણું મેળવવા માટે, નવું નવું જાણવા માટે તથા સહનશીલતા, નિર્ભયતા આદિ ગુણો કેળવવા માટે પ્રવાસ એક સરસ સાધન છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિદ્યાર્થી અવસ્થાથી જ તેના પ્રેમી બન્યા છે. તેમણે કેટલાક પ્રવાસ તે એટલા ઓછા ખર્ચમાં કર્યા છે કે જેને આપણને ખ્યાલ પણ આવી શકે નહિ. માઈલ સુધી ચાલવાનું, તે સામાન ખભે ઉચકવાને અને રસેઈ જાતે બનાવી લેવાની, એટલે તેમાં વિશેષ ખર્ચ આવતે નહિ. તેઓ કહેતા-ગરીબ માબાપના છોકરાઓ પણ પ્રવાસ કરી શકે તે માટે આ પદ્ધતિ અજમાવવાની જરૂર છે. શ્રી મોતીભાઈ અમીનને તેમના આ પ્રવાસો ખૂબ ગમતા, એટલે જ્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈ વડોદરા કે આણંદ જતા ત્યારે છાત્રાલયના વિદ્યાથીઓ આગળ તેમના પ્રવાસના અનુભવે અવશ્ય કહેવડાવતા,
તેમણે અનેક જંગલ અને ગિરિપ્રદેશ ખુંધા છે, વનવગડામાં રાતે પસાર કરી છે અને જંગલી જનાવર તથા ચાર વગેરેને સામને પણ કરેલ છે. સને ૧૭૨માં
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પશ્ચિય
છુટ
તેમણે બ્રહ્મદેશ જોયા પછી શાન સ્ટેટના પ્રવાસ કર્યાં અને ત્યાંથી ચુનાન ચીનની સરહદ પર પહોંચી ભયંકર જગલેામાં ત્રણ દિવસ પગપાળા પ્રવાસ કર્યાં, તે ઘણેા જ સાર્હસિક હતા. એ વખતે એમની સાથે શ્રી વાડીલાલ કેશવજી શાહ નામના એમના એક વિદ્યાર્થી હતા. આ પ્રવાસમાં તેમણે એક નાના કેમેરા સાથે રાખ્યા હતા અને તેનાથી કેટલાંક પ્રાકૃત્તિક દયેા ઝડપતા હતા, પણ તે કેમેરા એમને આફ્ત રૂપપુરવાર થયા હતા.
એ વખતે જાપાની લેાકેા આ પ્રદેશની ખાનગી સર્વ કરતા અને તેના ફોટા લેતા, એટલે બ્રિટિશ સરકારના સખ્ત હુકમ હતા કે કોઇ અજાણ્યા માણુસને અહીં આવવા દેવા નહિ કે કંઇ સ્થાનનો ફોટા પાડવા દેવા નહિ.
રસ્તામાં મીલીટીના ચાકીદારાને ભેટા થયા, શ્રી ધીરજલાલભાઈના હાથમાં કેમેરા જોઇ તેએ એમને અધિકારી પાસે લઇ ગયા.
અધિકારીએ તેમને પૂછ્યું : ‘અહી' કેમ આવ્યા છે ? ’
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : ‘કુદરતનાં દક્ષ્ચા જોવા. ’ અધિકારીએ પૂછ્યું : ‘અહી' જોવા જેવું છે શું ? '
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : ‘ઘણું મધું. અહીંના પહાર, ઝરણા, જંગલે, પશુ, પક્ષીએ મધુ જોવા જેવુ છે. ’
અધિકારીએ પૂછ્યુ... : ‘ તમે આ કેમેરા તમારી પાસે શા માટે રાખ્યા છે ? ' શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું: પ્રાકૃતિક દૃશ્યાને ઝડપી લેવા, ’
'
અધિકારીએ કહ્યું : ‘હું. હું અધુ' સમજું છું. અહીં આવવાનુ` ખરું કારણ જણાવી દો, નહિ તે તમને હમણાં જ જેલ ભેગા કરી દઉ છું.'
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : ‘ અહી` આવવાનું. ખરૂં. કારણ તમને જણાવી દીધુ છે. છતાં તમને ખાતરી થતી ન હાય તા જુએ અમારી પાસેનું પ્રમાણપત્ર,’ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ અમદાવાદથી આ પ્રવાસ શરૂ કરતાં પહેલાં ત્યાંના મેજીસ્ટ્રેટ પાસેથી સાચા પ્રવાસી (Bonafide traveller ) તરીકેનુ' પ્રમાણપત્ર લઈ લીધું હતુ. આ પ્રમાણપત્ર વાંચતાં જ અધિકારી ઠંડા પડી ગયા અને અને પ્રવાસીઓને કાફીના કપ પાઈ વિદાય કર્યો.
ચીનની સરહદ પર નામ-ખમ પહેાંચ્યા પછી રાત્રિના સમયે તેમણે પેઈ ( ચીની લેાકમેળે ) જોવા અંદરના ભાગમાં જે પ્રવાસ કર્યાં, તે જીવનભર યાદ રહી જાય એવા હતા. અજાણી ભૂમિ, પહાડી પ્રદેશ, રાત્રિના સમય અને ભાષાનું અજ્ઞાન છતાં તેએ પેાતાના સાથી સાથે `પાઈ જોવા નીકળી પડયા. અહી તેઓ એક પ'જામી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-શજ
ગૃહસ્થને ત્યાં ઉતર્યા હતા, તેણે કહેલું કે પિઈ તે નજીકમાં છે, તે જોઈને સમયસર પાછા આવી શકાશે. પણ ડું ચાલતાં જ માર્ગ અદશ્ય થયે. પછી તે દૂર એક દી દેખાતું હતું, તેને નિશાન બનાવી ચાલવા માંડયું. એમ કરતાં ખસખસનાં ખેતરે આવ્યાં કે જેના ડોડામાંથી અફીણ બને છે. એ ખેતરો ખૂંદતાં નદીના કિનારે પહોંચ્યા ત્યારે જણાયું કે પિોઈ તે તેની પેલી પાર છે. હવે એ નદી સાંકડી પણ ઘણુ વેગવાળી હતી. તેના કિનારે કિનારે ચાલવા માંડયું અને એમ કરતાં એક લકડિયા પુલ પાસે આવીને ઊભા. આ પુલ જાડા ત્રણ વાંસને જ બનેલ હતે. આજુબાજુ પકડવાનું કંઈ પણ ન હતું. જે શરીરનું સમતોલપણું જરા પણ ગયું તે નદીમાં પડીને મોતને ભેટવાનું નિશ્ચિત હતું. હવે તેને પાર કરીને સામે જવું કે કેમ? એ પ્રશ્ન ખડો થયે, પરંતુ મનમાં પિઈ જેવાને દઢ નિરધાર હતો, એટલે નિર્ણય પુલ પાર કરીને સામે જવાને થયો. એ રીતે તેઓ પુલ પર થઈને સામે કિનારે પહેચ્યા અને પાછા નદી કિનારે ચાલીને પિઈ સમીપે આવી ગયા. ત્યાં એક તંબૂ તાણેલ હતું અને બહારના ભાગમાં કેટલીક મીઠાઈઓ વેચાતી હતી, જે પ્રાયઃ
જીવડાંઓની બનેલી હતી. અંદરના ભાગમાં કેટલાંક ટેબલ નાખેલાં હતાં, ત્યાં જુગાર રમત હતો અને લાંબી નળીઓ દ્વારા અફીણને કસુંબે પીવાતો હતે. તેની સામે મધ્યમાં રંગમંચ હતું અને તેમાં ભવાઈ જેવો ખેલ ચાલી રહ્યો હતો. એ વખતે ચીનાઈ ભાષામાં કોઈ ગીત ગવાતું હતું, પણ તેઓ તેના સંકેત સિવાય બીજું કંઈ સમજતા ન હતા. ત્યાં કેટલાક ચોકીદાર પણ હતા અને તે સર્વત્ર નજર ફેરવતા રહેતા. તેમાં કઈ અજાણ્યા કે જાસુસ જેવા માણસે જણાય તો તેને પકડીને નદીમાં પધરાવી દેવાનું ચૂકતા નહિ,
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ અને તેમના સાથીએ સ્કાઉટના જેવો ખાખી વેશ પહેર્યો હતો, એટલે પિલીસના માણસે જેવા લાગતા હતા. તેમને જોતાં જ ચોકીદાર માહમાંહી વાતો કરવા લાગ્યા અને તેમના તરફ વળ્યા. શ્રી ધીરજલાલભાઈની ચકોર આંખ આ દશ્ય જોઈ રહી હતી, એટલે તેમણે પિતાના સાથીને ઈશારો કર્યો અને તરત જ તેઓ પોઈન મંડપ બહાર નીકળી ગયા. પછી ત્યાંથી મૂઠીઓ વાળીને દેડયા, જેથી કઈ પાછળ પડીને તેમને પકડી લે નહિ. એમ કરતાં તેઓ લકડિયા પુલ આગળ આવ્યા અને પાછળ જોયું તો કોઈ માણસ તેમને પીછો કરી રહ્યો ન હતો, એટલે તેમનો શ્વાસ નીચે બેઠે.
પછી સાવધાનીથી પુલ ઓળંગી ચાલવા લાગ્યા અને જેમ તેમ કરીને રાત્રિના બાર વાગ્યે પોતાના ઉતારે પહોંચ્યા.
અહીંથી આગળ જતાં ભયંકર જંગલે આવતાં હતાં, જાણે ઝાડ પર ઝાડ ઉગ્યાં
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી ચંપાબહેન ધીરજલાલ શાહ તથા શ્રી શાંતાબહેન (શ્રી ધીરજલાલભાઈના નાના બહેન, જેઓ આજે હૈયાત નથી).
શ્રી ધીરજલાલ શાહ કુટુંબ સાથે સને ૧૯૩૮, શ્રીમતી ચંપાબહેનખેાળામાં પુત્ર નરેન્દ્ર છે. પાછળ પુત્રી સુચના છે. આગળ પુત્રી ઇન્દુમતી છે. જમણી બાજુ શ્રી ધીરજલાલ શાહ છે. આ બંને પુત્રીએ અવસાન
પામેલી છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
0 00.
સમૂહ તસ્વીર : પાછળની લાઈનઃ (૧) પ્રવીણચંદ્ર સી. શાહ (જ) (૨) શ્રી નરેન્દ્રકુમાર બી. શાહ (૩) શ્રી ધીરજલાલ ટી. શાહ (૪) શ્રીમતી ચંપાબહેન ધી: શાહ (૫) અ, સૌ. રંજનબાળા ન. શાહ (૬) શ્રી સુરેન્દ્ર એ. છેડા (જ), આગળની લાઈનઃ (૧) કુ. ભારતી બી. શાહ (૨) શ્રી તિ એસ. છેડા (૩) શ્રી કાશમીરા એસ. છેડા (૪) શ્રીમતી રિમતા એસ, છેડા,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય હેય એ તેનો દેખાવ હતો. ઊંચાઈ પણ પચાશથી સાઠ ફીટ જેટલી હતી. જંગલી જનાવરનું તો આ પ્રિય સ્થાન હતું. આ જંગલમાં અમુક અંતરે પિલસોની ચોકીઓ હતી, તેઓ એક ચાકીથી બીજી ચેકીએ પ્રવાસ કરતા અને ત્યારે પિતાનું રેશન તથા એક ગાય સાથે લઈ જતા. આ પોલીસોની સાથે રસ્તો કાપવાને હતું. તેમની સૂચના અનુસાર શ્રી ધીરજલાલભાઈ તથા તેમના સાથીએ માથે બુકાનીઓ બાંધી, જેથી જીવડાંઓને ભયંકર ગણગણાટ કાનને ખરાબ કરે નહિ. હાથમાં ધારિયા જેવા હથિયાર ધારણ કર્યા કે જે રસ્તાને આંતરી લેનાર વેલી–વેલાને કાપવામાં કામ આવે. સાથે પિટાશ પરમેગેનેટની થેડી પડીકીઓ પણ લીધી કે જે ઝરણાનું પાણી પીતા પહેલાં તેને સ્વચ્છ કરવાના કામમાં આવે. જે એ ઝરણાનું પાણી એમ ને એમ પીવાય તેં મેલેરિયા લાગુ પડ્યા વિના રહે નહિ.
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાસે ભાતું હતું નહિ, માત્ર શેર X એટલે ગોળ હતું. તેનું પાણી પીને બે દિવસમાં ચાલીસ માઈલને પ્રવાસ કર્યો અને રાત્રિઓ ઊંચા માચડા પર ગાળી કે જયાં શિકારી પશુઓના આક્રમણને ભય રહે નહિ. ત્રીજા દિવસે સિપાઈઓએ પિતાની પાસેનો થોડો આટે આપ્યો, તેમાંથી રોટલી બનાવી મીઠા સાથે તેને ઉપયોગ કર્યો અને એ રીતે પ્રવાસને ત્રીજો દિવસ પૂરો કર્યો. આ છેલા દિવસે પવન જોરથી ફૂંકાતો હતું અને ડાળી સાથે ડાળી અથડાતાં તેમાંથી અગ્નિ કરતા હતા. ભયંકર વરસાદ થોડી જ વારમાં તૂટી પડે એવાં ચિહ્નો હતાં, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ અને તેમના સાથી ખૂબ ઝડપથી ડુંગર ઉતરી ગયા, પરંતુ એથી તેમના પગે ભરાઈ ગયા અને ચાલવું મુશ્કેલ થઈ પડયું. છતાં સામે એક નદી આવી તેને પાર કરી મેદાનમાં પહોંચ્યા કે વરસાદ જોરથી તૂટી પડે. પરંતુ હવે તેઓ સંસ્કારી લોકોની વસ્તીમાં આવી ગયા હતા, એટલે બીજો ભય ન હતે.
સાહિત્યસંશોધન આદિ માટે તેમણે બંગાળ, બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, કર્ણાટક આદિ પ્રદેશ પ્રવાસ કર્યો છે અને તેનાં અનેક સ્થાને તથા વ્યક્તિઓની મુલાકાત લીધી છે. તેમાંથી જે કંઈ પ્રાપ્ત થયું, તે તેમણે નિખાલસ ભાવે પિતાના ગ્રંથોમાં પીરસ્યું છે. ૨૦–સનિષ્ઠ કાર્યકર - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વિદ્યાની અનન્ય ઉપાસના સાથે સમાજસેવાનું યેય પણ રાખ્યું છે અને તેની શક્ય એટલી સેવા કરી છે. તે માટે તેઓ માત્ર કલમ ચલાવીને જ બેસી રહ્યા નથી, પણ અદના સેવક બનીને શારીરિક શ્રમ પણ કરતા રહ્યા છે.
૪ ૪૦ તલા.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
X
જીવન-દર્શન - ' શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર કેન્ફરન્સ સાથે પણ તેઓ વર્ષોથી સંકળાયેલા છે અને તેની અનેક સમિતિઓમાં કામ કરી ચૂકયા છે, તેમજ તેનાં ત્રણ અધિવેશનમાં તેમણે તેના પ્રચારનું તંત્ર પણ સંભાળેલું છે. ૨૨-સન્માન અને પદવીઓ
શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં અનેકવિધ કાર્યોને સમાજે પ્રેમભાવે વધાવ્યાં છે અને ખાસ સન્માન-સમારંભ યોજીને ચંદ્રક તથા પદવીઓ અર્પણ કરી છે.
તા. ૨૯-૯-૩૫ના રોજ વિજાપુર સંઘે તેમના શતાવધાનના પ્રયોગો નિહાળીને તેમને પ્રશસ્તિ તથા સુવર્ણચંદ્રક સહિત “શતાવધાનીનું બિરુદ આપ્યું.
સને ૧૯૫૫ માં અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડળે ખાસ સમારેહ જ પ્રધટીકા બીજા ભાગના શ્રેષ્ઠ લેખન માટે તેમને સુવર્ણચંદ્રક અર્પણ કર્યો.*
સને ૧૯૫૭ના નવેમ્બર માસમાં તેમને મુંબઈ–દાદર–ડે. એન્ટોનિયો-ડી. સીલ્લા હાઈસ્કૂલના વિશાળ પટાંગણમાં મોટી જનમેદની સમક્ષ “સાહિત્યવારિધિ'ની પદવી અર્પણ થઈ હતી. તેને લગતા સુવર્ણચંદ્રક તે વખતના મુંબઈના મેયર શ્રી ગણપતિશંકર દેસાઈએ તેમને પહેરાવ્યા હતા. બેન્ડની સલામી વગેરે બીજા કાર્યક્રમો પણ થયા હતા.
સને ૧૯૬માં સુરત ખાતે તેમણે ગણિતસિદ્ધિના અદ્દભુત પ્રયોગો કર્યા હતા. તેનાથી પ્રભાવિત થઈને સુરતના જૈન સંઘે તેમને “ગણિતદિનમણિ” પદવીથી વિભૂષિત કર્યા હતા.
સને ૧૯૬૭ માં મધ્યપ્રદેશ-રાયપુર ખાતે અવધાન તથા ગણિતસિદ્ધિના અદ્ભુત ' ગો કરી બતાવતાં તેમને મહાકેશલક્ષેત્રીય જૈન છે. મૂ. સંઘ તરફથી “વિદ્યાભૂષણ” ની પદવી આપી શાલ ઓઢાડવામાં આવી હતી.
સને ૧૯૯૮ ના મે માસમાં કચ્છ-ભદ્રેશ્વર ખાતે ભરાયેલ “અખિલ ભારત અથલ. ગચ્છીય જૈન ચતુર્વિધ સંઘ સંમેલને તેમને ખાસ આમંત્રણ આપતાં તેઓ ભદ્રેશ્વર ગયા હતા અને ત્યાં વિશિષ્ટ પ્રકારના પ્રયોગો બતાવી આધ્યાત્મિક વિકાસ અંગે અનેરું માર્ગદર્શન આપતાં તેમને “અધ્યાત્મવિશારદ'ની પદવી આપવામાં આવી હતી.
સને ૧૯૬૯ની સાલમાં મંત્રદિવાકર ગ્રંથના પ્રકાશન-સમારોહ પ્રસંગે તેમની અપૂર્વ સાહિત્યસેવાનું તથા વિશિષ્ટ શક્તિઓનું સન્માન કરવા માટે ભારતના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાને તરફથી તેમને “સરસ્વતી વરદ પુત્ર” તથા “મંત્રમનીષીની માનવંતી પદવીઓ
*આ વખતે સ્વ. જ્યભિખ્ખને પણ તેમની “ચક્રવતી ભરતદેવ’ કૃતિ માટે સુવર્ણચંદ્રક અર્પણ કરાયો હતે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ગરીબ વિદ્યાથીઓને છાત્રવૃત્તિ અપાવવી, તેમના શિક્ષણમાં અન્ય રીતે પણ સહાય કરવી, આફતમાં આવી પડેલા સાધર્મિકેને ગ્ય સહાય પહોંચાડવી તથા શક્ય હોય તે ધંધે લગાડવા એ પ્રવૃત્તિમાં તેમણે આનંદ માન્ય છે. | મુંબઈમાં સ્થિર થયા પછી છેલ્લાં ત્રીશ વર્ષમાં તેમણે જે જે કાર્યોની જવાબદારી લીધી છે, તે સમયસર અને સારી રીતે પાર પાડી છે અને તેથી તેમને સમાજના એક સનિષ્ઠ કાર્યકરની સત્કીતિ સાંપડી છે. તેઓ એક કાર્યની જવાબદારી માથે રાખે, એટલે તેમાં પિતાનું દિલ પૂરેપૂરું રેડે છે અને તે માટે ગમે તેવો અને તેટલે શ્રમ કરતા અચકાતા નથી. વળી એ કાર્યને અંગે ઉપસ્થિત થતા તમામ મુદ્દાઓને ઝીણવટભર્યો અભ્યાસ કરી તેનું સરસ આયોજન કરે છે, જેથી તે કાર્ય સફળ થયા વિના રહે જ નહિ, જે કાર્ય બીજાઓને અતિ અટપટું કે અશક્ય જેવું લાગે તેવા કાર્યને સ્વીકાર પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કર્યો છે અને તેમાં આવતાં વિને હસતાં મુખડે સામને કરીને તેને પાર ઉતારેલાં છે.
તેઓ એક બહુ સારા વ્યવસ્થાપક ( Organizer) પણ છે, એટલે સભા, સમારોહ, મેળાવડા કે પરિષદમાં આકર્ષણને અવનો રંગ પૂરી શકે છે અને તેને ધારણા મુજબ પાર ઉતારી શકે છે. શ્રી મેરારજી દેસાઈ, શ્રી કે. કે. શાહ તથા અન્ય આગેવાનેએ તેમની આ વ્યવસ્થા શક્તિની ભારે પ્રશંસા કરેલી છે.
જે સરકારી બીલે સમાજ કે ધર્મને પ્રતિકૂલ અસર પડનારાં જણાયાં છે, તેને પ્રતિકાર કરવામાં પણ તેઓ મોખરે રહ્યા છે. તે અંગે સમિતિઓ રચી તેનું મંત્રીપદ પિતે સંભાળ્યું છે અને તે માટે રાત્રિદિવસ પરિશ્રમ કરી તેમાં સફલતા મેળવી છે. તેમની કપ્રિયતાનું આ પણ એક મોટું કારણ છે.
આજે પણ તેઓ સેવાનાં કાર્યમાં પૂરો રસ લે છે અને બનતું કરી છૂટે છે. ૨૧–અનેરા ઉપાસક
શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિદ્યાને અનેરા ઉપાસક છે, તેમ દેવ-ગુરુ-ધર્મના પણ અનેરા ઉપાસક છે. તેઓ છેલ્લાં પંદર વર્ષથી પ્રાતઃકાલમાં જ્યાં સુધી દેવપૂજા ન થાય, ત્યાં સુધી મોટું ખેલતા નથી, પાણીનું બિંદુ સરખું વાપરતા નથી. તેઓ ભૂતશદ્ધિ અને પ્રાણાયામપૂર્વક દેવપૂજા કરે છે અને તેમાં જપ તથા યાનને વધારે મહત્ત્વ આપે છે. તેઓ કહે છે “આતમરામને જગાડવા માટે આ બે અકસીર સાધનો છે. તેને આશ્રય લેતાં બાહ્ય જગતનું વિસ્મરણ થાય છે અને આત્મા જાગૃત થવા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય માંડે છે. ભગવાન મહાવીર અને બીજા ઋષિમુનિઓએ દયાનના બળથી આત્માને જગાડ હતા. આપણા માટે એ જ માર્ગ શ્રેયસ્કર છે.”
તેમણે શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી મહા-પૂજન અનેક વાર કરાવ્યું છે તથા તેના પ્રારંભ પૂર્વક ૭, ૧૪ તથા ૨૧ દિવસનાં અનુષ્ઠાને પણ અનેકવાર કરેલાં છે. અનુષ્ઠાનમાં અમુક નિયમો પાળવાના હોય છે અને નિત્યપૂજા ઉપરાંત ૨૦૦૦ થી માંડીને ૪૦૦૦ પુષ્પ મંત્ર બોલવાપૂર્વક ચડાવવાનાં હોય છે. આ રીતે તેમણે અત્યાર સુધીમાં લાખે પુષ્પથી પૂજન કર્યું છે અને તેને પ્રભાવ અનુભવે છે.
ત્યાગી-વેરાગી ગુરુઓ પ્રત્યે તેમના હૃદયમાં ઘણું માન છે. તેમની સેવા કરવામાં તેઓ પિતાનું કલ્યાણ સમજે છે. તેઓ જૈનોના જુદા જુદા સંપ્રદાયના ઘણું આચાર્યો તથા મુનિઓના સહવાસમાં આવેલા છે અને સાવી-સમુદાય સાથે પણ તેમને ઠીક ઠીક સંપર્ક રહ્યો છે. તે બધાની તેમણે એક યા બીજા પ્રકારે સેવા કરી છે અને તેમના આશીર્વાદ મેળવ્યા છે.
અન્ય ધર્મના ચારિત્રશીલ સાધુઓ માટે પણ તેઓ માન ધરાવે છે અને તેમની સાથે તત્વચર્ચા તથા અનુભવની આપ-લે કરવામાં આનંદ માને છે. તેઓ કહે છે કે નમો ઢોર સાહૂણં ” ને અર્થ હું એમ સમજે છું કે સકલ લેકમાં જ્યાં પણ સાચી સાધુતાનાં દર્શન થતાં હોય, ત્યાં આપણું મસ્તક ઢળવું જોઈએ, પછી તેણે વેશ ગમે તે પહેર્યો હેય.”
તેમને અધ્યાત્મને ખરે રંગ તે સહુ પ્રથમ સ્વામી રામતીર્થના ગ્રંથિથી જ લાગ્યો હતો, એ વાત તેઓ કદી ભૂલ્યા નથી.
અહિંસા અને સત્યમાં તેમને અટલ વિશ્વાસ છે. ચેારીને તેઓ ખૂબ ધિક્કારે છે. બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં આનંદ માને છે. જેમાં પિતે કંઈ મહેનત ન કરી હોય કે જેમાં કાયદેસરનો હક ન પહોંચતો હોય તેવી સંપત્તિને તેમને જીવનભર ત્યાગ છે. તેમનું દિલ દયાળુ છે અને કેઈને ખૂબ દુઃખી જુએ કે કોઈના ભારે દુઃખની વાત સાંભળે તે તેમની આંખમાંથી આંસુ સરી પડે છે.
તેમણે ઘણાં તીર્થોની યાત્રા કરી છે અને હવે આત્મા એ જ મહાનતીર્થ છે એમ માની તેની યાત્રા કરવામાં–તેને જગાડવામાં વધારે રસ લઈ રહ્યા છે.
મુંબઈના જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંઘની પ્રારંભની જમાવટમાં તેમણે ઘણે રસ લીધે હતો અને તેના તરફથી પ્રકટ થતી “જૈન સાહિત્ય-શિક્ષણ પત્રિકા’નું છ વર્ષ સુધી સંપાદન કર્યું હતું, તેમજ તેના માટે ઘણું વ્યાખ્યાને પણ આપ્યાં હતાં, તેઓ એના આજીવન સભ્ય છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય આપવામાં આવી હમી. આ વિદ્વાનોમાં વિશ્વ વિદ્યાલયના ઉપકુલપતિઓ, સંસ્કૃત-હિંદિ વિભાગના અધ્યક્ષો, જાણીતા સાહિત્યકારો-સમીક્ષકે, તેમજ જુદા જુદા પ્રાંતમાં સાહિત્યની સેવા કરનારાઓની પ્રચુરતા હતી. આ અવસરે સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલું ભવ્ય સન્માનપત્ર, શાલ, સરસ્વતીની પ્રતિમા, શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની કલામય કૃતિ તથા બીજી વસ્તુઓ પણ ભેટમાં અપાઈ હતી. શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક, શ્રી મનસુખલાલ ઝવેરી, શ્રી ગુલાબદાસ બ્રોકર તથા શ્રી જતીન્દ્ર હ. દવે વગેરે સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષરોએ તેમની સાહિત્યસેવાને બિરદાવી હતી અને તેમનું તંદુરસ્તીભર્યું દીર્ધાયુષ્ય ઈચ્છયું હતું. - હૈદરાબાદ, (સિંધ), બારસી, વડોદરા, અમદાવાદ આદિ બીજા અનેક સ્થળોએ તેમના માનમાં સન્માન સમારંભે જાયેલા છે.
તેમના વિશાલ વાચન તથા શાનાં ઊંડા જ્ઞાનને લીધે ઘણા લે કે તેમને પંડિતજી તરીકે ઓળખે છે. ઘણું આચાર્યો અને સાધુ-સાધ્વીઓ પણ તેમને આ પ્રકારનું સાધન કરે છે.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ આપણા સમાજના શતાવધાની સાહિત્યવારિધિ ગણિતદિનમણિ વિદ્યાભૂષણ અધ્યાત્મવિશારદ સરસ્વતી-વરદ-પુત્ર મંઘમનીષી પંડિતજી છે. અને તેઓ પિતાના જ્ઞાન તથા અનુભવને લાભ સમાજને અનેક રીતે આપી રહેલ છે. ૨૩–વ્યક્તિત્વ - સફેદ ધોતિયું, ખાદીનું પહેરણ અને ખાદીની ગાંધી ટોપી એ તેમને વર્ષોને પહેરવેશ છે. તેમની મુખમુદ્રામાં એક જાતનું ચિતન્ય અને તરવરાટ નજરે પડે છે. તેમની વાતચીતમાં તથા તેમના વિચારમાં હંમેશાં નવીનતા અને વિશેષતાનાં દર્શન થાય છે. તેમની દલીલ તર્કશુદ્ધ હોય છે, તેમજ વિદ્યાવ્યાસંગ અને તલસ્પર્શી અભ્યાસના રંગે રંગાયેલી હોય છે. તેમનું મગજ સદા કઈને કઈ ઉપકારી સંસ્કારી
જનાઓ ઘડતું જ હોય છે. તેઓ લખવા બેસે છે, અગર કંઈ કામ હાથ પર લે છે, ત્યારે ખાવા-પીવાની દરકાર કરતા નથી. દિવસોના દિવસો સુધી તેમણે રોજના અઢાર કલાક લેખે કામ કરેલું છે અને હજીયે કામ કર્યું જાય છે. તેઓ ઘણા ભાગે બ્રાહા મુહૂર્તમાં ચાર વાગે ઉઠી લખવા બેસી જતા અને પ્રાતઃકર્મથી પરવારી કલાકે સુધી એક આસને બેસીને લખ્યા કરતા. હવે બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં ઉઠી જપ-દયાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને પૂજા-પાઠ કર્યા પછી સમયાનુસાર લેખન આદિ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમની ચિંતનધારા સતત પ્રવાહમાન રહે છે. તેઓ લખતા જાય છે અને સાથે કામ કરનારાઓને ઉચિત નિર્દેશન આપતા જાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન મોટા મોટા સાહિત્યકારો, સંગીતકારો, કવિઓ વગેરેમાંના કેટલાક ધૂમ્રપાન વિના લખી શકતા નથી, તે કેટલાક પિતાની સ્મૃતિને ચેતનવંતી રાખવા માટે ચાના પ્યાલા પર પ્યાલા ચડાવતાં નજરે પડે છે. વળી કેટલાક તે ભાંગ કે તેવી જ કેઈ નશીલી વસ્તુનું સેવન કરે ત્યારે જ તેમની કલમ ચાલે છે–ચાલતી રહે છે. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં અપવાદ છે. બાલ્યકાલથી જ પોતાના જીવનને સાદું અને નિર્મલ રાખવા માટે તેઓ પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે અને આજ સુધી કોઈ વ્યસનને સ્થાન આપ્યું નથી. આ નિર્વ્યસનિતા સાહિત્યના સાધકે માટે આદર્શરૂપ છે.
સાહિત્યકાર ભાવનાશીલ ન હોય તે તેની કૃતિઓમાં ઊર્મિ-સંવેદનનાં દર્શન થતાં નથી. ભાવનાઓ અંતરની નિર્મલતા વિના ઊઠતી નથી. નિર્મલતા માટે નિઃસ્પૃહતા, નિષ્કપટતા અને સાહજિક આત્માનુભૂતિ આવશ્યક હોય છે. આ બધી વસ્તુઓનું સાંમજસ્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈમાં હેવાથી તેઓ સાચા અર્થમાં ભાવનાશીલ બનેલા છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જીવનના પ્રારંભ કાલથી જ ગરીબાઈ જોઈ છે અને સાહસિક વૃત્તિને લીધે આર્થિક નુકશાને પણ વેડ્યાં છે. ખીસ્સામાં એક પણ પૈસે ન હેય, એવી સ્થિતિમાંથી પણ તેઓ પસાર થયા છે. આમ છતાં તેઓ હિંમત હાર્યા નથી કે પિતાને આત્મા ગુમાવ્યું નથી. મુસીબતે, દુઃખે, અપકાર, તિરસ્કાર વગેરેમાંથી તવાઈ તવાઈને તેઓ પહેલાના કરતાં વધુ આત્મબેલ સાથે બહાર આવ્યા છે. તેમણે હૃદયદૌર્બયને કદી સ્થાન આપ્યું નથી. આજે તેઓ કલમ પર જીવે છે અને કલમે તેમને યારી આપી છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કદી વિદ્યાનું અભિમાન કર્યું નથી. તેઓ સહુની સાથે વિનમ્રતાથી વાત કરે છે અને તેમનું હદય જિતી લે છે. તેમના સંબંધો ઘણું વિશાલ છે પણ તેનો ઉપયોગ તેઓ સાહિત્યપ્રચાર કે સમાજકલ્યાણ માટે જ કરે છે.
અનુભવની એરણ પર ખૂબ ઘડાયા પછી તેઓ એમ માનતા થયા છે કે કઈ કામ પૂરે વિચાર કર્યા વિના હાથ ધરવું નહિ અને જે કામ પૂરો વિચાર કર્યા પછી હાથ ધર્યું હોય, તેને કદાપિ છોડવું નહિ વિ આવે તે તેમને હસતા મેઢે સહન કરી લેવાં.
નિયમિતતા એ તેમને બહુ મોટો ગુણ છે. ઊઠવામાં, ખાવા-પીવામાં, બહાર જવાનું આવવામાં, વ્યાપાર-ધંધામાં, તેમજ અન્ય સર્વ કાર્યો તેમાં નિયમિતપણે કરે છે અને. તેથીજ પ્રગતિના પંથે પ્રયાણ કરતા રહ્યા છે. તેઓ નિયત સમયે પૂજામાં બેસે છે અને નિયત સમયે તેની પૂર્ણાહુતિ કરે છે. અનુષ્ઠાને વગેરેમાં પણ આ જ પરિસ્થિતિ હેય
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-પરિચય
૪૭
છે. સભા-સ'મેલન આદિમાં તે કદી મેઢા પડતા નથી કે કેાઈને અમુક સમયે મળવાનું' જણાવ્યુ હાય તે તેમાં ચૂક કરતા નથી.
વચનપાલન માટે તેએ ઘણા આગ્રહ રાખે છે અને કાઇને વચન આપ્યુ' હાય તા તે પાળવા માટે પૂરેપૂરા પ્રયત્નશીલ રહે છે. એક વાર તેમણે પેાતાની એક-દુક'ન માટે એક વ્યક્તિ સાથે મૌખિક સાદા કર્યાં. ત્યાર પછી ખીજા જ દિવસે તેમની સાથે સારી એવી મિત્રાચારીના સ`ખધ ધરાવતા સજ્જન આવ્યા. તેમણે એ દુકાન પાતાને માપવાના આગ્રહ કર્યાં અને રૂપિયા ત્રણ હજાર વધારે આપવાનું કહ્યું, પર ંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ કહ્યુ કે હવે એ વસ્તુ મારી માલિકીની રહી નથી.' પેલા મિત્રે કહ્યું : ‘તમે તેા મૌખિક વાત કરી છે. તે અંગે કોઈ જાતનું લખાણ ક્યાં કર્યું' છે ? તેને કહી દો કે ગઈ કાલવાળી વાત મને મંજૂર નથી.’શ્રી ધીરજલાલભાઇએ કહ્યું : સાદા મૌખિક હાય કે લેખિત હાય, તેથી કઈ ફરક પડતા નથી. હું મારુ’ વચન ફેરવી શકું' એમ નથી. રૂપિયા તે ઘણા આવ્યા અને ગયા. તેના પ્રલે।ભનથી હું મારી વાણીને વરવી−વિકૃત કરવા તૈયાર નથી.'
એક વખત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ દહેગામ શ્રી વિજયધમસૂરિજીની જયતિ પર આવવાનું વચન આપ્યુ' હતું. આ વખતે તેએ અમદાવાદ રહેતા હતા. તેઓ દહેગામ જવા માટે સ્ટેશને પહેાંચ્યા, ત્યારે ટ્રેન ઉપડી ગઈ હતી. હવે શુ કરવું ? તે વખતે ત્યાં જવાની બીજી સગવડ ન હતી, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઇએ ટ્રેનના પાટાનેા રસ્તે પકડયા અને તેએ સેાળ માઈલની મજલ કરીને દહેગામ પહેાંચ્યા. ત્યાં નિયત કાર્યક્રમમાં ભાગ લીધા. આની અસર બધા લેાકેા પર બહુ ભારે પડી.
સાદું જીવન અને ઉચ્ચ વિચાર ( Plain living and high thinking) એ એમનુ જીવનસૂત્ર છે અને તેને તેએ ખરાખર અનુસરતા આવ્યા છે. મહારને ડાળ તેમને ખિલકુલ ગમતા નથી. ઘણા માણસે તેમને મળવા આવે છે. તેમણે તેમના વ્યક્તિત્વ વિષે કે હું કલ્પનાએ કરી હાય છે, પણ જયારે તેએ તેમને તદ્દન સાદા પેાશાકમાં નજરે જુએ છે, ત્યારે વિચારમાં પડી જાય છે. પરંતુ તેમની સાથે વાર્તાલાપ કરતાં તેમની વિશેષતાનાં દન થાય છે અને તેમનું શિર ઝુકવા લાગે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને નાનપણથીજ રાષ્ટ્રપ્રેમનુ શિક્ષણ મળ્યુ છે અને તેઓ સદા રાષ્ટ્રપ્રેમી રહ્યા છે, પરંતુ રાજકરણ તેમને પસંદ નથી, એટલે તેનાથી દૂર રહે છે. કેટલાક રાજકારણી પુરુષાએ તેમને રાજકારણમાં આવી જવા માટે સમજાવ્યા હતા, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ તેમને કહ્યુ હતું કે ‘સાહિત્યસર્જન અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિએ દ્વારા હું. આ દેશની વધારે સારી સેવા કરી શકીશ,’
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
છત્રન-દર્શન
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે હાલના સામાજિક તથા ધાર્મિક માળખામાં ઘણા સુધારાને અવકાશ છે, પણ તેની શરૂઆત આપણી જાતથી કરવી જોઇએ. ક્રાંતિના અર્થ માત્ર તાડફાડ નથી, પશુ નવુ' સુંદર સર્જન છે, તે જ્ઞાન અને ક્રિયાના મેળ સાધવાથી જ થઈ શકે, કેાઈની નિંદા કરવાથી કે કોઈ ના તિરસ્કાર કરવાથી આપણે તેને સુધારી શકીએ નહિ. તે માટે આપણા હૃદયમાં નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ હાવા જોઈએ. પ્રેમ એ જ સામાને જીતવાનું સુધારવાનુ સાધન છે.
૪૮
ગુજરાતના ગૌરવસમા શ્રી ધીરજલાલભાઈને હાલ સીત્તેરમું વર્ષ ચાલે છે, છતાં તેમનુ સ્વાસ્થ્ય સારું' છે. હજી તેમની બધી ઇન્દ્રિયા કામ આપી રહી છે અને તે સદા પ્રવૃત્તિશીલ રહે છે.
આપણે ઈચ્છીએ અને પરમાત્માને પ્રાર્થીએ કે હજી તેએ ઘણા સમય આપણીવચ્ચે રહે, તદુરસ્તીભર્યુ જીવન ગાળે અને તેમના જ્ઞાનવૈભવના તથા સાધનાસપત્તિને લાભ સમાજને આપ્યા કરે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજને શ્રી ચીમન છાત્રમંડળના સભ્ય વંદન કરી રહ્યા છે.
જમણી બાજુના છેડે શ્રી ધીરજલાલ શાહ ઊભેલા છે. સને ૧૯૭૧
શ્રી પાર્શ્વજિનભકિતસમારોહ પ્રસંગે પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ
શ્રી ધીરજલાલ શાહના મસ્તક પર વાસક્ષેપ નાખી રહ્યા છે. સને ૧૯૬૭
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્રો સાથે: ડાબી બાજુ પાછળ : શ્રી પ્રાણજીવન હ. ગાંધી ડાબી બાજુ આગળ ? (૧) શ્રી ચીમનલાલ પાલીતાણાકર, (૨) શ્રી અભયરાજ બલદેટા, (૩) શ્રી ધીરજલાલ .
શાહ, (૪) શ્રી ફત્તેહચંદ ઝવેરચંદ તથા (૫) શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા.
કુરુ
-
ATT
II A 5223
મિત્રો સાથે: આગલી હરોલ ડાબી બાજુથી : (૧) શ્રી કાંતિલાલ અમરતલાલ શાહ, (૨) શ્રી ધરણેન્દ્ર વાડીલાલ શાહ, (૩) શ્રી ધીરજલાલ શાહ તથા (૪) શ્રી કનુભાઈ ટી. શાહ,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના જીવનની
સાલવારી
[ ઇસ્વીસન પ્રમાણે ] ૧૯૦૬ માર્ચ ૧૮. સૌરાષ્ટ્ર-દાણવાડામાં જન્મ. ૧૯૧૩ ઓકટોબર ૩૧. પિતાનું અવસાન. ૧૯૧૬ વઢવાણ શહેરમાં રહીને અભ્યાસ. ૧૯૧૭ જુન-૩૦. અમદાવાદ-શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં પ્રવેશ, ૧૯૨૧ સરકારી શાળાને ત્યાગ અને રાષ્ટ્રીય ભાવનાવાળી શાળામાં પ્રવેશ. ૧૯૨૩ નાતાલની રજાઓમાં ઈડરથી કેસરિયાને પગે ચાલીને પ્રવાસ–બીજા પંદર
સાથીઓ સાથે. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના વિનીત થયા. એપ્રિલની ૧૨મીથી મેની ૨૮ સુધી કાશ્મીર વગેરે પ્રવાસ. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં દાખલ થયા, પણ થોડા દિવસ બાદ તેનો ત્યાગ. જુન ૨૪ થી નાનાલાલ એમ. જાનીને ત્યાં છ માસ કરી.
તેમાં પિરબંદર જવાનું થતાં એક દિવસ બરડા ડુંગરને પ્રવાસ, * ૧૯૨૫ શ્રી રવિશંકર રાવલના હાથ નીચે તાલીમ લઈ ચિત્રકારને સ્વતંત્ર છે
શરૂ કર્યો. કુટુંબ સાથે અમદાવાદ રહેવા લાગ્યા. ૧૯૨૬ અમદાવાદ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. ૧૯૨૮ ગ્રંથલેખનને પ્રારંભ. બાળગ્રંથાવલી પ્રથમ શ્રેણીના પ્રથમ મણકાનું પ્રકાશન.
જવાનમiqu-નામની સંસ્કૃત પાઠાવલિ રચવાનું શરુ. સાત પાઠ રચ્યા. ૧૯૨૯ વિદ્યાથી–વાચનમાલાની યેજના સ્કુરી. તેની શ્રી ધૂમકેતુ સાથે ચર્ચા
વિચારણા. નવેમ્બર ૧૨-ટાટમનિવાસી લવજીભાઈ સાકરચંદની પુત્રી શ્રી
ચંપાબહેન સાથે લગ્ન. * આ યાદીમાં અવધાનપ્રયોગેનો સમાવેશ કરેલ નથી. તેની યાદી જુદી આપેલી છે. * * આ પ્રવાસ સંબંધી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ One day in Barda hills' નામને એક લેખ અંગરેજીમાં લખ્યો હતે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-મર્શન ૧૯૩૦ ઓક્ટોબર ૩૦. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાંથી રાજીનામું આપી
છૂટા થયા. બાળગ્રંથાવલી કાર્યાલયની શરૂઆત. ૧૦૧ “કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ ઈરાના ગુફામંદિરે” તથા “અજંતાને
યાત્રી-ખંડકાવ્ય'નું પ્રકાશન.
બાળગ્રંથાવલીની શ્રેણીઓ લખવાનું ચાલુ.
એકબર ૨૦-(શરતુ પૂર્ણિમા) જેન તિ માસિકને પ્રારંભ. ૧૯ર મે-જુનમાં બ્રહ્મદેશ, શાન સ્ટેટ અને ચીનની સરહદ પરને સાહસિક પ્રવાસ.
નવેમ્બર ૨. નવી દુનિયા સાપ્તાહિકનું પ્રકાશન ૧૭૩ વિદ્યાર્થી-વાચનમાલાનું પ્રકાશન શરૂ કર્યું. જુલાઈ-બાળગ્રંથાવલીની છ શ્રેણીઓ
પૂરી કરી. બાળગ્રંથાવલી કાર્યાલયનું તિ કાર્યાલયમાં પરિણમન. ૧૩૪ જૈન તિ માસિકનું સાપ્તાહિકના રૂપમાં પરિવર્તન. જૈન શ્વેતામ્બર
મૂર્તિપૂજક સાધુ સંમેલન પ્રસંગે ૩૪ દિવસ સુધી દૈનિક વધારા દ્વારા સને
લનના સમાચારનું પ્રકાશન. અવધાન પ્રયોગની શરૂઆત. (૧૩૫ જુન-જૈન શિક્ષણપત્રિકાને પ્રારંભ. જુલાઈ ૧૫-માતાનું અવસાન. ૧૯૩૬ શ્રીમંત મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના હીરકમહત્સવ પ્રસંગે સમિતિના
આદેશથી “મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડી પુસ્તિકાની ૨ લાખ નકલનું પ્રકાશન તથા પ્રાંતવાર વિતરણ, તેમજ શ્રીમંત રાજર્ષિ સયાજીરાવ ગાયકવાડનું સયાજીવિજય પ્રેસ દ્વારા પ્રકાશન.
શ્રી પરમાણુંદ કુંવરજી કાપડિયાને અમદાવાદના સંઘ બહાર મૂકવાની હીલચાલ થઈ તેને વિરોધ કરવામાં આગેવાની લીધી. લગભગ છ મહિના
આ પ્રકરણમાં ભાગ લઈ સંઘના ઠરાવને નામશેષ કર્યો. ૧૦૭ સપ્ટેમ્બર-ઓકટોબર. કાશીવાળા શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જયંતિ પ્રસંગે
કરાંચીની મુલાકાત, ૧૮ દિવસની સ્થિરતા. ૧૯૩૮ “તિ કાર્યાલયે લીમીટેડ થયું. તેની પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટમાં શાખા ખેલી. તે
અંગે અમદાવાદ છોડી મુંબઈમાં રહેઠાણ. વિદ્યાથી સાપ્તાહિકને પ્રારંભ. ૧૯૪૦ જતિ કાર્યાલય લી. બંધ પડયું. મુંબઈને કાયમી વસવાટ. જીવનવિકાસ
ચિકિત્સાલયની સ્થાપના. : ૧૯૪૫ “સ્મરણલા' ગ્રંથ લખ્યો. ૧૯૪૮ શેઠ અમૃતલાલ કાલીદાસ દેશી સાથે સંપર્ક. જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળમાં
જોડાયા. શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર પ્રધટીકાનું કાર્ય હાથ ધર્યું.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ve
સાલવારી ૧૯૪૯ વડોદરા પ્રાચ્ચ વિદ્યામંદિરમાં જૈન, બૌદ્ધ અને હિન્દુધર્મનું તારિક તથા
માંત્રિક સાહિત્ય જોયું. મદ્રાસ થઈ તિવણામલાઈ. ત્યાં રમણાશ્રમમાં ૭ દિવસની સ્થિરતા.
રમણમહર્ષિને પરિચય. ત્યાંથી પડીચેરી અરવિંદાશ્રમની મુલાકાતે. ૧૫૦ નવેમ્બર ૧૯. પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી જયાનંદવિજયજીને મુંબઈ ગોડીજી
જૈન ઉપાશ્રયમાં ૧૦૦ અવધાને કરાયાં. ૧~૧ શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર પ્રબોધટીકા ભાગ પહેલાનું ભવ્ય સમારોહપૂર્વક લાલબાગ
જૈન ઉપાશ્રયમાં પ્રકાશન. પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ - તથા પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. ૧૨ શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર પ્રધટીકા ભાગ બીજાનું ભવ્ય સમારેહપૂર્વક નમિનાથ
જૈન ઉપાશ્રયમાં પ્રકાશન. પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી
મહારાજ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. ૧૫૩શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર પ્રબોધટકા ભાગ ત્રીજાનું ભવ્ય સમારોહપૂર્વક નમિનાથ જૈન
ઉપાશ્રયમાં પ્રકાશન. પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિ તથા પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણિ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. “નમસ્કાર કલ્પતરું અંગે સામગ્રી ભેગી કરવા માંડી. જુન ૨૮મી “સ્મરણકલાનું સી.શાન્તિલાલની
કુ. મુંબઈ તરફથી પ્રકાશન ૧લ્પ૪ ડીસેમ્બર ૧૬. બેંગલરમાં પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયલક્ષમણસૂરીશ્વરજી
મહારાજનો સમાગમ તથા તત્વચર્ચા. ત્યાંથી નરસિંહ-રાપુરમાં શ્રી વાલામાલિની દેવીનાં દર્શન, ભટ્ટારિક લક્ષ્મીકીર્તિ સાથે મુલાકાત. ત્યાંથી હેમ્બજામાં શ્રી પદ્માવતી દેવીનાં દર્શન. ત્યાંથી કારકલ, મૂડબિદ્રી થઈ શ્રવણ બેલગોલ અને મહેસુર, ત્યાંરી બેંગલેર પાછા. પૂ. મુનિરાજ શ્રી કીર્તિવિજયજી
મહારાજને અવધાનનું પ્રારંભિક શિક્ષણ આપ્યું. ૧૫૫ ફેબ્રુઆરી ૬. શ્રી પ્ર. સૂ. પ્રધટીકા ભાગ બીજાને શ્રેષ્ઠ પુસ્તક ગણી
અધ્યાત્મ-જ્ઞાન-પ્રસારકમંડળે સમારોહ યે દિ. બ. કૃષ્ણલાલ મોહનલાલ ઝવેરી હસ્તક સુવર્ણચંદ્રક અર્પણ કર્યો.
-ફેબ્રુઆરી ૧૧. શ્રી મુંબઈ જૈન યુવકસંઘ તરફથી સન્માન સાથે જયભિખુનું પણ સન્માન.
-એકિટોબર ૩૦. નિપાણીમાં પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી કીતિવિજયજી મહારાજને ૧૦૦ અવધાને કરાવ્યાં. તે માટે નિપાણી સંઘ તરફથી બહુમાન.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન -બાલસંન્યાસદીક્ષા પ્રતિબંધક બીલ અંગે મુંબઈમાં વિરોધસભા અને મંત્રીપદની જવાબદારી.
–નવેમ્બર ૪. જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળમાંથી છૂટા થયા. ૧૫૬ “દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ ગ્રંથનું આલેખન. ૧લ્પ૭ મે ૮. બારસી જૈન સંઘ તરફથી ચાંદીના કાસ્કેટમાં સન્માનપત્ર.
નવેમ્બર ૨. મુંબઈ દાદર ડે. એરટેનિય ડી સીવા હાઈસ્કૂલના વિશાલ પટાંગણમાં વિશાળ મેદની સમક્ષ દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ ગ્રંથનું પ્રકાશન અને “સાહિત્યવિધ પદ પ્રદાન. સુવર્ણચંદ્રક શ્રી ગણપતિ
શંકર દેસાઈને હાથે અર્પણ થયે. ૧૫૮ ગરા ૮. જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિરની સ્થાપના. ૧૯૫૯ માર્ચ ૭. મુંબઈ-સુંદરાબાઈ હોલમાં જૈન શિક્ષાવલી પ્રથમ શ્રેણીનું પ્રકાશન. ' ૧૯૬૦ જાન્યુઆરી ૨૪. મ રવાડી વિદ્યાલયમાં મનહરલાલ બી. શાહને ૧૦૦
અવધાન કરાવ્યાં.
-મુંબઈ દાદર ખાતે જાયેલ દ્વાદશાહનચક ગ્રંથ પ્રકાશન સમારોહના : મુખ્ય કાર્યકર્તા. તે વખતે રાષ્ટ્રપતિ ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન તથા મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના રાજ્યપાલશ્રી શ્રી પ્રકાશ સાથે થયેલ પરિચય અને વાર્તાલાપ.
-જૈન શિક્ષાવલી બીજી શ્રેણીનું પ્રકાશન.
-સપ્ટેમ્બર, ધી રિલિજીયસ ટ્રસ્ટ એકટ અંગે વિરોધસભા. સમિતિની નિમણુંક અને મંત્રી તરીકેની જવાબદારી સાથે શ્રી મોતીલાલ વીરચંદ
પણ મંત્રી હતા. - ૧૯૬૧ જાન્યુઆરી ૪. દિલ્હીમાં રિલિજિયસ ટ્રસ્ટ એકટ અંગે સીલેકટ કમિટી
સમક્ષ જુબાની આપવા સમસ્ત ભારતમાંથી બાર પ્રતિનિધિઓ ગયા, તેમાં શિરોહીની પરમાણું કલ્યાણજીની પેઢી તરફથી પ્રતિનિધિ નિમાયા હતા. આગળ જઈ બધી તૈયારીઓ કરી હતી. જુબાની બહુ જ સારા સ્વરૂપમાં અપાઈ
–જૈન શિક્ષાવલી ત્રીજી શ્રેણીનું પ્રકાશન. ૧૯૬૨ જાન્યુઆરી પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા
પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી તરફથી જાયેલ શ્રી વિશ્વશાંતિ જૈન આરાધક સત્રની ભવ્ય ઉજવણું. તેના મંત્રી અને મુખ્ય કાર્યવાહકની જવાબદારી સંભાળી. •
-માર્ચ ૨૮. ચિ. નરેન્દ્રકુમારનાં લગ્ન અને કવિસંમેલન. “અજન્તાને યાત્રી' ને સંસ્કૃત અનુવાદ શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષીના હાથે પ્રકાશિત.
-ઓગસ્ટ ૧૬. શ્રી ગોડીજી સાર્ધ શતાબ્દી સમારકગ્રંથનું પ્રકાશન અને સુવર્ણચંદ્રકની પ્રાપ્તિ,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાલવારી
–નવેમ્બર ૧૮, ભાયખલા જૈન મંદિરમાં ભવ્ય સમારોહપૂર્વક શ્રી વીર-વચનામૃતનું પ્રકાશન “શ્રી ધીરજલાલ શાહની સાહિત્યવાટિકા”
નામથી તેમની કૃતિઓનું પ્રદર્શન શ્રી મેઘજી પેથરાજના હાથે ખુલ્લું મૂકાયું. ૧૯૬૩ ઓગસ્ટ ૪. કલકત્તા અહિંસા પ્રચારસમિતિ હાલમાં ભવ્ય સમારોહ પૂર્વક
શ્રી મહાવીર વચનામૃત નું પ્રકાશન. પ્રમુખ શ્રી વિજયસિંહ નહાર. શ્રી ધીરજલાલભાઈની પ્રેરણાથી સાત બંગાળી વિદ્વાનોનું બહુમાન.
-ઓગસ્ટ ૬. બંગાળ–ખડગપુર નજીક ઝારગ્રામમાં ભવ્ય સમારોહપૂર્વક શ્રી મહાવીર વચનામૃતનું પૂ. વિનેબાજીને સમર્પણ. ૭૦૦૦ મનુષ્યની મેદની. ભગવાન મહાવીરના બંગાળી અનુવાદની ૨૦૦૦ પ્રતિઓનું વિતરણ.
- ઓકટોબર ૨૨. સ્વસ્તિક વાર્ષિકનું પ્રકાશન. ૧૯૬૪ જાન્યુઆરી ૧૩. જયપુર રાજભવનમાં રાજસ્થાનના રાજ્યપાલ શ્રી સંપૂર્ણ
નંદજીની મુલાકાત સાથે બીજા ચાર સજજનો હતા. શ્રી મહાવીર-વચનામૃત હિંદીની ૧૨ નકલે ભેટ અને શિક્ષામંત્રી શ્રી હરિભાઉ દ્વારા ૪૦૦ પ્રતિઓનું રાજસ્થાનના પુસ્તકાલયમાં વિતરણ કરવાનું વચન. તે પ્રમાણે પ્રતિઓનું વિતરણ થયું હતું. ' - ફેબ્રુઆરી ૨૦. કલકત્તા. પશ્ચિમ બંગાલના શ્રી પી. સીસેનને પ્રતિનિધિ મંડળ દ્વારા શ્રી મહાવીર–વચનામૃત ગ્રંથની ભેટ, બંગાળી નકલે તૈયાર થયે ૩૦૦૦ પ્રતિઓનું સરકાર દ્વારા વિતરણ કરવાનું વચન. આ પ્રતિનિધિ મંડળની આગેવાની શ્રી કુંવરજી માણેકજી લેડાયાએ લીધી હતી. શ્રી સેન સાથે વાર્તાલાપ પંડિતશ્રીએ કર્યો હતો. - -મુંબઈ ગેડી જૈન ઉપાશ્રયમાં જિનપાસના ગ્રંથનું પ્રકાશન અધ્યક્ષ સ્થાને પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ.
-મે ૨૬-૨૭-૨૮. મુંબઈ રંગભવનમાં શ્રીભક્તિરસામૃત નાટયમહોત્સવનું આયોજન. પહેલા દિવસે શ્રી યોગેન્દ્ર દેસાઈનું પિંજરાનું પંખી નૃત્યનાટિકા, બીજા દિવસે સંકલ્પસિદ્ધિ યાને સમર્પણ દ્વિઅંકી નાટિકા અને ત્રીજા દિવસે આરાધના ત્રિઅંકી નાટક. આ મહત્સવની બચતમાંથી
ધી ટીચીંગસ ઓફ લઈ મહાવીર' નામનો ગ્રંથ છપાયે અને તેનું
વિદ્વાનોને વિના મૂલ્ય વિતરણ થયું. ૧૯૬૫ જાન્યુઆરી ૩૧થી ફેબ્રુઆરી ૮મી સુધી પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી
ગણિવર્યને આચાર્યપદ આપવા નિમિત્તે યોજાયેલ શ્રી આચાર્ય પદપ્રદાન સમિતિનું સુકાન સંભાળ્યું. ઉજવણી સ્થાન-આઝાદ મેદાન-મુંબઈ. “જીવવિચાર પ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન ગ્રંથનું બેરીવલીમાં પ્રકાશન.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન -જુન માસમાં દિલ્હી ખાતે ભારતના વડાપ્રધાન શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રીને અખિલ ભારતીય અહિંસા પ્રચાર સમિતિના પ્રતિનિધિ તરીકે મળ્યા અને આવેદનપત્ર સુપ્રત કર્યું. સાથે પં. શ્રી રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી તથા શ્રી રમણીકચંદ મોતીચંદ ઝવેરી હતા. સાથે ફોટો પડાવ્યા. સાત દિવસ
પછી ફરી પણ મળ્યા. ૧૯૯૬ ઓકટોબર ૧૬. અમદાવાદ-ટાઉનહેલમાં ભવ્ય સમારેહપૂર્વક ગણિતસિદ્ધિ
ગ્રંથનું સમારોહના અધ્યક્ષ શ્રી હિતેન્દ્ર દેસાઈના હાથે પ્રકાશન અને તેનું અતિથિવિશેષ સન્માનનીય શ્રી મોરારજી દેસાઈને સમર્પણ. બંનેને નમસકાર મંત્રવાળા મંદિર તથા ગણિતસેટેની ભેટ.
“નવતત્ત્વ દીપિકા યાને જૈન ધર્મનું અદ્ભુત તત્વજ્ઞાન” ગ્રંથનું પ્રકાશન, ૧૯૬૭ “મંત્રવિજ્ઞાન' ગ્રંથનું પ્રકાશન. ૧૯૬૮ ફેબ્રુઆરી ૩-૪. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી પ્રસંગે
અમદાવાદમાં જુના છાત્રોનું સંમેલન. તે નિમિત્તે રૂ. ૧,૧૧,૧૧૧ને ફાળે
એકત્રિત કરી સંસ્થાને સે. ૧૯૭૦ પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી સાથે “તીર્થકર ભગવાન મહાવીર”
અંગે ચર્ચા-વિચારણા.
મગજની નસ તૂટતાં ગંભીર બિમારી. હરકીશન હેપીટલમાં સારવાર. ત્યારબાદ સુરેન્દ્રનગર જયહિંદ સોસાયટીમાં પિતાના મકાનમાં એક
મહિનાની સ્થિરતા. પુનઃ સ્વાધ્યપ્રાપ્તિ. ૧૯૭૧ માર્ચ ૬ થી ૧૦ મુંબઈ કોસ મેદાનમાં સારસ્વત રંગભવન બાંધી તેમાં
શ્રી માનતુંગસૂરિ સારસ્વત સમારોહની ઉજવણી. પ્રથમ દિવસે “ભક્તામર રહસ્ય' ગ્રંથનું પ્રકાશન તથા “બંધન તૂટ્યાં” ત્રિઅંકી નાટકની રજૂઆત. બીજા દિવસે કવિસંમેલન. ત્રીજા દિવસે ભારતની ૧૩ ભાષાનાં ગીતે. ચોથા દિવસે નૃત્ય. તેમાં ગુજરાત રાજ્ય ડાંગવાસીઓની નૃત્યમંડળી મેકલી હતી.
-નવેમ્બર ૨૧. બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં ભવ્ય સમારેહપૂર્વક શ્રી “શ્રી ઋષિમંડલ આરાધના” ગ્રંથનું પ્રકાશન. “હજી બાજી છે હાથમાં”
ત્રિઅંકી નાટકની રજૂઆત. ૧૯૭૨ ફેબ્રુઆરી ૧૯. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ જન્મ શતાબ્દી વ્યાખ્યાનમાળાનું
દાનનું સાફલ્ય” એ વિષય ઉપર ઉદ્દઘાટન-પ્રવચન. ફેબ્રુઆરી ૨૦. અમદાવાદ-ચીમનછાત્ર સંઘ તરફથી જાહેર સન્માન. સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ સાથે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
સલવારી
-જુલાઈ-૩૦. મુંબઈ-પાંજરાપોળ-સૂરજવાડીમાં આરાધનાસિદ્ધિ સમારેહ. અધ્યક્ષ શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા.
-એકબર ૮થી ૧૭. મુંબઈ-નેમાણીની વાડીમાં આરાધના શિક્ષણ સત્રની યોજના. ૧૦ બહેને અને ૫૦ જેટલા પુરુષોએ લાભ લીધે હતે. પ્રથમ દિવસે મુંબઈના મેયરના હાથે “શ્રી પાર્શ્વ-પદ્માવતી આરાધના ગ્રંથનું પ્રકાશન. છેલ્લા દિવસે અધ્યાત્મસંમેલન. પ્રમુખ શ્રી વેગેશ.
સમૂહભજન. . ૧૭૩
જાન્યુઆરી. થાણા યાત્રાસંઘમાં ધર્મપત્નીસહ અતિથિ વિશેષ તરીકે હાજરી અને ત્યાં જપ-ધ્યાનાદિ કાર્યક્રમ કરાવ્યો.
ઓગસ્ટ ૩. દિલ્લીમાં રાષ્ટ્રપતિ શ્રી વી. વી. ગિરિની મુલાકાત. સાથે ડે. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી તથા શ્રી સુંદરલાલ એસ. ઝવેરી અને બીજા ચાર
સજજને. “તીર્થકર ભગવાન મહાવીર' ગ્રંથના પ્રકાશન અંગે વાર્તાલાપ ૧૭૪ માર્ચ ૩. મુંબઈ પાટકર હેલમાં ભવ્ય સમારેહપૂર્વક “મહામાભાવિક
ઉવસગહરં સ્તોત્ર' ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશન.
. . -જુન ૧૬. બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી સંપાદિત “તીર્થકર ભગવાન મહાવીર પ્રકાશન સમારોહના મુખ્ય કાર્યવાહક તરીકે કામગીરી બજાવી.
-જુલાઈ ૧. દિલ્લીમાં હિંદના વડાપ્રધાન શ્રીમતિ ઇંદિરા ગાંધીની મુલાકાત તથા તેમને “તીર્થકર ભગવાન મહાવીર ” ગ્રંથ ભેટ. સાથે શ્રી સુંદરલાલ એસ. ઝવેરી વગેરે હતા. એપ્રિલ ૧૪-મુંબઈ પાટકર હાલમાં ભક્તિરસના ખાસ કાર્યક્રમ પૂર્વક શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી આરાધના સમારોહની ઉજવણી. “શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી આરાધના” ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશન, પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સમિતિની જાહેરાત.
આ વર્ષમાં “આત્મદર્શનની અમોઘ વિદ્યાનું લેખન કાર્ય પૂરું કર્યું.
- ૧૯૭૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમા
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનું
વિશાલ સાહિત્યસર્જન [સને ૧૨૮ થી ૧૯૭૫]
વર્ગોનુક્રમ વર્ગનું નામ
ક્રમાંક ૧ ચરિત્ર
૧ થી ૯૭ ૨ કિશોરકથાઓ
૯૮ થી ૧૦૨ ૩ સ્થાનવર્ણન (ભૌગોલિક)
૧૦૩ થી ૧૧૧ ૪ પ્રવાસવર્ણન
૧૧૨ થી ૧૧૪ ૫ ગણિત
૧૧૫ થી ૧૧૯ ૬ માનસવિજ્ઞાન
૧૨૦ થી ૧૨૧ ૭ સામાન્ય વિજ્ઞાન
૧૨૨ થી ૧૨૪ ૮ કાવ્યો
૧૨૫ થી ૧૨૭ ૯ શિલ્પ-સ્થાપત્ય ૧૦ મંત્રવિદ્યા
૧૨૯ થી ૧૩૨ . ૧૧ ગ ૧૨ નાટકો
૧૩૪ થી ૧૪૧ ૧૩ જૈન મંત્રવાદ
૧૪૨ થી ૧૪૭ ૧૪ જૈનધર્મ–તાવિક નિબંધ
૧૪૮ થી ૨૦૩ ૧૫ જેન ટીકાસાહિત્ય
૨૦૪ થી ૨૦૯ ૧૬ જૈન સંકલન-સંપાદન
૨૧૦ થી ૨૧૬ ૧૭ જૈન ધર્મ પરિચય
૨૧૭ થી રર૩ ૧૮ જૈન કથાઓ
૨૨૪ થી ૩૫૦ ૧૮ જૈન પ્રકીર્ણ
૩૫૧ થી ૩૫૮
૧૩૩
હું ૮ ૯ + 4 +૧ - ૪ - બ બ = ૮ % +
8)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ગીકૃત યાદી
૧ ચરિવો ૧ વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ મહાવીર (૧,૧૧,૦૦૦ નકલ) ૨ વીર વિઠ્ઠલભાઈ (પ્ર. ચરોત્તર એજ્યુ. સોસાયટી) ૩ મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ (૨,૦૦,૦૦૦ નકલો) ૪ શ્રીમંત રાજર્ષિ સયાજીરાવ ગાયકવાડ (પ્ર. શ્રી સયાજીવિજય પ્રેસ-વડોદરા) ૫ શ્રી પાદલિપ્તસૂરિ (પ્ર. જન કાર્યાલય-ભાવનગર)
. આ ગ્રંથમાં ઐતિહાસિક સામેલ છે. ૬ શ્રીરામ
(વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી પહેલી) ૭ શ્રીકૃષ્ણ ૮ ભગવાન બુદ્ધ ૯ ભગવાન મહાવીર ૧૦ વીર હનુમાન ૧૧ સતી દમયંતી ૧૨ ચક્રવતી ચંદ્રગુપ્ત ૧૩ રાજા ભર્તુહરિ ૧૪ ભક્ત સુરદાસ ૧૫ નરસિંહ મહેતા ૧૬ મીરાંબાઈ ૧૭ લેકમાન્ય ટિળક ૧૮ આદ્યકવિ વાલ્મીકિ
( વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી બીજી) ૧૯ મહર્ષિ અગત્ય ૨૦ દાનેશ્વરી કર્ણ ૨૧ મહારથી અર્જુન ૨૨ વીર અભિમન્યુ ૨૩ પિતૃભક્ત શ્રવણ ૨૪ ચેલૈયે ૨૫ મહાત્મા તુલસીદાસ ૨૬ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ ૨૭ સ્વામી વિવેકાન
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
જીવન-જન
(વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી ત્રીજી)
૨૮ સ્વામી રામતીર્થ ૨૯ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૩૦ પં. મદનમેહન માલવિય ૩૧ મહામુનિ વસિષ્ઠ ૩૨ દ્રૌપદી ૩૩ વીર વિક્રમ ૩૪ રાજા ભેજ ૩૫ મહાકવિ કાલિદાસ ૩૬ વીર દુર્ગાદાસ ૩૭ મહારાણા પ્રતાપ ( ૩૮ સિકીમને સપૂત ૩૯ દાનવીર જગડૂ ૪૦ સિદ્ધરાજ જયસિંહ ૪૧ જગત શેઠ ૪ર વીર વિઠ્ઠલભાઈ ૪૩ શ્રી એની બેસન્ટ ૪૪ શ્રી ગજાનન ૪૫ શ્રી કાર્તિકેય સ્વામી ૪૬ શ્રી હર્ષ ૪૭ રસકવિ જગન્નાથ ૪૮ ભક્ત નામદેવ ૪૯ છત્રપતિ શિવાજી ૫૦ સમર્થ સ્વામી રામદાસ , ૫૧ ગુરુ નાનક પર મહાત્મા કબીર ૫૩ ગૌરાંગ મહાપ્રભુ ૫૪ શ્રી ત્રિભુવનદાસ ગજજર ૫૫ શ્રી વિજયધર્મસૂરિ ૫૬ બાબુ રાજેન્દ્રપ્રસાદ ૫૭ મહારાજા કુમારપાલ ૫૮ રણજિતસિંહ ૫૯ શ્રી ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર
( વિદ્યાર્થી વાચનમાલાં શ્રેણી ચોથી)
(વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી પાંચમી)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાલ સાહિત્યસર્જન
૬૦ મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે
૬૧ દાદાભાઇ નવરાજી
૬૨ શ્રી ગેપાલકૃષ્ણુ ગેાખલે
૬૩ શ્રી જવાહરલાલ નહેરુ ૬૪ શ્રી સુભાષચંદ્ર ઝ
૬૫ તારામંડલ (શહીદોનાં લઘુ ચરિત્ર) ૬૬ મહાદેવી સીતા
૬૭ ક દેવી અને મેવાડની વીરાંગનાઓ
૬૮ સર ટી. માધવરાવ
૬૯ ઝંડુ ભટ્ટજી
૭૦ સ્ત્ર. હાજીમહમ્મદ
૭૧ વીર લધાભા
૭૨ શ્રી ઋષભદેવ
૭૩ વીર કુણાલ
• ૭૪ મહામ`ત્રી મુંજાલ
'
૭૫ શ્રી જયકૃષ્ણુભાઈ
૭૬ શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ
૭૭ મહાવીરપ્રસાદ દ્વિવેદી ૭૮ મહાકવિ નાનાલાલ કે
૭૯ અબ્દુલ ગફારખાન ૮૦ સેારઠી સંતા
૮૧ કવિ નરેંદ્ર
૮૨ જમશેદજી તાતા ૮૩ ૫. વિષ્ણુ દિગ’ખર ૮૪ વિમલશાહ ૮૫ વસ્તુપાલ-તેજપાલ
""
27
99
,,
"9
97
(વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી છઠ્ઠી)
97
""
""
(વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી સાતમી)
,,
""
,,
,,
મ
""
(વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી આઝમી)
»
(વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી નવમી) (પ્ર. સયાજી ખાલ સાહિત્યમાલા )
ܕܪ
ખાળગ’થાવલીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ છેલ્લાં બે ચરિત્રા કરતાં આમાં ઘણા
વિસ્તાર થયેલા છે.
૮૬ શ્રી વિજયધર્માંસૂરિ
( પ્ર. શ્રી વિજય ધર્માંસૂરિ ગ્રંથમાલા ) ૮૭ શ્રી વિજયાન ંદસૂરિ (પ્ર. યેાતિકાર્યાલય-અમદાવાદ )
૮૮ કવિકુલતિલક શતાવધાની પ્ર. આ. કે. લ. જૈન જ્ઞાનમ ંદિર-દાદર-મુ`બઈ) મુનિરાજ શ્રી કીર્તિવિજયજી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ૮૯ શ્રીમદ્ વિજ્યલમણસૂરીશ્વરજી ૯૦ શાસનપ્રભાવક સૂરિદેવ. પૂ. શ્રી વિજય લબ્ધિસૂરીશ્વરજીનું ચરિત્ર , ૯૧ શ્રી યશજીવનવાટિકા. પૂ. શ્રીયશોભદ્રવિજ્યજીનું વિસ્તૃત ચરિત્ર , ૨ શ્રી લબ્ધિજીવન પ્રકાશ
પૂ. શ્રી લબ્ધિવિજય મહારાજનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર. ૯૩ ગુણશ્રીગૌરવગાથા
પૂ. સાધ્વીશ્રી ગુણશ્રીજીનું જીવનચરિત્ર. ૯૪ વિદુષી સાધ્વીજી રંજનશ્રીજી જીવનપ્રકાશ.
આ ચરિત્ર શ્રી સમેતશિખર-તીર્થદર્શનમાં છપાયું છે. ૫ શ્રી સુભાષચંદ્ર બોઝ (હરિપુરા-આવૃત્તિ) ૯૬ જીવન અને જાગૃતિ
શ્રી ટોકરશી લાલજી કાપડિયાનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર. આ ગ્રંથનું
હિંદી તથા અંગરેજી ભાષાંતર થયેલું છે. ૯૭ સૌજન્યમૂર્તિ શ્રી માવજી દામજી શાહ,
બાળગ્રંથાવળી તથા જૈન ચરિત્રમાલામાં પણ ચરિત્ર કહી શકાય તેવી કેટલીક પુસ્તિકાઓ છે, પણ તેની ગણના જૈન કથાસાહિત્યમાં કરેલી છે.
૨–કિશોર કથાઓ ૬૮ કુમારોની પ્રવાસકથા
(કુમાર ગ્રંથમાલા) ૯ જગલકથાઓ
(કુમાર ગ્રંથમાલા) ૧૦૦ સિકીમની વીરાંગના
(પ્ર. તિ કાર્યાલય અમ.) ૧૦૧ નેકીને રાહ ૧૦૨ ફૂલવાડી
૩–સ્થાનવર્ણન (ભૌગેલિક) ૧૦૩ સૌંદર્યધામ કાશ્મીર (વિ. વાં. શ્રેણી છઠ્ઠી) ૧૦૪ દ્વારકા ૧૦૫ મહૈસૂર ૧૦૬ નેપાલ
(વિ. વાં. શ્રેણ સાતમી) , ૧૦૭ અમરનાથ ૧૦૮ બદરી-કેદારનાથ ૧૦૯ અનુપમ ઈલિરા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાલ સાહિત્યસર્જન
૧૧૦ પાવાગઢ
૧૧૧ અજ'તાની ગુફાઓ
૧૧૩ અચલરાજ આખુ ૧૧૪ પાવાગઢને પ્રવાસ
૪—પ્રવાસવણ ન
૧૧૨ કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ, કાકા કાલેલકરે આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખેલી છે,
૧૧૫ કાયડાસ’ગ્રહ-ભાગ પહેલા ૧૧૬ કાયડાસ ગ્રહ-ભાગ ખીશ ૧૧૭ ગણિત-ચમત્કાર ૧૧૮ ગણિત-રહસ્ય ૧૧૯ ગણિત-સિદ્ધિ
—ગણિત
(વિ. વાં. શ્રેણી નવમી)
૧૨૫ જલમંદિર પાવાપુરી (ખંડકાવ્ય) ૧૨૬ અજન્તાના યાત્રી (ખ’ડકાવ્ય)
૧૨૨ રમુજી ફ્રેંચકા ૧૨૩ આલમની અજાયબીઓ
૧૨૪ વિમાની હુમલેા અને તેમાંથી બચવાના ઉપાયા
૮ કાવ્યા
""
(પ્ર. યેાતિ કાર્યાલય અમ.)
૧૨૭ ૫'ચત ત્રસાર (દુહામાં). અપ્રસિદ્ધ છે.
(પ્ર. પ્રજ્ઞાપ્રકાશનમ`દિર મુંબઈ )
૬—માનસવિજ્ઞાન
૧૨૦ સ્મરણુકલા .
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના સ્વ. સાક્ષરવર્ય શ્રી રમણલાલ વસ'તલાલ દેસાઇએ લખેલી છે. આમાં અવધાનના વિષય પણ આવે છે.
૧૨૧ સડકપસિદ્ધિ યાને ઉન્નતિ સાધવાની અદૂભુત કલા
૭—સામાન્ય વિજ્ઞાન
""
આ કાવ્યના હિંદી તથા અંગરેજી અનુવાદ થયેલા છે.
૯-શિલ્પ-સ્થાપત્ય
,'
""
( કુમાર ગ્રંથમાલા )
,,
૧૨૮ ઈસુરાનાં ગુફામ‘દિશ
શ્રી નાનાલાલ ચીમનલાલ મહેતા આઈ. સી. એસે ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખેલી છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શિલ્પશાસ્ત્રના ગ્રંથા પર પ્રસ્તાવના લખેલી છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
--
-.
_
*
* *
*
જીવન-દર્શન ૧૦–મંત્રવિદ્યા ૧૨૯ મંત્રવિજ્ઞાન
શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટે આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે. ૧૩૦ મંગચિતામણિ
ડે. ચંદ્રશેખર ગોપાળજી ઠક્કરે આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે. ૧૩૧ મંત્રદિવાકર
ડે. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે. આ ત્રણેય ગ્રંથ - સમસ્ત સંવિધાના સાર રૂપ છે અને તેમાં અનુભવજન્ય સામગ્રી પણ
પીરસાયેલી છે. દરેક ગ્રંથ બીજી આવૃત્તિને પામેલ છે. ૧૩૨ જપ–મયાન-રહસ્ય આ ગ્રંથમાં જપ અને ધ્યાનની વિશદ માહિતી અપાઈ છે.
૧૧–ગ ૧૩૩ આત્મદર્શનની અમોઘ વિદ્યા યોગના પ્રકાર તથા અંગે પર વિશદ વિચારણા.
૧૨-નાટક ૧૩૪ સતી નંદયંતી
: (ત્રિઅંકી) ૧૩૫ શ્રી શાલિભદ્ર ૧૩૬ કાચા સૂતરને તાંતણે
(એકાંકી) ૧૩૭ બંધન તૂટયાં.
(ત્રિઅંકી) ૧૩૮ હજી બાજી છે હાથમાં ૧૩૯ શ્રી પાર્શ્વપ્રભાવ
(દ્વિઅંકી) આ છ નાટકો ભજવાઈ ગયાં છે, પણ પુસ્તકાકારે પ્રગટ થયાં નથી, ૧૪૦ ધન્ય શ્રીપાલ-મયણ
આ નાટક હજી ભજવાયું નથી કે પુસ્તકાકારે પ્રસિદ્ધ થયું નથી. ૧૪૧ માવજીભાઈની મુંઝવણ પ્રહસન, ભજવાઈ ગયું છે.
૧૩– જૈન સંવાદ ૧૪૨ નમસકારમંત્રસિદ્ધિ
ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. ૧૪૩ મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરે તેત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની જયગાથા.
બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વલ સાહિત્યસર્જન
૧૪૪ હ્રીંકારકલ્પતરુ
શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત લઘુ હોંકારકપ અને તે પરનું વિવેચન પણ આ ગ્રંથમાં
અપાયેલ છે. ૧૪૫ ભક્તામર-રહસ્ય.
ભક્તામરને લગતી વિપુલ માહિતી આ ગ્રંથમાં અપાયેલી છે. ૧૪૬ શ્રી કષિમંડલ આરાધના. ૧૪૭ શ્રીપાશ્વ–પદ્માવતી આરાધના. . બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે..
. ૧૪–જૈનધર્મ–તરિક નિબંધ ૧૪૮ ત્રણ મહાન તકો
(ધર્મબોધ ગ્રંથમાલા) ૧૪૯ સફળતાની સીડી ૧૫૦ સાચું અને ખોટું ૧૫૧ આદર્શ દેવ ૧૫ર ગુરુદર્શન ૧૫૩ ધર્મામૃત • ૧૫૪ શ્રદ્ધા અને શક્તિ ૨૫૫ જ્ઞાને પાસના ૧૫૬ ચારિત્રવિચાર ૧૫૭ દેતાં શીખો ૧૫૮ શીલ અને સૌભાગ્ય ૧૫૬ તપનાં તેજ ૧૬૦ ભાવનાસૃષ્ટિ ૧૬૧ પાપને પ્રવાહ ૧૬ર બે ઘડી વેગ ૧૬૩ મનનું મારણ ૧૬૪ પ્રાર્થના અને પૂજા ૧૬૫ ભક્યાલક્ષ્ય ૧૬૬. જીવનવ્યવહાર ૧૬૭ દિનચર્યા ૧૬૮ જીવનનું ધ્યેય
(જૈન શિક્ષાવલી શ્રેણી પહેલી) ૧૬૯ પરમપદનાં સાધન ૧૭૦ ઈષ્ટદેવની ઉપાસના
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-
મન ૧૭૧ સદગુરુસેવા ૧૭૨ આર્દશ ગૃહસ્થ ૧૭૩ આર્દશ સાધુ ૧૭૪ નિયમો શા માટે? ૧૭૫ તપની મહત્તા ૧૭૬ મંત્રસાધના ૧૭૭ ગાભ્યાસ ૧૭૮ વિશ્વશાંતિ ૧૭૯ સફલતાનાં સૂત્રો ૧૮૦ સારું તે મારું
(જેન શિક્ષાવલી શ્રેણી બીજી) . ૧૮૧ દાનની દિશા ૧૮૨ નયવિચાર ૧૮૩ સામાયિકની સુંદરતા ૧૮૪ મહામંત્ર નમસ્કાર ૧૮૫ કેટલાક યંત્રો ૧૮૬ આયંબિલ-રહસ્ય ૧૮૭ ભાવના ભવનાશિની
( શિક્ષાવલી શ્રેણી ત્રીજી) ૧૮૮ સમ્યક્ત્વ સુધા ૧૮૯ શક્તિને સ્ત્રોત ૧૯૦ અહિંસાની ઓળખાણ ૧૯૧ જીવનઘડતર ૧૯૨ પ્રાર્થનાનું રહસ્ય ૧૯૩ પ્રતિક્રમણનું રહસ્ય ૧૯૪ ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર ૧૯૫ તંત્રોનું તારણ ૧૯૬ સાધર્મિક વાત્સલ્ય ૧૯૭ જૈન પર્વો ૧૮ શ્રી સમેતશિખર-તીર્થદર્શન
આ ગ્રંથ શ્રી સમેતશિખર જીર્ણોદ્ધાર સમિતિએ પ્રકટ કરેલ છે. ૧૯ જિને પાસના
આ ગ્રંથમાં જિનભક્તિનું રહસ્ય અનેક દાખલા દલીલેથી સમજાવવામાં આવ્યું છે.
:
5.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર-પ્રબોધટીકા બીજા ભાગના પ્રકાશન પછી, ડાબી બાજુથી : (૧) ૫. લાલચ'દ ભ. ગાંધી, (૨) શ્રી ધીરજલાલ શાહ, (૩) શ્રી અમૃતલાલ કા. દોશી તથા (૪) સર મણિલાલ બાલાભાઈ નાણાવટી.
શ્રી દીપચંદ એસ. ગાડ બાર-એટ-લે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ
રચેલા સંક૯પસિદ્ધિ ગ્રંથનું પ્રકાશન કરી રહ્યા છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન વે. કેન્ફરન્સના અધિવેશન-સમયે શ્રી ધીરજલાલ શાહ તથા શ્રી જયંતિલાલ રતનચંદ શાહ અગત્યની મંત્રણા કરી રહ્યા છે.
શ્રી નરેન્દ્રકુમાર તથા શ્રી ધીરજલાલ શાહ · આત્મદર્શનની અમેાઘ વિદ્યા ’ ગ્રંથ લઇને જભા છે. માં ય લાલ રજ્જ વાહ વચે કાચન ન થા કે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાલ સાહિત્યસર્જન
૨૦૦ ઉપધાન-રહસ્ય ૨૦૧ ઉપધાન-સ્વરૂપ ૨૦૨ ઉપધાન-ચિંતન ૨૦૩ જૈન શ્રમણ જૈન સાધુને સર્વાગી પરિચય આપતો નિબંધ.
૧૫ જૈનધર્મ-ટીક સાહિત્ય ૨૦૪ શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર-પ્રધટીકા
ભાગ પહેલો ૨૦૫ -
ભાગ બીજો ૨૦૬ '
ભાગ ત્રીજો * આ ટીકા અષ્ટાંગ વિવરણમયી છે અને તે જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડલ
વીલેપારલે-મુંબઈ તરફથી પ્રકટ થયેલી છે. ૨૦૭ પ્રધટીકાનુસારી પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર
શબ્દાર્થ, અર્થસંકલના તથા સૂત્રપરિચય સાથે, ૨૦૮ જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન
આ ગ્રંથમાં જીવવિચારપ્રકરણ પર વિસ્તૃત વિવેચન છે. ૨૦૯ નવતત્વદીપિકા યાને જૈન ધર્મનું અદ્ભુત તત્ત્વજ્ઞાન
આ ગ્રંથમાં નવતત્વપ્રકરણ પર વિસ્તૃત વિવેચન છે. ' ૧૬–જૈન ધર્મ-સંકલન-સંપાદન ૨૧૦ શ્રીવીરવચનામૃત
ભગવાન મહાવીરનાં ૧૦૦૮ મૂળ વચન તથા તેને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે
અપાયો છે. આ ગ્રંથને હિન્દી તથા અંગરેજી અનુવાદ થયેલ છે. ૨૧૧ આત્મતત્વવિચાર ભાગ પહેલો ૨૧૨ આત્મતત્વવિચાર ભાગ બીજો
આ ગ્રંથમાં શ્રી વિજયલક્ષમણ સૂરીશ્વરજી મહારાજના વ્યાખ્યાનેનું સંકલન
તથા સંપાદન કરવામાં આવ્યું છે. ૨૧૩ નમસ્કાર મહામંત્ર
શ્રી હરિસત્ય ભટ્ટાચાર્યને અંગ્રેજી નિબંધને ગુજરાતી અનુવાદ થયેલે, તે
સંપાદિત કરવામાં આવ્યું છે. ૨૧૪ જિનેન્દ્ર કાવ્યસંગ્રહ ભાગ પહેલે ૨૧૫ જિનેન્દ્ર કાવ્યસંગ્રહ ભાગ બીજો
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન આ બંને પુસ્તકનું પ્રકાશન જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંઘ મુંબઈ તરફથી થયેલું છે. ૨૧૬ શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથ સાર્ધ શતાબ્દી ગ્રંથ
આમાં ઊંડા સશેષનપૂર્વક મુંબઈના શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથ જૈન મંદિરને ઇતિહાસ આલેખવામાં આવ્યો છે તથા કેટલીક મહત્વપૂર્ણ કૃતિઓ-લેખે વગેરે પણ અપાયા છે.
૧–જૈન ધર્મ પરિચય ૨૧૭ જૈન ધર્મસાર
આ દળદાર ગ્રંથને હિંદી અનુવાદ તથા તેને અંગ્રેજી અનુવાદ પ્રકટ થયેલ જ છે, પણ તેનું મૂળ ગુજરાતી લખાણ પ્રકટ થયેલું નથી. - ૨૧૮ જૈન ધર્મ પરિચય ભાગ પહેલે
૨૧૯ જૈન ધર્મ પરિચય ભાગ બીજો ૨૨૦ જૈન તત્વપ્રવેશક ગ્રંથમાલા-ભાગ બીજે ૨૨૧ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી ભાગ પહેલે ૨૨૨ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી ભાગ બીજો ૨૨૩ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી ભાગ ત્રીજો
આ ત્રણે ભાગ જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંઘ મુંબઈ તરફથી પ્રકટ થયેલ છે અને પાઠય પુસ્તક તરીકે ચાલે છે.
૧૮–જેન થાઓ ૨૨૪ શ્રી રીખવદેવ
(બાળગ્રંથાવલી શ્રેણી પહેલી) ૨૨૫ નેમ-રાજુલા ૨૨૬ શ્રી પાર્શ્વનાથ ૨૨૭ પ્રભુ મહાવીર ૨૨૮ વર ધને ૨૨૯ મહાત્મા દઢપ્રહારી ૨૩૦ અભયકુમાર ૨૩૧ રાણી ચેલ્લણ ૨૩૨ ચંદનબાલા ૨૩૩ ઈલાચીકુમાર ૨૩૪ જંબુસ્વામી ૨૩૫ અમસ્કુમાર ૨૩૬ શ્રીપાલ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાલ સાહિત્યસર્જન ૨૩૭ મહારાજા કુમારપાલ ૨૩૮ પેથડકુમાર ૨૩૯ વિમલશાહ ૨૪૦ વસ્તુપાલ-તેજપાલ ૨૪૧ બેમે દેદરાણું ૨૪ર જગડૂશાહ ૨૪૩ ધર્મ માટે પ્રાણ આપનાર મહાત્માઓ ૨૪૪ અજુનમાલી
(બાલ ગ્રંથાવલી શ્રેણી બીજી) ૨૪૫ ચક્રવતી સનત્ કુમાર ૨૪૬ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી ૨૪૭ આદ્રકુમાર ૨૪૮ મહારાજા શ્રેણિક ૨૪૯ મહાસતી અંજના ૨૫૦ રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્ર ૨૫૧ મયણરેહા ૨પર ચંદન-મલયાગિરિ ૨૫૩ કાન કઠિયારો ૨૫૪ મુનિશ્રી હરિકેશી ૨૫૫ કપિલ મુનિ ૨૫૬ સેવામૂતિ નદિષણ ૨૫૭ શ્રી સ્થૂલભદ્ર ૨૫૮ મહારાજા સંપ્રતિ ૨૫૯ પ્રભુ મહાવીરના દશ શ્રાવકે ૨૬૦ સ્વાધ્યાય
આ પુસ્તક કથાનું નથી, પણ ભગવાનના કેટલાંક વચને રજૂ કરનારું છે, પરંતુ શ્રેણીને ક્રમ જળવાઈ રહે તે માટે આમાં મૂકેલું છે. ૨૬૧ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી
(બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી ત્રીજી) ૨૬૨ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ ૨૬૩ શ્રી બપ્પભદ્રિસૂરિ ૨૬૪ શ્રી હીરવિજયસૂરિ ૨૬૫ મહાસતી સીતા ૨૬૬ મંગાવતી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ૨૨૭ સતી નંદયંતી ૨૬૮ ધન્ય અહિંસા ૨૨૯ સત્યને જય ૨૭૦ અસ્તેયને મહિમા ર૭૧ સાચો શણગાર શીલ ” ૨૭૨ સુખની ચાવી યાને સંતોષ ૨૭૩ જૈન તીર્થોને ટૂંક પરિચય ભાગ પહેલે ૨૭૪ જૈન તીર્થોને ટૂંક પરિચય ભાગ બીજો ર૭૫ જૈન સાહિત્યની ડાયરી
છેલ્લાં ત્રણ પુસ્તકે કથાનાં નહિ હેવા છતાં શ્રેણીબદ્ધ હોવાથી તેમને નિર્દેશ
અહીં કરાય છે. ૨૭૬ જાવડશા
(બાળગ્રંથાવલી શ્રેણી ચેાથી). ર૭૭ કચરશા ૨૭૮ ધન્ય એ ટેક ૨૭૯ મણિનાં મૂલ ૨૮૦ કલાધર કોકાશ ૨૮૧ જિનમતી ૨૮૨ રાજર્ષિ કરકંડુ ૨૮૩ અનંગસુંદરી ૨:૪ નર્મદા સુંદરી ૨૮૫ અષાડાભૂતિ ૨૮૯ અઍકારિભટ્ટા ૨૮૭ વિષ્ણુકુમાર ૨૮૮ કાલિકાચાર્ય ૨૮૯ શ્રી પાદલિપ્તાચાર્ય ૨૯૦ જીવવિચાર-પ્રકાશિકા
જીવવિચાર પરની ટૂંક નેધ શ્રેણિબદ્ધ હોવાથી અહીં અપાયેલી છે. ર૯૧ સાધર્મિકનાં સનેહઝરણાં ૨૨ શ્રીમલ્લિનાથ ૨૯૩ મહાકવિ ધનપાલ ૨૯૪ સુરાચાર્ય
(બાલમંથાવલી મળી પાંચમી)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-----
--
(બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી છઠ્ઠી)
વિશાલ સાહિત્યસર્જન ૨૫ મહિયારી લીલાવતી ૨૯૬ લલિતાંગકુમાર ૨૯૭ ચંપકશેઠ ૨૯૮ તરંગવતી ભાગ પહેલે ૨૯ તરંગવતી ભાગ બીજે ૩૦૦ રેહક અને વિનયચંદ્ર ૩૦૧ હાથે તે સાથે ૩૦૨ કામલકમી ૩૦૩ મહાત્માને મેલાપ ૩૦૪ મન જીતવાનો માર્ગ ૩૦૫ સિદ્ધિદાયક સિદ્ધચક ૩૦૬ સિદ્ધર્ષિગણિ ૩૦૭ છે. ધર્મકથાઓ ૩૦૮ મુનિ અહંન્નક ૩૦૯ સતી કલાવતી ૩૧૦ સુદર્શન શેઠ ૩૧૧ કુમાર મંગલકલશ ૩૧૨ ચક્રવતી બ્રહ્મદત્ત ૩૧૩ શ્રીશાલિભદ્ર ૩૧૪ શ્રીવીરસૂરિ ૩૧૫ ધર્મવીર કર્માશાહ ૩૧૬ શ્રીવાદિદેવસૂરિ ૩૧૭ મંત્રીશ્રી કર્મચંદ્ર ૩૧૮ વીર દયાલ શાહ ૩૧૯ શ્રી માનતુંગસૂરિ ૩૨. વ્યાપારી રત્નચૂડ ૩ર૧ શ્રી જિનપ્રભસૂરિ ૩૨૨ સહસ્ત્રમલ ૩૨૩ કુમાર કમરક્ષિત ૩૨૪ ચંપકમાલા ૩૨૫ સાચાં મોતી
ધર્મ તથા નીતિને લગતા દુહાઓ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
છવનને ૩૨૬ દાનવીર રત્નપાળ ૩૨૭ શ્રી આદિનાથ
૧ ચરિત્રમાલા) ૩૨૮ શ્રી મહિનાથ ૩૨૯ શ્રી અરિષ્ટનેમિ ૩૩૦ પ્રભુ પાર્શ્વનાથ ૩૩૧ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૩૩૨ ભરતેશ્વર, ૩૩૩ ચક્રી સનતકુમાર ૩૩૪ મગધરાજ શ્રેણિક ૩૩૫ સતી સીતા ૩૩૬ દ્રૌપદી ૩૩૭ સતી દમયંતી ૩૩૮ સતી ચંદનબાલા ૩૩૯ અનાથી મુનિ ૩૪૦ મહર્ષિ કપિલ ૩૪૧ મુનિશ્રી હરિકેશ બલ ૩૪૨ મિરાજ ૩૪૩ દશ ઉપાસકે ૩૪૪ શેઠ સુદર્શન ૩૪૫ મંત્રને મહિમા ૩૪૬ વીતરાગની વાણી
આ ચરિત્રમાળાનાં થોડાં નામે બાળગ્રંથાવળીનાં પુસ્તકોને મળતાં છે, પણ
તે જુદી રીતે લખાયેલાં છે. ૩૪૭ રતિસુંદરી
(પ્ર. જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા). ૩૪૮ ઋષિદત્તા ૩૪૯ કલાવતી ૩૫૦ સતી સુભદ્રા આ ચાર કથાઓ પણ પૂર્વના કરતાં જુદી રીતે લખાયેલી છે.
૧૯–જૈન-પ્રકીર્ણ ૩૫૧ રાજનગર સાધુસંમેલન
( તિ કાર્યાલય-અમ.) ૩૫ર જૈનોની શિક્ષણસમસ્યા
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈ.
વિશાલ સાહિત્યસર્જન ૩૫૩ તપવિચાર
- પ્રભાવના માટે ખાસ લખાયેલું હતું. ૩૫૪ જિનશાસનની જયપતાકા-ભાગ પહેલે ૫-પૂ. આ. શ્રી વિજય જંબુસૂરીશ્વરજીને
વિહાર તથા બીજાપુરથી કુપાકજીને સંઘ નીકળે તેનું વર્ણન છે. ૩૫૫ જિનશાસનની જયપતાકા-ભાગ બીજે
- ત્યાંથી આગળના વિહારનું આમાં વર્ણન છે. ૩૫૬ દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ - પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયલમણસૂરીશ્વરજીએ દક્ષિણ દેશમાં વિહાર કરી જે જે
કાર્યો કર્યા, તેને આ સવિત્ર દળદાર ગ્રંથ છે. ૩૫૭ શ્રી ભુવનવિહારદર્પણ
પૂ. આ. શ્રી વિજયભુવનસૂરિજીના વિહારનું વર્ણન છે. ૩૫૮ છાત્રાલયે અને છાત્રવૃત્તિઓ
આ ગ્રંથ શ્રી જૈન વે. કોન્ફરન્સ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
Add
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટેકરથી શાહે કરેલા
અવધાનપગોની યાદી [ ગણિતસિદ્ધિના પ્રગાને પણ આમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. ] (૧) તા. ૯-૭-૩૪ સાઠંબા (ગુ) ૧૮ અ. પ્રમુખ શ્રી ત્રિકમલાલ એન. દવે-સાઠંબા
સ્ટેટ મેનેજર, પ્રમાણપત્ર અને ચંદ્રક. ? (૨) તા. ૧-૮-૩૪ મુંબઈ-પાયધુની આદીશ્વર જૈન ઉપાશ્રય. ૨૭ અ. પ્ર. ૫. શ્રી - વિજયેન્દ્રસૂરિજી. (૩) તા. ૮-૮-૩૪ વડોદરા-સાહિત્યસભા. ૩૬ અ. પ્ર. પ્ર. અતિસુખશંકર કમલાશંકર
ત્રિવેદી, પ્રમાણપત્ર. (૪) તા. ૯-૮- ૩૪ વડેદરા-મહારાણી ચીમનાબાઈ મહિલા, પાઠશાલા (Women's
college) પ્ર. પ્રીન્સીપાલ એમ. એ. વિહામ, પ્રમાણપત્ર. ' (૫) તા. ૧૦-૮-૩૪ બપોરના -૦ વડેદરા-ચીમનાબાઈ સ્ત્રી ઉદ્યોગશાંલા. ૨૬ અ. (૬) તા. ૧૦-૮-૩૪ સાંજના ૬-૦ વડોદરા-ન્યુ ઈ હાઈસ્કૂલ ૩૨ અ. (૭) તા. ૧૨-૮-૩૪ વડેદરા-બરોડા કલેજ-ઉચ્ચ કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ ૪૦ અ. (૮) તા. ૧૬-૧૧-૩૪ માણસા-માણસાના રાઓલ સજજનસિંહજીના આમંત્રણથી
રાજમહેલમાં ૩૨ અ. પ્રમાણપત્ર આદિ. (૯) તા. ૧૭-૧૧-૩૪ માણસા જૈન સંઘના આમંત્રણથી જૈન ઉપાશ્રયમાં ૨૪ અ.
પ્ર. મુનિશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી. (૧૦) તા. ૨૫-૧૧-૩૪ વડાલી જૈન સંઘના આમંત્રણથી જૈન ઉપાશ્રયમાં ૨૧ અ. પ્ર.
પૂ. પં. શ્રી ન્યાયવિજયજી મ. (૧૧) તા. ૧૧-૧૨-૩૪ પાલણપુર નવાબ સાહેબના આમંત્રણથી ભારતના કમાન્ડર
ઈન-ચીફ સર ફિલીપ ચેટવુડ સમક્ષ ગાર્ડન પાર્ટીમાં કેટલાક પ્રયોગો પ્રમાણપત્ર આદિ. (૧૨) તા. ૨૨-૧૨-૩૪ ધરમપુર-મહારાજા વિજયદેવસિંહજીની વર્ષગાંઠ નિમિત્તે
દરબાર હોલમાં ૬૪ અ. પ્રમાણપત્ર આદિ. (૧૩) તા. ૧૬-૪-૩૫ વીરમગામ-મહાવીર જયંતિ પ્રસંગે ૩૨ અ. પ્ર. પૂ. મુનિશ્રી
પ્રસાદચંદ્રજી. ચંદ્રક આદિ,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવધાનપ્રયાગાની યાદી
(૧૪) તા. ૨૮-૭-૩૫ વીજાપુર-વિદ્યાશાળામાં ૬૪ અ. પ્ર. પૂ. મુનિશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી, (૧૫) તા. ૭-૮-૩૫ માંડલ-મેહન વિનયમ'દિર. ૨૪ અ.
193
(૧૬) તા. ૧૪-૮-૩૫ મુંખઈ-શ્રી મહાવીર સ્ટુન્ડન્ટસ્ યુનિયન તથી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય હાલમાં ૭૦ અ.
(૧૭) તા. ૨૯-૯-૩૫ વીજાપુર જૈન સંઘના આમ’ત્રણથી વિદ્યાશાળાના હાલમાં પૂાં ૧૦૦ અવધાને।. પ્ર. શ્રી રામચંદ્ર જમનાદાસ અમીન ખી. એ., એક્ એવૂ. બી. ‘શતાવધાની' પદપ્રદાન, તેમજ સાનાના ચાંદ અને ૩૨ શ્લેાકેાની પ્રશસ્તિ (૧૮) તા ૨૭-૩-૩૬ પાટણ-જૈન યુવકસંઘ તરફથી પંચાસરામાં ૮૪ અ. પ્ર. પૂ. પ્રશ્નક શ્રી ક્રાંતિવિજયજી મ. આ સભામાં પૂ. આ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી, આગમપ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી તથા પડિંત શ્રી સુખલાલજી વગેરે હાજર હતા. સુવર્ણ ચ`દ્રક.
(૧૯) તા. ૩૦-૧૦-૩૬ અમદાવાદ-શ્રીમાલી સાસાયટીમાં શ્રી ચંદુલાલ છગનલાલ શાહના બંગલામાં ૫૦ મ. પ્ર. શ્રી ભાગીલાલ કેશવલાલ પટવા. પ્રમાણપત્ર.
(૨૦) તા. ૧૯–૧૧–૩૬ પાડીવ (રાજસ્થાન)–જૈન ઉપાશ્રયમાં ૩૩ અ. પ્ર. મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજ,
(૨૧) તા. ૨૧-૧૧-૩૬ ખરલૂટ (રાજસ્થાન)–જૈન ઉપાશ્રયમાં ૪૦ અ. પ્ર. પૂ. મુનિરાજ શ્રી જય'તવિજયજી મહારાજ.
(૨૨) તા. ૧૬-૧૨-૩૬ ઘાટકેાપર જૈન યુવક સ`ઘ તરફથી સ્થાનકવાસી જૈન પાષધશાળામાં ૫૦ અ. પ્ર. મુંબઈના મેયર શ્રી જમનદાસ માધવજી મહેતા એમ. એ; ખારએટલે. સુવર્ણચંદ્રક.
(૨૩) તા. ૨૭-૧૨-૩૬ મુખઈ-સેન્ડહ રોડ શ્રીરામ મેન્શનમાં શ્રી મનસુખલાલ છગનલાલને ત્યાં મિત્રમંડળ સમક્ષ ૬૪ અ.
(૨૪) તા. ૩–૧–૩૭ મુંબઈ-શે ટ્રસ્ટના માલીક પેાલાંડવાસી મી. ઝુબેલ્સ્કીને ત્યાં ૫૦ અ. પ્રમાણપત્ર અને વિદેશમાં પધારવ!નુ' આમંત્રણ.
(૨૫) તા. ૧૦–૧–૩૭ મુબઈ-ચેાપાટી-એડનવાલા ખીલ્ડીંગમાં શ્રી ચ'દુલાલ મેાહનલાલ ઝવેરી તથા શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા આદિ સમક્ષ ૪૦ અ.
(૨૬) તા. ૧૭–૯–૩૭ કરાંચી-જૈન મંદિરની માજુના કમ્પાઉન્ડમાં બહેનેા સમક્ષ ૩૨ અ. ચાંદીની પેટી, ફ્રેમ તથા રૂા. ૧૭પ ની થેલી.
(૨૭) તા. ૨૧-૯-૩૭ કરાંચી-શ્રી વિજયધર્માંસૂરિ જય ંતિ સમિતિ તરફથી જૈન મદિરની . બાજુના કમ્પાઉન્ડમાં પર અ. પ્ર. શ્રી હીરાલાલ નારણજી ગણાત્રા, સુવર્ણ ચંદ્રક તથા ચાંદીનું કાસ્કેટ,
૧૦
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-ડશન
(૨૮) તા. ૨૨-૦–૩૭ કરાંચી-યંગમેન રેસટ્રીયન એસોસીએશન તરફથી કાત્રક હેલમાં
૩૦ અ. પ્ર. મી. ધનજીશા ભગુરા, (૨૯) તા. ૨૩-૯–૩૭ કરાંચી-એજીનીયરીંગ કોલેજના ગુજરાતી મંડળ સમક્ષ કેટલાક
પસંદગીના પ્રયોગો. (૩૦) તા. ૨૪–૯–૩૭ કરાંચી-શારદામંદિરમાં ૪૦ અ, પ્ર. મનસુખલાલ જોબનપુત્રા.
શૌચંદ્રક. (૩૧) તા. ૨૫-૯–૩૭ કરાંચી-લક્ષમીબાઈ ડેન્ડલ કોલેજમાં ડૉકટર સમક્ષ ૨૦ અ.
રીપ્રચંદ્રક. આ પ્રયોગમાં બાયેલોજીને લગતા ઘણા અઘરા જર્મન શબ્દ પૂછવામાં આવ્યા હતા અને ત્યારબાદ તરત પાસે ઊભા રહી પાંચ મીનીટ સુધી
થાળી વગાડવામાં આવી હતી. (૩૨) તા. ૨૫-૯-૩૭ સાયંકાલ. કરાંચી-યંગમેન રાષ્ટ્રીયન એસેસીએસન તરફથી
બીજી વાર ૩૦ અ. સુવર્ણચંદ્રક. (૩૩) તા. ૨૬-૯-૩૭ કરાંચી–ગુજરાતનગરમાં ૪૦ અ. (૩૪) તા. ૨૭-૯-૩૭ કરાંચી–જાહેરસભામાં ૨૫ અ. પ્ર. કરાંચીના મેયર શ્રી દુર્ગાદાસ
અડવાની. કરાંચીવાસીઓ તરફથી સન્માનપત્ર અને ચાંદીની ગુલાબદાની. (૩૫) તા. ૨૯––૩૭ હૈદરાબાદ (સિંધ)-આગેવાન ગુજરાતીઓ તરફથી એંગ્લે
વર્નાકયુલર સ્કૂલમાં ૨૦ અ. પ્ર. ડો. જે. સી. ભટ્ટ. માનપત્ર અને ચાંદીની ગુલાબદાની. (૩૬) તા. ૧૭-૧૦-૩૭ ખ્યાવર જૈન ગુરુકુલ તરફથી ગુરુકુલમાં ૩૦ અ. પ્ર. લાલા
ભગવાનદીન. સુવર્ણચંદ્રક. (૩૭) તા. ૧૩-૩-૩૯ મુંબઈ-બોમ્બે પ્રેસીડેન્સી એડટ એજ્યુકેશન એસોસીએશન
તરફથી કામા હેલમાં પસંદગીના પ્રયોગ. પ્ર. સી. શેઠના. (૩૮) તા. ૧૬-૪-૩૯મુંબઈ–મે સીનેમામાં સમિતિ દ્વારા ૧૦૦ અ. પ્ર. સર પુરુષોત્તમ
ઠાકરદાસ. ફી રાખી હતી. (૩૯) તા. ૬-૧૧-૩૯ બિદાસર (રાજસ્થાન)-જૈન ઉપાશ્રયમાં આચાર્ય તુલસી સમક્ષ
- ૩૨ અ. પ્રમાણપત્ર. (૪૦) તા. ૧૦-૧-૪ર મુંબઈસર કાવસજી જહાંગીર હાલમાં સમિતિ દ્વારા ૧૦૮
અ. પ્ર. શેઠ પ્રાણલાલ દેવકરણ નાનજી. ફી રાખી હતી. (૪૧) તા. ૨૩-૧-૪૨ સરદારશહેર (રાજસ્થાન)-જૈન સંઘ તરફથી વરદીચંદજી
ગદઈયાના નેરામાં ૬૪ અ. પ્ર. આચાર્ય શ્રી તુલસી. (૪૨) તા. ૨૭-૧૧-૪૯ વડોદરા-પ્રેમાનંદ સાહિત્ય સભા તરફથી ચીમનાબાઈ હાઈસ્કૂલમાં
૪૦ અ. પ્ર. શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-----
અધધાન પ્રયોગની યાદી (૪૩) તા. ૩૦-૧૧-૪૯ વડોદરા-કોલેજ હોલમાં ૪૦ અ. પ્ર. પ્રો. વાડિયા. (૪) તા. ૧૧-૧૨-૪૯ ડેઈ–દયાનંદ સાહિત્ય સભા તરફથી વ્યાયામશાલાના ચોગાનમાં
૪૦ અ. પ્ર. શાસ્ત્રી મગનલાલ.. (૪૫) તા. ૨૮-૧૨-૪૯ ભાવનગર-જૈન વિકાસ મંડળ તરફથી શ્રી આત્માનંદ જૈનસભાના
હોલમાં ૪૦ અ. પ્ર. શેઠ ભોગીલાલ મગનલાલ શાહ, (૪૬) તા. ૩૦-૧૨-૪૯ ભાવનગર-માય ઓન સ્કૂલના વિદ્યાથીઓ સમક્ષ અ. પ્ર.
શ્રી હરભાઈ ત્રિવેદી. (૪૭) તા. ૧૭–૩–૫૫ કલકત્તા–જૈનભવનમાં પર અ. પ્રમુખ મહેપાપાધ્યાય શ્રી કાલિપદ
તર્કચાર્ય. સંસ્કૃતમાં પ્રશસ્તિ. (૪૮) તા. ૨૦-૩-૫૫ કલકત્તા રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના હેલમાં ઉચ્ચ કેટિના
અવધાન. પ્ર. શ્રી મૂલચંદજી અગ્રવાલ. વિશ્વામિત્ર દૈનિકના તંત્રી. અ. વિ. શ્રી . વિજયસિંહ નહાર, (૪) તા. -પદ બેંગલર ચીકપેટ જૈન ઉપાશ્રયમાં ૩૨ અ. પ્ર. પં. શ્રી ઋષભ
દાસજી જૈન મદ્રાસવાલા. (૫૦) તા. ૫૭ જયપુર (રાજસ્થાન) ગુજરાતી સમાજ તરફથી ૩૨ અ, પ્ર.
રાજ્યરત્ન શ્રી પ્રતાપરાય ગીરધરલાલ મહેતા. (૫૧) તા. ૭-૩-૫૯મુંબઈ-સુંદરાબાઈ હાલમાં શિક્ષાસ્મૃતિ સમારેહ પ્રસંગે અવધાન તથા
ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગ. પ્ર. શ્રી મંગલદાસ પકવાસા. અ. વિ.શ્રી ભેગીલાલ લાલા. (૫૨) તા. ૧૭-૧-૬૫ મુંબઈ-સુંદરાબાઈ હોલમાં ગણિત-ચમત્કારના પ્રકાશન પ્રસંગે
ગ. સિ. ના પ્રાગ. પ્ર. મુંબઈના મેયર ડો. દીવગી. (૫૩) તા. ૧૯-૧-૬૫ મુંબઈ-પાટકર હાલમાં ગણિત-રહસ્યના પ્રકાશન સમયે ગ. | સિ. ના પ્રયોગો. (૫૪) તા. ૨૪-૭-૬૬ ઘાટકોપર-બાલ્કન. જી. બારીમાં બાપયેગી ગ. સિ.ના પ્રાગે; (૫૫) તા. ૨૮-૮-૬૬ સુરત નેમુભાઈની વાડીમાં ગ. સિ.ને પ્રાગે. સુરત જૈન સંઘ
તરફથી “ગણિતદિનમણિની પદવી. (૫૬) તા. ૧૬-૧૦-૬ અમદાવાદ-ટાઉન હાલમાં ગણિતસિદ્ધિના પ્રકાશન–સમર્પણ
નિમિત્તે જાયેલ ભવ્ય સમારોહમાં શ્રી મોરારજી દેસાઈને ગ્રંથ અર્પણ કર્યા
પછી ગ. સિ. ના અદ્દભુત પ્રયોગ. (૫૭) તા. ૩-૧૨-૬૪ ખંભાત-શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ચોગાનમાં પ૦૦૦ની મેદની
સમક્ષ ગ. સિ. ના પ્રયોગો. પ્ર. શ્રી હસમુખલાલ શાહ-સીવીલજજ,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
જીવન-દર્શન (૫૮) તા. ૨૨-૧-૬૭ અમદાવાદ-ટાઉન હોલમાં ગ. સિ. ના પ્રયોગો. પ્ર. ગુજરાત પ્રાંત
પંચાયતના પ્રમુખ શ્રી વજુભાઈ શાહ. અ. વિ. ગુજરાતના રાજ્યપાલ શ્રી કાનુનગો.
આ વખતે સુંદર સ્મારિકા પ્રકટ થઈ હતી. (૫૯) તા. ૪-૬-૬૭ મધ્ય પ્રદેશ રાયપુરમાં પર અ. મહાકેશલક્ષેત્રીય જૈન વેતામ્બર
મૂર્તિપૂજક સંઘ તરફથી “વિદ્યાભૂષણની પદવી તથા શાલ. પ્ર. પૂ. શ્રી ઉદય
સાગરજી મહારાજ (૬૦) તા. ૧૩-૮-૬૭ મુંબઈ–માટુંગા શેઠ નારાણજી શામજી વાડીમાં નમસ્કારમંત્ર
સિદ્ધિ ગ્રંથના પ્રકાશન-સમર્પણ પ્રસંગે ગ. સિ. ના પ્રાગે. પ્ર. પુ. આ શ્રી
વિજયયશોભદ્રસૂરિજી મહારાજ (૬૦) તા. -૧૭ મુંબઈ ઘાટકે પર ધનજી દેવશી રાષ્ટ્રીય શાળાના પ્રાંગણમાં જાયેલ. Aસમારોહ પ્રસંગે નમસ્કારમંત્રને અનુલક્ષી ગ. સિ. ને પ્રવેગે પ્ર. પૂ.
મુનિશ્રી પૂર્ણભદ્રવિજયજી મ. આ પ્રસંગે કચ્છી જૈન શ્વે. મૂ સંઘ તરફથી શાલ
ઓઢાડવામાં આવી હતી. (૬૧) તા. ૬૭ બેરીવલી-પશ્ચિમ જામલી ગલી-સંભવનાથ જૈન ઉપાશ્રયમાં
નમસ્કારમંત્રને અનુલક્ષી ૯ પ્રગ. પ્ર. પૂ. મુનિશ્રી પૂર્ણભદ્રવિજયજી મ. (૬૨) તા. ૧૨-૯-૬૭ ગોધરા-રોટરી કલબ તરફથી અવધાન તથા ગ. સિ. ના પ્રયોગો.
પ્ર. ગુજરાત રાજ્યના બાંધકામ ખાતાના પ્રધાન શ્રી બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલ, (૩) તા. ૧-૩-૬૮ સુરત-ગણિતસિદ્ધિ અને અવધાનપ્રબંધક સમિતિ તરફથી - રંગભવનમાં પ્રગ. પ્ર. શ્રી નેહરશિમ. અ. વિ. દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના - ઉપકુલપતિ શ્રી ચંદ્રવદન ચીમનલાલ શાહ. (૬૪) તા. ૧૯-૫-૬૮ ભદ્રેશ્વર (કચ્છ)-અખિલ ભારતીય અચલગચ્છ જૈન ચતુર્વિધ
સંધસંમેલન પ્રસંગે ગ. સિ. ના પ્રયોગે. “અધ્યાત્મવિશારદ પદવી. (૬૫) તા. ૨૯-૯-૬૮ મુંબઈ-બીરલામાતુશ્રી સભાગારમાં સંકલ્પ સિદ્ધિ ગ્રંથના પ્રકાશન
સમર્પણ નિમિત્તે જાયેલ સમારોહમાં ગ. સિ. ના ગો. પ્ર. શ્રી દેવચંદ
છગનલાલ શાહ. અ. વિ. શ્રી રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટી. (૨૬) તા. ૧૨-૧-૬૯ મુંબઈ-પાટકર હોલમાં મહાકાભાવિક ઉવસગહર સ્તોત્રના
પ્રકાશન-સમર્પણ નિમિત્તે યોજાયેલ સમારોહમાં ગ. સિ. ના પ્રયોગો. પ્ર. પુ.
મુનિરાજ શ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજ. (૨૭) તા. ૬-૪-૬૯ મુંબઈ–બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં જાયેલ ગણિતસિદ્ધિ
સાંસ્કૃતિક સમારોહમાં ગ. સિ. ના પ્રાગે. પ્ર. શ્રી અમૃતલાલ બી. યાજ્ઞિક, અ. વિ. પ્રેસીડેન્સી મેજીસ્ટ્રેટ શ્રી એમ. એમ. ધ્રુવ.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવધાનપ્રગાની યાદી (૨૮) તા. ૧૦-૭-૬૯ સુરેન્દ્રનગરમાં શ્રી પાનાચંદ ઠાકરશી વિદ્યાર્થીગૃહ તરફથી
- ગ. સિ. ના પ્રયોગો. (૨૯) તા. ૧૯-૧૦-૬૯ મુંબઈ-બીરલામાતુશ્રી સભાગારમાં જાયેલ મંત્રદિવાકર
પ્રકાશન-સમર્પણ સમારોહ પ્રસંગે ગ. સિ. ના પ્રાગે. પ્ર. પંડિતશ્રી રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી. અ. વિ. મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાના સ્પીકર શ્રી ટી. એસ. ભારદે. આ વખતે ભારતના ૫૭ વિદ્વાન તરફથી સંસ્કૃત ભાષામાં સન્માનપત્ર તથા
સરસ્વતીવરદપુત્ર” અને “મંત્રમનીષી પદવીઓ અર્પણ થઈ. . (૭૦) તા. ૩૦-૧૧-૬૯ તલાજા (સૌરાષ્ટ્ર)-તલાજા જૈન વિદ્યાથગૃહના રજત મહોત્સવ
પ્રસંગે ગ. સિ. ના પ્રયોગ. પ્ર. શ્રી જગુભાઈ શિવલાલ પરીખ . અ. વિ.
ભાવનગરના નગરપતિ શ્રી રમણીકભાઈ પટેલ. (૭૧) તા. ૧૫-૩-૭૦ મુંબઈ–બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં હીકારકલ્પતરુ ગ્રંથના
પ્રકાશન-સમર્પણ નિમિત્તે યોજાયેલ સમારોહમાં ગ. સિ. ના પ્રયોગો પ્ર.
નવીનચંદ્ર છે. કંપાણી. (૭૨) તા. ૨૯-૪-૭૩ કપડવંજ-જેને ધાર્મિક શિક્ષણ શિબિર પ્રસંગે ગસિ.ના પ્રયોગ (૭૩) તા. ૧-૭–૭૩ મુંબઈ–પાટકર હાલમાં સંક૯૫સિદ્ધિ બીજી આવૃત્તિના પ્રકાશન
સમર્પણ પ્રસંગે સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમની સાથે ગ. સિ.ના પ્રાગે પ્ર. શ્રી મનસુખલાલ
તારાચંદ મહેતા. અ. વિ. શ્રી દીપચંદ એસ. ગાડી. (૭૪) તા. ૨૪-૧૧-૭૪ મુંબઈ-પાટકર હોલમાં જપ-દયાન-રહસ્યના પ્રકાશન-સમર્પણ
પ્રસંગે સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ સાથે ગ. સિ.ના પ્રયેગે. પ્રામા ગશક્તિ. (૭૫) તા. ૧૪-૧૨-૭૪ મુંબઈ-જન્મભૂમિ ગણિતમંડળ તરફથી જન્મભૂમિ કાર્યાલયમાં
ગ. સિ.ના પ્રયોગો. પ્ર. જન્મભૂમિ ટ્રસ્ટના ચેરમેન શ્રી શાંતિલાલ હ. શાહ. (૭૬) તા. ૮-૩-૭૫ મુંબઈ-ઈન્ડિયન મર્ચન્ટ ચેમ્બર્સ હોલમાં મંત્રદિવાકર-બીજી
આવૃત્તિ શ્રી કે. કે. શાહને સમર્પણ કરતી વખતે ગ. સિ.ના પ્રયોગો.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુસ્મરણ
જય જોગીંદર જિન પ્રભુ, જગપતિ જગદાધાર; જય જય જગવત્સલ વિભુ, જય જય તારણહાર. ૧ શિવ સુંદર કમલાપતિ, નાથ નિરંજન બુદ્ધ બ્રહ્મા ઈશ્વર તું પ્રભુ, અહંતુ અનુપમ શુદ્ધ ૨ - વળી પુરુષ પરબ્રહ્મ તું, તું પયગમ્બર પાક જિનવર જગ સોહામણું, ગરુડેશ્વર ગજનાક, ૩ સુરતરુ અમીરસ કુંભ છે, તું અક્ષય ગુણધામ; મનમોહન શંકર ગુરુ, તું હિ અલખ અભિરામ, આ સંસાર અસારમાં, એક જ તું છે સાર; ધીરજથી સમરું સદા, વર્તે યજ્યકાર. ૫
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સાહિત્ય. ઉર્મિ અને સંવેદનેને કલામય અક્ષરદેહ આપ
જીવનના ઝીલાયેલા પ્રતિબિમ્બનું ઉધન તે સંસ્મરણ,
બીજો ખંડ સાહિત્ય
અને
સંસ્મરણો
**********
*****
***
****
**
*******
****
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારકમંડળ તરફથી સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત થયો તેનું દૃશ્ય, ડાબી બાજુથી : (૧) શ્રી કાંતિલાલ ઈશ્વરલાલ, (૨) શ્રી જયભિખુ, (૩) શ્રી ધીરજલાલ શાહ, (૪) શ્રી કૃષ્ણલાલ મે. ઝવેરી (૫) શ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ દોશી. તા. ૬-૨-૫૫
સાહિત્યવારિધિ પદસમર્પણનું દશ્યઃ મુંબઈના નગરપતિ શ્રી ગણપતિશંકર દેસાઈ સુવર્ણચંદ્રક વડે પદ પ્રદાન કર્યા પછી પ્રવચન કરે છે, બાજુમાં શ્રી ધીરજલાલ શાહ ઊભા છે.
જમણી બાજુ છે? હાલના પૂ. આ. શ્રી વિજયકીર્તિ ચંદ્રસૂરિજી બેઠેલા છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રદિવાકર સમર્પણ સમારોહના અધ્યક્ષ ડૉ. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી ગ્રંથલેખક શ્રીધીરજલાલ શાહને પુષ્પહાર પહેરાવે છે, તા. ૧૯-૧૦-૬૯
ભારતવના ૧૩ પ્રાંતના ૫૭ વિદ્વાનેા તરફથી શ્રી ધીરજલાલ શાહને સન્માન-અભિનંદનપત્ર સમર્પણ થયું, તે વેળાનું દૃશ્ય. ડાબી બાજીથી : (૧) ટી. એસ. ભારદે. (ર) શ્રી ધીરજલાલ શાહ, (૩) ડૉ. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી તથા (૪) શ્રીચંદુલાલ ભાઇચંદ શાહ, તા. ૧૯-૧૦-૬૯
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
VTC
OEU
શૈશવકાલનાં સંસ્મરણે લે, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
બીએ કેટલાંક વર્ષો પહેલાં શૈશવકાલનાં સંસ્મરણ” લખવા માંડેલાં, તેમાંથી . સંસ્કાર સામગ્રી' અને ભારે કુદરતપ્રેમ” એ બે પ્રકરણે અહીં આપવામાં આવે છે. તે પરથી તેમનો ઉછેર કેવા સંગમાં થયો હતો, તે જાણી શકાશે અને તેઓ બાલ્યાવસ્થામાં પણ કેવા સંવેદનશીલ હતા, તેને પરિચય પણ મળી જશે.
સંપાદકે ]
[૧] સંસ્કાર સામગ્રી
સ્થાનિક વાતાવરણમાં જે સામગ્રી વેરાયેલી પડી હોય છે, તેની બાળકનાં મનહદય પર ઊંડી છાપ પડે છે અને તે ભાવી જીવનઘડતરમાં મહત્ત્વને ભાગ ભજવે છે, તેથી મારી આસપાસ કેવી સંસ્કાર-સામગ્રી વેરાયેલી પડી હતી, તે મારે જણાવવું જોઈએ. મૂર્તિપૂજક ખરા પણ મતિ વિનાના
મારા ગામમાં (દાણાવાડા) માં લગભગ ૯૦૦-૧૦૦૦ માણસની વસ્તી હતી, તેમાં વાણિયા, બ્રાહ્મણ, ગરાસિયા, કણબી, કેળી, સુથાર, સઈ, લુહાર, ભંગી વગેરેને સમાવેશ થતો હતે.
વાણિયાનાં ઘર ૩૫ જેટલાં હતાં, તે બધા જ જૈનધર્મ પાળતા હતાં. તેમાંનો
ભાગ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયને હતે. બાકીનાં પાંચ-છ ઘરો મૂર્તિપૂજકનાં હતાં, તેમાં અમારા ઘરનો સમાવેશ થતો હતો. પરંતુ આ મૂર્તિપૂજકો તે નામના જ ગણાય, કારણ કે ગામમાં કોઈ જિનમંદિર ન હતું કે જિનભૂતિ ન હતી. જિનભૂતિ તે મેં દશ-અગિયાર વર્ષની ઉંમરે વઢવાણ શહેરમાં જોયેલી અને ત્યારે ઘણી પ્રસન્નતા થયેલી.
૧૧
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન શાંત મુખમુદ્રા, પ્રસન્ન દષ્ટિ અને ધ્યાનસ્થ અવસ્થા. આગળ જતાં હું જિનભગવાનની થોડી સ્તુતિએ શીખે, તેમાં નીચેની સ્તુતિ ખૂબ પસંદ પડેલી, એટલે તે વારંવાર ગાતે હતે. આજે પણ તે ગાઉં છું, ત્યારે ખૂબ આનંદ આવે છે.
प्रशमरसनिमग्नं दृष्टियुग्मं प्रसन्नं, बदनकमलमंकः कामिनीसंगशून्यः । करयुगमपि यत्ते शस्त्रसन्बन्धवन्ध्यः
तदसि जगति देवो वीतरागस्त्वमेव ॥ દષ્ટિયુગ્મ એટલે બે નેત્રે પ્રશમરસથી ભરેલાં છે, વદનકમલ એટલે મુખમંડળ પ્રસન્નતાથી પૂર્ણ છે, અંક એટલે ખળે, સ્ત્રીના સંગથી રહિત છે, વળી બંને હાથ કોઈપણ જાતના શસ્ત્ર વિનાના છે, તેથી હે દેવ ! આ જગતમાં તું જ સાચો વીતરાગ છે.”
અહીં એટલું કહેવું જોઈએ કે અમારામાંના એક ભાઈ પિતાની દુકાનના એક ગોખલામાં જૈનધર્મના છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીરસ્વામીને એક ફેટ તથા નવપદજીને એક યંત્ર રાખતા હતા. તેઓ નાહી ધોઈને તેની પાસે દીવો કરતા હતા અગરબત્તી સળગાવતા હતા અને પિતાને જે સ્તુતિ-સ્તવન વગેરે આવડતું હતું તે બેલતા હતા. હું સમજણો થયે-કાંઈક મોટે થયો, ત્યારે ઘણી વખત એ દુકાને જતે અને પેલા ફોટા અને યંત્રને પગે લાગતું હતું. તે વખતે કઈ સ્તુતિ-સ્તવન તે આવડતું નહિ, એટલે નમસકાર મંત્ર અને વીશ તીર્થકરેનાં નામે બોલતે હતે. જેન ઉપાશ્રય
અમારા ગામમાં માટીને એક જાળીબંધ ઉપાશ્રય હતા. પાછળથી તે ચૂના-બંધ થયેલ. લે કે તેને અપાસરે કહેતા ને કેટલાક બટકબેલા “આ પાંસર એટલે “નહિ સીધે” એમ કહીને કટાક્ષ પણ કરતા. પણ હું જાણું છું ત્યાં સુધી તેમાં સીધું ન હોય એવું કઈ કામ થતું નહિ. જે આશ્રય કાયમને માટે નથી, પણ તાત્કાલિક કે કામચલાઉ છે, તે ઉપાશ્રય. - આ ઉપાશ્રયમાં મોટા ભાગે સ્થાનકવાસી સાધુ-સાધ્વીઓ જ ઉતરતા અને તેમાંયે સાયલા સંઘાડાનું પ્રભુત્વ રહેતું. આ ગામમાં મૂર્તિપૂજક સાધુઓને અવર-જવર બહુ ઓછો હતો, અથવા નહિવત્ હતું, એમ કહું તે પણ ચાલે. મારા આ ગામના આખા વસવાટમાં મૂર્તિપૂજક સાધુઓને એક જ વખત ઉતરેલા જોયા છે ને તે પણ મારા ઘર પાસેના નાનકડા ચારામાં. આ સંજોગોમાં અમારું મૂર્તિપૂજકપણું ટકે શી રીતે ? પણ આનંદની વાત એટલી હતી કે મૂર્તિપૂજામાં નહિ માનનારા અને માનનારા બંને પ્રેમ પૂર્વક સાથે રહેતા હતા અને ધર્મને નામે કઈ દિવસ કજિયો-ટટ કરતા નહિ.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈકસ !! 'સંસ્મરણા
૮૩
આ રીતે નાનપણમાં મેઘરાજજી મહારાજ, મગનલાલજી મહારાજ વગેરે સાયલા સંઘાડાના સ્થાનકવાસી સાધુએને પરિચય થયેલેા. જૈનધર્મોની હસ્તલિખિત પેાથી પહેલવહેલી તેમની પાસે જ જોયેલી. તે સવારે વ્યાખ્યાન આપતા. કેઈ પણ સૂત્ર-સિદ્ધાંતને ગ્રંથ વાંચવા અને તેના પર વિવેચન કરવું એ જૈનાની પરિભાષામાં વ્યાખ્યાન આપ્યું કહેવાય. અપેારે તેઓ રાસ વાંચતા. અહીં રાસને અ ગરમે કે નૃત્ય નહિ, પણુ કાવ્ય સમજવાના છે. કેાઈ પણ કથા કે ચિત્રની કાવ્યમય રચના કરી હાય અને તેને વિવિધ ઢાળેા કે દેશીભેામાં ગાઈ શકાતી હાય તેને જૈન સાહિત્યમાં રાસ કહેવામાં આવે છે. આવા રાસેા એકલી ગુજરાતી ભાષામાં જ ૧૫૦૦ કરતાં વધારે છે અને તેમાં મધ્યકાલીન યુગની ઘણીખરી દેશીએ સગ્રહાયેલી છે. સદ્ગત સાક્ષર શ્રી મેહનલાલ દલીચ દેશાઈએ પ્રાચીન ગ્રૂર કાવ્યસંગ્રહમાં આ રાસેામાંથી તારવેલી ૨૨૦૦ જેટલી દેશીઓની નાંધ આપેલી છે. રાષ્ટ્રીય શાયરની ખ્યાતિ પામેલા સદ્ગત ઝવેરચંદ મેઘાણી વારવાર કહેતા કે જેને ગુજરાતી લેાકસાહિત્યના અભ્યાસ કરવે। હાય, તેમણે જૈનાનું રાસસાહિત્ય જેવું. માટી ઉંમરે મેં આમાંનું ઘણું સાહિત્ય જોયેલું છે, એટલે સદ્ગત મેઘાણીના એ અભિપ્રાયનું સાકય હું સમજેલેા છું.
હવે પ્રસ્તુત વાત પર આવીએ. એ રાસ રસની ખાણુ જેવા હતા, તેમાંયે એ મહારાજે સાથે મળીને ઢાળ ગાય ત્યારે તા દિલડુ' ડાલીજ ઉઠતુ` ! હુ' એ રાસ સાંભળવા બધાની સાથે કેવી રીતે જતા, કયાં બેસતા, કેમ સાંભળતા, તે આજે પણ યાદ આવે છે. આ રાસ `સાંભળવા ગામના ઘણા લેાકેા આવતા, હરિજના પણ ઉપાશ્રય ખહાર શેરીમાં એક બાજુ બેસીને એ રાસ સાંભળતા. તેમાં પણ જેએ ભગતની સ’જ્ઞાથી એળખાતા તે રાસમાં આવવાનુ` કાઈ વાર ચૂકતા નહિ. મેં' આ રીતે ‘સવાઈકુમારને રાસ’ કકડે કકડે સાંભળ્યેા હતા.
ઠાકોરજીનુ* મંદિર :
અમારા ગામમાં ઠાકોરજીનુ' એક મ ંદિર હતું, તે ગામના પ્રમાણમાં ઠીક ગણાય. ત્યાં હું કેટલીક વાર સમવયસ્ક મિત્રા સાથે રમતે રમતા ચાહ્યા જતા અને સાય કાળે આરતી ઉતર્યા પછી બધાની સાથે રામ લક્ષ્મણ જાનકી, જય મેલે હનુમાનકી' એમ કહીને ચરણામૃત લેતા. આ વખતે રામ-લક્ષ્મણની ઘણી વાતા સાંભળેલી, એટલે તેમનુ નામ લેતાં એક જાતના આનદ આવતા.
ગામારા ઃ
આ મદિરની બહાર માટે એટલા હતા, તે જ અમારા ગામના મુખ્ય ચારા સાંજ પછી ત્યાં ઘણા લેાકેા ભેગા થતા અને નવીજૂની વાતા કરતા. કેઈ અમલદાર આવે તા એને માટે ખાટલે પણ ત્યાંજ ઢળાતા અને ગામમાં તરગાળા એટલે ભવાયા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ખેલ કરવા આવે તો એમનો ઉતારો પણ ત્યાં જ રહે. એને ગામડાની એક પ્રકારની કલબ જ સમજોને !' તરગાળાની રમત:
અહીં તરગાળા વિશે પણ બે શબ્દો કહીશ. તેઓ ઘણા ભાગે કડી-કલોલ તરફથી બે-ત્રણ વર્ષે આવતા અને મોટા ભાગે રમીને જ પાછા જતા. રમવા અગાઉ તેમને ગામલેક પાસેથી રજા મેળવવી પડતી અને તે માટે આ ચોરામાં બધાને ભેગા કરવા પડતા. તે માટે ગામમાં ખાસ સાદ પડતો કે નહિ, તે મને યાદ નથી, પણ એ નિમિત્તે તેઓ વાત માંડતા કે ખાંડની ગુણી સમીપે કીડીઓની હાર ચાલી નીકળે તેમ ગામલેક ચાલી નીકળતું. એ વખતે ઐરામાં બેસવાની તો શું, પણ ઊભા રહેવાની જગા પણ મળતી નહિ. લેકે તેનાં પગથિયે પણ ઊભા રહેતા અને નીચે રસ્તામાં પણ ઊભા રહેતા. પરંતુ અમે રસ્તામાં કે પગથિયે ઊભા રહીએ તેવા નમાલા ન હતા ! કઈ પણ રીતે ચેરામાં દાખલ થઈ જતા અને તરગાળાની વાત સાંભળતા. લેકે કહેતા કે વાત તો તરગાળાની ! કેઈએની તોલે ન આવે. શું એની ઝમક ! શું એની ઉપમાઓ! શું એની કહેવાની રીત ! આજે પણ મને એ બધું યાદ આવે છે. એક વખત સજા વીર વિક્રમની વાત માંડેલી. તે વખતે માલવ દેશનું, તેની રાજધાની ઉજજયિની નગરીનું, તેની પાસે વહી રહેલી ક્ષિપ્રા નદીનું, તેમજ તેના કાંઠે આવેલા ભૂતિયાવડ અને ચંદ્રપિયા મસાણનું જે વર્ણન કરેલું, તે હું હજી સુધી ભૂલ્યો નથી. * *
વાત પૂરી થયે લકે તેમને રમવાની હા કે ને પાડતા અને તે અનુસાર રજા મળે તે રમવાનું થતું. રાતના દશ કે અગિયાર વાગે તેમના ખેલે શરૂ થતા અને પઢિયાના પાંચની આસપાસ તે પૂરા થતા. તેમાં પ્રથમ ગણેશને વેશ કાઢતા, કારણકે એ મંગલસૂચક ગણાતો અને સારી ઉપજની આશા આપતો. પછી વાણિયા, બ્રાહ્મણને, બાવાજીને, મુલ્લાને, પઠાણને, સાહેબને, ઝંડાનો વગેરે વેશે કાઢતા. તેમાં હાસ્યરસની પ્રધાનતા રહેતી, કદી વર અને કરુણરસ પણ ઝળકતા તથા અલીલ શબ્દપ્રયોગો વડે બિભત્સરસ પણ ટપકી પડતું. વચ્ચે જાદુના ખેલ પણ કરી લેતા. તે વખતે “અંબી આવે, તંબી આવે” વગેરે શબ્દો બોલીને એક વાંસની સુંગળીમાંથી સાપ (સાપલિયું) કાઢતા અને તેને પાછો અદશ્ય પણ કરી દેતા. આજે નાટક-સીનેમા અને જાદુગર એ વસ્તુ છે જુદી જુદી છે, પણ તરગાળામાં એ બધાને સમન્વય હતો અને તેથી તેને આ પ્રકારનું પ્રમાણમાં ઘણું સસ્તુ મને રંજન પૂરું પાડી શકતા. આજે તે એમને એ બંધ પડી ભાંગે છે ને તેમાંના ઘણાખરાએ નોકરી સ્વીકારી લીધી છે. કાલની આ કેવી અસર! નવરાત્રિની ગરબીઓ:
નવરાત્રિ આવતી, ત્યારે પણ આ જ સ્થળે ગરબી મંડાતી અને પાછળથી ભવાઈને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
/૫
શિવકાલનાં સંસ્મરણે ખેલે થતાં. તે ઘણા ભાગે તરગાળાઓના ખેલના અનુકરણ રૂપ જ હતા, એટલે તેનું અહીં સ્વતંત્ર વર્ણન કરતો નથી. પણ તે વખતે ગવાતી ગરબીના “પાવા તે ગઢથી ઉતર્યા મહાકાળી રે' એ શબ્દો આજે પણ મારા કાનમાં ગુંજે છે. મંત્રવાદી મેતીના ખેલ : | અમારા ગામમાં ગોડિયા ઘણીવાર રમવા આવતા, પરંતુ તેઓ પોતાના ખેલ કઈ પણ ચેક કે શેરીમાં કરતા, જ્યારે મોતી નામને એક મંત્રવાદી આવેલે, તેણે પિતાના ખેલ ગામારાની નીચે કરેલા. મેં એ ખેલે બરાબર જોયેલા છે અને તે હું આજ સુધી મૂલ્યો નથી. તેણે રેલ્વેની ચાલુ ટીકીટથી એક ટેપી ભરી દીધેલી, એક માણસનાં મસ્તકે લાકડી ફેરવી તેની શ્રવણશક્તિ હરી લીધેલી અને પછી લાકડી ફેરવી એ શક્તિને ફરી સંચાર કરે. પણ તેને સહુથી અદ્દભુત ખેલ તે લેકને મનમાન્યું ખવડાવવાનો હતે. તે પ્રેક્ષકેની પાસે જઈને હાથની મૂઠી ઊંચી કરતે, તેને કઈ ચીજ ખાવી છે, તેમ પ્રશ્ન કરતો અને તે નામ આપે કે પેલી મૂઠી તેનાં પહેળાં કરેલાં મુખમાં ખોલી નાખતો. એ વખતે પેલા પ્રેક્ષકનાં મુખમાં કહેલી ચીજ આવી જતી. તે એને ખાઈને ખૂબ રાજી થતું. તેણે આ રીતે બે-પાંચ કે દશ-વીશ પ્રેક્ષકોને નહિ, પણ ત્યાં ઊભેલા આશરે ત્રસોયે પ્રેક્ષકોને ચીજો ખવડાવેલી. તે વખતે દૂર બેઠેલા હરિજને એ માગણી કરેલી કે “બાપજી ! અમને પણ કંઈક આપજો.” એટલે આ મંત્રવાદીએ તેમને કહેલું કે “તમારી પછેડી પહોળી કરે.” એ વખતે લગભગ બધા હરિજને ખભે વેજાની (ખાદીના) પછેડી રાખતા. હરિજનોએ પિતાની પછેડી પહોળી કરેલી અને તેમાં આ મંત્રવાદીએ ખોબા ભરી ભરીને સોપારી આપેલી. એમ કહેવાય છે કે આવી ચીજે રહેતી નથી, પણ એ હરિજને સોપારીનું પોટલું બાંધીને ઘેર લઈ ગયેલા ને ઘણા દિવસ સુધી તેમાંથી સોપારી ખાધેલી. પાછળથી બે ત્રણ વાર આ મંત્રવાદી અમારા ગામમાં આવેલે ને ઉપરથી ગોળને ર પાડ, બારણાં પાછળથી શેરડીના આખા સાંઠા કાઢવા, સાંઠી પર હાથ ફેરવીને તજની લાકડી બનાવી દેવી વગેરે ખેલે બતાવેલા. મારા મનમાં પ્રશ્ન થતું કે આ બધું કેમ બનતું હશે? પણ મંત્રની શક્તિ વિષે ઘણી અભુત વાત સાંભળેલી, એટલે આ બધું મંત્રથી બની શકે એમ મનનું સમાધાન કરેલું. હું માનું છું કે મારું એ સમાધાન ખોટું ન હતું. મોટી ઉમરે આવી સિદ્ધિ બીજાઓની પાસે જોયેલી છે અને તેનું કારણ મંત્રશક્તિ કે વિદ્યા હતી એમ પાકા પાયે જાણેલું છે. બેંતાલીસ વર્ષ પછી મેં ભારતવર્ષના ભિન્ન ભિન્ન ભાગમાં સાહિત્યસંશોધન વગેરે કારણે પરિભ્રમણ કરેલું, ત્યારે પણ આ જાતની અનેક સિદ્ધિઓ જેવા પ્રસંગ આવેલે. ઘર પાસેનો ચે:
ગામમાં બીજા પણ બે-ત્રણ ચોરા હતા, પણ પ્રમાણમાં નાના. અમારા ઘર પાસે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન જ આ એક શેરો હતો. તેમાં નવરાશના વખતે વાણિયા, બ્રાહ્મણ તથા ખેડૂતે ભેગા થતા અને હજામની હાજરી પણ અવશ્ય રહેતી. એ સિવાય ડાયરાનો રંગ જામે શી રીતે ? વાણિયા ગામ-પરગામની વિધવિધ વાતો કરતા અને છગન શેઠ જેવા ધાર્મિક વૃદ્ધ પુરુષ જૈન કથાનકેમાંથી એકાદની વાનગી ચખાડતા. બ્રાહ્મણની વાતમાં સતયુગથી માંડીને કલિયુગ સુધીના બનાવો ટપકી પડતા અને આગળ કેવા કેવા બ્રહ્મભેજને થતાં તેનું રસિક વર્ણન કરતા. ખેડૂતો ખેતરની વાત કરતા, કઈ જનાવરને હલ્લે થયે હોય તે તેની માહિતી આપતા ને પાક વગેરે કેવો ઊતરશે તેને અડસટ્ટો પણ જણાવતા. હજામની વાતમાં વિધવિધ રંગ જણાતા. કેઈ વાર દુનિયાદારીનું ડહાપણ તે કઈવાર મૂર્ખાઓના છબરડા; કેઈ વાર ભક્તની ભક્તિલીલા તે કઈવાર ઠગની ઠગબાજી. આ ચારાએ મને ઘણી વાત આપી છે ને તેમાંથી ઘણું જ્ઞાન મળેલું છે, એ મારે કબુલ કરવું જોઈએ. જુદા જુદા વાસ
બધા લેકે ઘણા ભાગે પિતપોતાના વાસમાં રહેતા. તેમાં હરિજને બે જુદા જુદા ભાગમાં ગામને છેડે રહેતા હતા અને મુખ્યત્વે વણકરનું કામ કરતા હતા. આમ તે આ હરિજનવાસમાં જવાને ખાસ પ્રસંગ આવતો નહિ, પણ જ્યારે ગાંધીજીની હરિજન બાબતની ચળવળ ચાલી ત્યારે આ હરિજનવાસમાં ગયેલે તેમના ઘર જોયેલાં, તેમણે પેલા તુલસીના ક્યારા પણ જોયેલા અને તેમની સાથે સુખદુઃખની વાત પણ કરેલી. અમારી પાર્ટીના છેડે ચમારપા આવેલ હતું, તેમાં ચાર લોકો રહેતા હતા અને મુખ્યત્વે ચામડાં કેળવવાનું કામ કરતા હતા. ગામમાં કઈ હેર મરી જાય તેને તેઓ લઈ જતા અને પિતાનું કામ કરતા. ભંગી લેકે જેને સામાન્ય રીતે ઓળગાણુ કહેવામાં આવતા, તેઓ સમશાન સાચવતા, ખાટલા ભરતા ને ઢોલ વગાડતા. હરિજને ચમારને અડતા નહિ, ચમાર ભંગને અડતા નહિ. જે ગામલેકે આમાંના કેઈને અડી. જાય તે છાંટ લેવામાં આવતી, પણ આજે એ દિવસો લગભગ અદશ્ય થઈ ગયા છે. શક્તિમાતાની જગા
ગામની બહાર નીકળતાં સામે જ શક્તિમાતાની જગા આવેલી હતી. તેની અંદર પેસતાં બે નાની પરસાળ હતી કે જ્યાં સાધુસંતો ઉતરતા હતા. સામે માતાજીનું મંદિર હતું. અમે એને “સત મા” કહેતા. અને માતાજીની ચમત્કારિક શક્તિ વિશે ઘણું સાંભળેલું, પણ પ્રત્યક્ષ ચમત્કાર જેવાને પ્રસંગ આવેલે નહિ. એને પૂજારી એક બે હતું, તે મંત્ર-તંત્ર જાણતા હતા ને કાળી ચૌદસે સમશાનમાં જઈને સાધના પણ કરતે હતું. તે વખતે મેં કાળી ચૌદસ વિષે અનેક જાતની વાત સાંભળેલી, એટલે મારા મનમાં કાળી ચૌદસ એટલે કાળરાત્રિ એવો જ ખ્યાલ પેદા થયે હતે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવલનાં સંસ્મરણો
૮૭ શંકરની દહેરી
, શક્તિમાતાની જગાથી ડાબી બાજુ થોડું ચાલતાં તળાવમાં દાખલ થવાને મુખ્ય રસ્તે આવતે. તેની જમણી બાજુએ પથ્થરની શિલાઓથી બાંધેલી શંકરની એક નાની દહેરી હતી. અમારે ફરવા જવાનું આ મુખ્ય સ્થાન હતું. ત્યાં બે ત્રણ લીમડા પણ હતા, એટલે હવા ખાવાની મજા આવતી. આ દહેરીના ઓટલે બેસીને મેં કૂવાઓમાંથી પાણી ભરી લાવતી પનીહારીઓને જોયેલી છે, જે આગળ જતાં મારાં ચિત્રો તથા કાવ્યોમાં ઉતરેલી છે. - અહીં મેં લીમડા પર ચડીને ક્ષિતિજમાં ઊભેલા ચોટીલાના ડુંગરને જોયેલ છે, તે સાવ ઝાંખો ઝાંખો શંકુ આકારનો લાગતો હતે. આ મારી જીંદગીમાં પહેલું જ પર્વતદર્શન હતું. પછીથી મેં અનેક પહાડે અને ગિરિમાળાઓ જેઈ છે, તે બધી યાદ રહી નથી, પણ આ દશ્ય બરાબર યાદ રહ્યું છે, એટલે બાળપણમાં જે વસ્તુ સારી રીતે જોયેલી હોય, તે સ્મૃતિપટમાંથી ખસતી નથી, એ મારે અનુભવ છે.
અમારી પાડોશમાં એક બ્રાહ્મણ રાશીમાં રહેતા હતા. તે વાત કહેવામાં ખૂબ કુશળ. ભાષા મીઠી સાકર જેવી. તેમણે ઘણી વખત શંકર-પાર્વતીની વાત કહેલી અને તેમાં શંકર ભગવાનના ભોળપણની તથા ઉદારતાની ખૂબ પ્રશંસા કરેલી, તેથી મને પણ થયેલું કે હું ભેળાનાથની ઉપાસના કરીને તેમને પ્રસન્ન કરું, પણ મારું એ . સદ્દભાગ્ય કયાં? એક વાર પૂજારીને શંકર ભગવાન વિષે થોડા સવાલો પૂછયા, ત્યાં તે એ રુદ્રને ભક્ત ખરેખર રુદ્ર બની ગયો અને મેં ચલતી પકડી! ત્યાર પછી શંકર ભગવાનને પ્રસન્ન કરવાને વિચાર ફરી ફૈર્યો નથી. ખાંભીઓ વગેરે
શંકરની દહેરીથી ઘેડેજ છે. કેટલીક ખાંભીઓ આવેલી હતી. તે વૃદ્ધોના કહેવા મુજબ ગામનું રક્ષણ કરતાં કામ આવી ગયેલા વીરપુરુષની હતી. તેમને મેં અનેક વાર નમસ્કાર કરે છે.
ત્યાંથી થડા નીચે ઉતરીએ એટલે જલદેવકીની એક નાની મૂતિ આવતી ને ત્યાંથી થોડે જ દૂર એક છાપરા નીચે હાથમાં ગદા લઈને બજરંગ બલિ ઊભેલા હતા. ત્યાં ખાસ કરીને શનિવારે લેકોની ભીડ મચતી. તે વખતે તેલ, સિંદુર અને આકડાનાં ફૂલના હારો ચડતા. કોઈ કોઈ શ્રીફળ પણ વધેરતા. તેની શેષે મેં ઘણી વાર ખાધેલી છે. એક વાર કેઈએ કહેલું કે હનુમાનચાલીસાનો પાઠ નિયમિત કર તે હનુમાનજી પ્રત્યક્ષ થશે અને તું માગીશ એ વરદાન આપશે, પણ હનુમાન-ચાલીસા શીખવે કોણ? તેની ચેપડી પણ ગામમાં મળે નહિ અને ઘરે તે આવી વાત થાય જ નહિ, એટલે તેમને માત્ર નમસ્કાર કરીને જ સંતોષ માનેલે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-મશન સ્મશાનભૂમિ,
તળાવની એક બાજુ મશાનભૂમિ આવેલી હતી. ત્યાં અમે નાના છોકરાઓ ભાગ્યે જ જતા. ત્યાં રાત્રે ભૂતની જમાત એકઠી થાય છે ને ડાકણે રાસડા લે છે, એવું સાંભળેલું, એટલે ત્યાં દિવસે જવાની હિંમત પણ થતી નહિ. મારો સ્મશાન વિષેને આ ખ્યાલ સુધરતા ઠીક ઠીક વખત લાગેલે. એ યાદગાર લીમડા ! - તળાવમાં દાખલ થવાના મુખ્ય રસ્તાની ડાબી બાજુએ પાળ પર ચાલીએ તો બે લીમડા આવતા. તેમાં એક લીમડે પીરનો કહેવાતે, કારણ કે તેના પર લીલી ધજા ફરકતી અને બીજો લીમડા હેલે કહેવાતે, કારણ કે તે ઊંચે ને સુંદર હતા. મહેમાનેને વિદાય આપવા માટે સામાન્ય રીતે ગામલેકે અહીં સુધી આવતા ને. પુત્રીઓ સાસરે જતી ત્યારે માના ખભા પર માથું મૂકીને છેલ્લી વાર અહીં રોઈ : લેતી. આ લીમડાએ આવી કેટલી પુત્રીઓને સાસરે જતી જોઈ હશે? એ બધાં દશ્ય આજે પણ મારા સ્મૃતિપટ પર તાજા થાય છે અને માતાનો સનેહ, કુટુંબીજનેને પ્રેમ, લેકોને ભલે-ભળો સ્વભાવ તથા પુત્રીઓની માતૃવત્સલતા મારા હૃદયમાં અવનવા ભાવ જન્માવી જાય છે. ટેકરી અને શરમાળિયા બાપજી
ત્યાંથી આગળ વધીએ તે તળાવની પાળ વધારે ઊંચી થતી કે જેને અમે કરી કહેતા હતા. કેઈની સામે જવું હોય કે સ્ટેશનથી આવી રહેલા માણસનું નિરીક્ષણ કરવું હોય તે ત્યાં ઊભા રહીને થઈ શકતું. આ ટેકરીથી થડેજ નીચે તળાવ તરફના ભાગમાં થેર અને કેરડાના ઝુંડની નીચે ચરમાળિયા બા૫જીનું સ્થાન હતું કે જ્યાં પત્થરના નાનાં મોટાં બે ત્રણ ફળાં (ફલક) મૂકેલાં હતાં અને તેમાં સર્પની આકૃતિઓ કેરેલી હતી. કેઈને ઓરી-અછબડા નીકળે કે શીતળાનો ઉપદ્રવ થાય તો આ સ્થાનની માનતા થતી અને દદી સારો થઈ જતાં અહી લાવી તેને પગે લગાડવામાં આવતું. પછી બાજરીના લોટની કુલેર અને ટેપરાની શેષ વહેંચવામાં આવતી. ગામડાનાં પ્રમાણમાં આ વસ્તુઓ સામાન્ય ન ગણાય, એટલે કોઈ પણ આવી માનતા ચડાવવા જવાનું છે, એવી ખબર પડતાં બીજા છેકરાઓ સાથે હું પણ તૈયાર થઈ જતો અને ત્યાં પહોંચીને કુલેર તથા ટોપરાની શેષ ખાવાને આનંદ માણતે. નાનું તળાવ
અમારું તળાવ બહુ મોટું પણ ન ગણાય અને બહુ નાનું પણ ન ગણાય. ગામના પ્રમાણમાં ઠીક ગણાય. પણ તે પ્રમાણમાં છીછરું હતું, માત્ર તેને એક તરફ ભાગ જ ઊંડે હતા, એટલે પાણી તે તરફ ભરાઈ રહેતું. આ તળાવનું પાણી મોટા
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવકાલનાં સંસ્મરણે ભાગે કપડાં ધોવામાં તથા ઢેરને પીવડાવવાના કામમાં આવતું, પણ પીવાના કામમાં નહિ. માસામાં જ્યારે તળાવમાં ઘણું પાણી ભરાઈ ગયું હોય, અને તેની અંદર બાંધેલા કૂવા સુધી જવું મુશ્કેલ પડતું, ત્યારે તળાવનું પાણી પીવાના કામમાં લેવાતું પણ તે છેડા જ દિવસ. બાકીના બધા સમયમાં કૂવા જ આશ્રય લેવો પડત.
અમારા ગામને પીવાનું પાણી પૂરું પાડવાનું માન તળાવની અંદર છેડે દૂર પત્થરની બાંધેલી ચેકડી કે સેંજળીને ફાળે જાય છે. આ કૂવે ઉપરથી રસ આકાર બાંધેલું હતું, એટલે તેને ચેકડી તરીકે ઓળખવામાં આવે, પણ બૈરાં વગેરે તે એને મોટા ભાગે સેંજળી કહીને જ સંબેધતા. એ સુંદર જળવાળી કે જળસહિત હતી માટે જ ને?
ઊનાળાના સમયમાં જ્યારે પાણીની બૂમ પડતી ત્યારે સેંજળીનું તળિયું દેખાતું અને તેની વચ્ચે આવેલી કુઈમાં જ પાણી સંગ્રહ રહેતા. આવા વખતે ત્યાં વહેલી સર્વરથી ગાગર, મરિયે કે ઘડે લઈ છોકરા, છોકરીઓ અને બરાં હાજર થઈ જતાં ને હારમાં બેસતાં. પછી વારા પ્રમાણે પાણી ભરતાં. એ પાણી ભરવા માટે થોડા માણસે અંદર ઉતરતા ને તેઓ કુઈમાંથી પાણી ભરી આપે, ત્યાર પછી જ તેને સીંચીને બહાર કાઢવામાં આવતું. મેં પણ આ રીતે ત્યાં કેટલીક વાર હારમાં સ્થાન લીધું હતું ને માતાને પાણી ભરવામાં મદદ કરી હતી.
ચોમાસામાં સેંજળી પાણીથી પૂરેપૂરી ભરાઈ જતી, ત્યારે એમાં તરી રહેલી કાળી કાળી માછલીઓ, કાચબા, દેડકા વગેરે જોવાની મજા આવતી. એ દશ્ય આજે પણ મારા સ્મૃતિપટ પર બરાબર અંકિત છે. બંધાર ફૂ : - રોંજળીથી થોડે દૂર પત્થરને બાંધેલ બીજે કૃો હતોતેનું પાણી કંઈક ભાંભળું હતું, એટલે તે પીવાનાં કામમાં આવતું નહિ. ત્યાં પાવડું બાંધેલું હતું અને પત્થરને પીઆ પણ હતું, એટલે રોજ ત્યાં કેસ ચાલતે અને ગામના હોરે પાણી પીવા આવતાં. ગામના ઘણા લોકો આ કૂવે નાવા આવતા ને સાથે ચેડા કપડાં પણ લેતા આવતાં, કારણ કે એના પાણીથી કપડાં સફેદ બાસ્તા જેવા થતાં હતાં. આ બંધાર કૃ મને વારંવાર યાદ આવે છે, કારણ કે તેણે જ મને તરતાં શીખવ્યું હતું. જો કે શરૂઆતમાં મેં બે વખત તેમાં ગળકાં ખાધેલાં, પણ સાથીઓની મદદથી બહાર નીકળી શકે. પછીથી તો એ કૂવામાં હશે હશે કોસિયા તથા પલાંઠિયા ધૂબકા અનેક વાર મારેલા છે.
૧૨
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-નાશન
E
ભાડિયે ફ
સેંજળીની પાછળના ભાગમાં થોડે દૂર જ્યાં તળાવનું પાણી ભરાઈ રહેતું, તેના સૂકાઈ ગયેલા ભાગમાં ઉનાળાના દિવસોમાં એક કૂ દવામાં આવતું હતું. તેમાં થોડી ઊંડાઈએ જ પાણી નીકળતું હતું, તેને અમે ભાડિયે ક્રૂ કહેતા હતા. ચોમાસું આવતા એ ભાડિયે કૃ પાણીમાં ડૂબી જતે. એક વખત હું તળાવમાં નહાવા પડે ત્યારે આ ભાડિયા સુધી પહોંચી ગયેલે ને તેમાં ડૂબી ગયેલું. તે વખતે મને બરાબર તરતાં આવડતું ન હતું, પરંતુ સારા નશીબે સાથીઓ મદદે આવ્યા ને હું સહીસલામત બહાર નીકળી શકશે. ત્યાર પછી તરતાં શીખવાનો નિર્ણય કરેલો અને ઉપર જેને ઉલ્લેખ કરી ગયે છું, તે બંધાર કૂવામાં તરતા શીખે. પાદર
શકિત માતાની જગાથી જમણી બાજુ ગામનું પાદર આવેલું હતું. તેમાં ઝેક ભરાતી એટલે ગામનાં ગાય, ભેંસ, બળદ વગેરે ત્યાં એકઠાં થતાં અને ત્યાંથી ચરવા જતાં. ચરીને પણ પાછા ત્યાં જ આવતાં. હેરનું છાણ એકઠું કરવા ત્યાં ઘણી સ્ત્રીઓ આવતી. મારા માતુશ્રી વૈધવ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી ખૂણે પાળતા, ત્યારે હું પણ આ ' ઝોકમાં આવી બે-ત્રણ વાર છાણ ભેગું કરી ગયા હતા. ખળાવાડ
આ ઝકની પાછળ ગામની ખળાવાડ હતી. તેમાં કાર્તિક માસે નવું ધાન્ય આવતું, ત્યારે ખૂબ કામ ચાલતું. ખેડૂતે ત્યાં હાલરૂ કરતા, અનાજ ઉપણુતા, તેના ઢગલા કરતા વગેરે વગેરે. ફાગણ-ચૈત્રમાં કપાસની મોસમ આવતી, ત્યારે ત્યાં કાલાના ઢગલા થતા. આ એક કિંમતી પાક હતું, એટલે કે તેની ખૂબ સાચવણુ કરતા હતા. આ બંને વખતે ત્યાં માગવા આવનારાઓની જે સંખ્યા આવતી, તે જોઈને મારા આશ્ચર્યને પાર રહેતે નહિ! પગી, પસાયતા, બ્રાહ્મણ, નિશાળના શિક્ષક, મુખી, ઠાકોરજીને બા, સકત માને બા, શંકરને પૂજારી, મહાદેવિ ભેળવીએ, ભાટ વગેરે વગેરે ! આ બધાને પિતાના ખેડૂ-ભાગમાંથી જ આપવાનું. દરબારો એટલે ભાયાતને તે એના ભાગે આવતે અર્ધા કે ત્રીજો ભાગ સુવાંગ આપી દેવાનો. મને એમ થતું કે આ ખેડૂતે આટલી બધી મહેનતે પકવેલું ધાન્ય કે પકવેલાં કાલાં આ બધા માણસોને ચેડાં થોડાં આપી દેશે તે એના ભાગમાં શું રહેશે? અને ખરેખર બનતું પણ એમ જ, તેમના ભાગમાં બહુ થોડું રહેતું, એટલે તેમને કાયમ દેવું કરવું પડતું અને કંગાલ હાલત ભેગવવી પડતી. આજે એ પરિસ્થિતિમાં પલટો આવ્યો છે. ખેડે તેની જમીન થઈ છે અને લાગા પણ નહિવત થઈ ગયા છે, તેથી ખેડૂતોની સ્થિતિ સુધરી છે અને દરેકની પાસે ગજા પ્રમાણે સેનું થયું છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
શશવકાલનાં સંસ્મરણે પીરની જગા - આ ખળાવાડની નજીકમાં જ પીરની જગા હતી. ત્યાં એક નાનું સરખે પત્થરને એટલે હતું, તેના પર દરગાહ જેવું કંઈક બાંધેલું હતું, એને જ લેક પીરની જગા કહેતા. અમારા ગામમાં મુસલમાનની ખાસ વસ્તી ન હતી. માત્ર બે જ ઘર હતાં અને તે ઘાંચીનું કામ કરતાં હતાં. પણ કેટલાક હિંદુઓ જ પીરને માનતા હતા અને પિતાની માન્યતા ફળે તે મોટા ભાગે તેને મળીદે ચડાવતા હતા. અહીં હું ભાગ્યે જ આવતો. એ સ્થાને મારું જરાયે આકર્ષણ કરેલું નહિ. ભવાન સુતારની મેલડી
ગામથી થોડે દૂર એટલે પાંચ-છ ખેતરવા એક ખેતરની અંદર આંબલીનાં ઝાડ નીચે મેલડી માનું સ્થાનક હતું, તેને ભવાન સુતારની મેલડી કહેતા. મારી યાદદાસ્તી પ્રમાણે ભવાન સુતાર એનો ખાસ ભૂ હતો, એટલે જ એવું નામ પડેલું. આ માતાજીનું કામ બહુ જોરાવર. કદી કોઈને વળગ્યા તે આવી જ બન્યું! પછી એ સગડ છોડે નહિ. મને યાદ છે કે અમારા ગામમાં કોઈને આકરામાં આકરા સમ ખવડાવવા હોય તો આ પ્રમાણે ખવડાવવામાં આવતા હતા કે “હું જે ખોટું બોલતે હોઉં મને ભવાન સુતારની મેલડી પૂછે!” એ માણસ આ પ્રકારના સમ ખાઈ લે તો લેકેને તેના પર વિશ્વાસ આવી જ કે એ બેટે નહિ જ હોય. આ માતાની ઘણીવાર માનતાઓ થતી. તેમાં સામાન્ય માનતા હોય તે શ્રીફળ વધેરવામાં આવતું ને મોટી માનતા હોય તો તાવો કરવામાં આવતો. એક તેલની કડાઈ ચડાવી તેમાં સુંવાળીએ તળવી એને તાવો કર્યો કહેવાય. પણ તેમાં એક વિશેષતા એ હતી કે એ બધી સુંવાળી ઝારા વડે ન કાઢતાં ભુ પોતાના હાથે જ કાઢતો હતે. ઉકળતા તેલની કઢાઈમાંથી એ શી રીતે કાઢો હશે? એ ઘણે વિચાર કરવા છતાં હું સમજી શકતા ન હતા. પાછળથી ખબર પડી કે સુંવાળીની કેર ચપટીથી બરાબર પકડતાં આવડે તો એમ બની શકે. એ રીતે દઝાય નહિ.
બાલ્યાવસ્થામાં મારી આસપાસ કેવા પ્રકારનું વાતાવરણ હતું, તે આ પરથી સમજી શકાશે.
[૨]
મારો કુદરતપ્રેમ આગળ જતાં મને કાવ્ય રચવાની પ્રેરણા થઈ ચિત્રકામ પસંદ પડયું અને પ્રવાસ કરવાને શેખ જાગે, એ બધાના મૂળમાં મારો કુદરતપ્રેમ કારણભૂત હતું. તેની શરૂત મારી બાલ્યાવસ્થામાં કેવી રીતે થઈ ? તે હું તમને જણાવવા ઈચ્છું છું.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
મારા ઘરમાં ઠીક ઠીક મેટું ફળિયું હતું. આ ફળિયાને ખુલા ભાગમાં ચોમાસાના દિવસે દરમિયાન ચેડાં શાકભાજી વવાતાં, જેને અમે બકાલું કહેતા. તેમાં ભીડે, ગવાર, તુરિયા તથા કોળું મુખ્ય હતાં. બીજ વવાયા પછી એ બકાલું ઉગવા માંડતું અને તેને કુણા કુણાં પાન આવતાં ત્યારે મારા આશ્ચર્યને પાર રહેતે નહિ. એક નાનકડા બીજમાંથી આ બધું તૈયાર કરનારું કેણ હશે? એ પ્રશ્ન મારા બાલ. માનસમાં વારંવાર ઉઠતે. એને જવાબ એમ મળ કે રાત્રે ભગવાન છાનામાના આવીને આ બધું બનાવી જાય છે! એ વખતે અમારે માટે ભગવાન શબ્દ એ ભારે હતો કે તેની સામે કંઈ પણ બોલવાની, વિચારવાની કે પ્રશ્ન કરવાની હિંમત થતી નહિ. પરંતુ આ છોડ–વેલાને પાંગરતા તથા ફૂલવાળા થતાં જોઈને મને ખૂબ આનંદ આવતે. ખાસ કરીને ફૂલની સામે તે હું ટગર ટગર જોયા જ કરતે. એમાંથી કોઈ ફૂલ ખરી જતું તે મને ભારે દુઃખ થતું. એ ભાવ આગળ જતાં નીચેની પંક્તિઓમાં વ્યક્ત થયે છે:
| ( શિખરિણી) હજી તે ખીલ્યા ને કુસુમ ઘડીઓ બે થઈ હશે! હજી તે રેલ્યાને સુરભિ ઘડિયે બે ગઈ હશે! અરે હાવાં હૈયાં જગ સલનાં એહ હરતું!.
ગયું ક્યાં એ પ્યારું મધુર ફૂલડું હાસ્ય કરતું! ભીંડાની કૂણી ગિ, ગવારની લાંબી ફળિયે તથા તુરિયાને તેના વેલા પર લટક્તા જેવા એ પણ જીવનને એક આનંદ છે! પણ આજે તો આપણું આનંદનું ધારણ એટલું વિકૃત થઈ ગયું છે કે આપણે આવી શાંત ને નૈસર્ગિક વસ્તુને આનંદ માણી શકતા નથી ! આપણને તે પંપ-ટીટીં કે છ–ન-ન-ન-છમ હોય ત્યાં જ આનંદ આવે છે !!
કહેળાના દિન-પ્રતિદિન વધતા જતા કદે મારી કુતૂહલવૃત્તિને સારી રીતે ઉશ્કેરેલી. શું તે હજી મોટું થયા જ કરશે? કેરડું મેટું થશે? એ આવડું મોટું શી રીતે થતું હશે? વગેરે વગેરે. પરંતુ આખરે તેને ઉતારી લેવામાં આવતું, એટલે મારી કુતૂહલ વૃત્તિ શાંત થતી. આ ફળમાં એક મોટી ખૂબી એ છે કે તેને કાપીને ઘઉંના આટાની બાંધેલી કણક પાસે મૂક્યું હોય તે કણક અવશ્ય ઓસરી જાય, અર્થાત્ ઢીલી પડી જાય.
આ બકાલાં કે શાકભાજીને લીધે કઈ કઈ વાર અમારાં ફળિયામાં ઘ આવતી. એ નાની પાટલા હતી. બીજી ચંદન થાય છે, તેને એક વાર કૂવાના પથ્થર પર ચડેલી જોઈ હતી. વાતોમાં સાંભળેલું કે ચંદનને પૂંછડે રેશમની દેરી બંધાય છે, પછી તેને ઘા કરવામાં આવે કે કેટ-કિલાનાં મથાળે બરાબર ચેટી જાય
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
શશવકાલનાં સંસ્મરણે
છે અને તેના આધારે તે કોટ-કિલ્લે ઓળંગીને અંદર રહેલાં મકાન કે મહેલમાં ઘૂસી ચોરી કરવામાં સફળ થાય છે, એટલે તેની શક્તિ માટે માન ઉપજે એ સ્વાભાવિક છે. આ વાતમાં કેટલું તય હશે ? તે હું કહી શકતું નથી, પણ આપણા લેકેએ પશુ-પક્ષીની જોડે સારો સહવાસ કેળવી તેમની વિધવિધ શક્તિની પિછાણ કરેલી, એટલે આવું કંઈ પણ હોય તે નવાઈ નહિ.
અમારા ઘરમાં કઈક વાર સાપ પણ નીકળતે. તેને અમે બાપજી કે ઘોઘા બાપજી કહેતા. તે આવ્યાની ખબર પડતી, એટલે ઘીનો દીવો કરી તેમને પગે લાગતા ને “બાપજી! આ તમારી આડીવાડી છે, અર્થાત્ તમને અહીં હરવા-ફરવાને હક છે, પણ છોકરાં તમારાથી બીએ છે, માટે હવે મહેર કરે અર્થાત ચાલ્યા જાઓ ?' એવી વિનંતિ પછી બાપજી અદશ્ય થતાં તે અમારા પર મહેર કરીને કે બીજા કોઈ કારણે તેની ખબર નથી, પણ તેમણે અમને કઈ દિવસ નુકસાન પહોંચાડેલું નહિ, એ નક્કી છે.*
ફળિયામાં કોઈ વખત કાનખજૂરા પણ નીકળતા. તેમાં મોટો કાનખજૂરો લગભગ પાંચ ઇંચ લાંબે જોવામાં આવતું. એક વાર હું રીસાઈને ફળિયામાં રહેલા ખાટલાની પાછળ ભરાયેલે, ત્યારે આ માટે કાનખજૂરો જમણા પગના સાથળ પર કરડેલો ! અને હું રાડારાડ કરતે બહાર આવેલો. પછી શું ઉપચાર કર્યા તે ખબર નથી, પણ તેનું લીલું ચકામું લગભગ બેથી ત્રણ ઇંચ જેટલું મોટું થયેલું ! : કાનખજૂરા હોય ને વીંછી ન હોય એવું કેમ બને ? મારા પિતાશ્રી વીંછીના બેત્રણ બચ્ચાઓને હાથ પર ચડાવી શકતા. તેઓ કહેતા કે તેમણે એક મંત્ર સિદ્ધ કરેલો છે. એ વખતે મારી ઉમર નાની, એટલે તે સંબંધી કંઈ વિશેષ પૂછપરછ કરી શકે નહિ. આગળ જતાં અમદાવાદમાં બે વાર વીંછી કરડેલે છે, પણ મારા ઘરમાં તે વખત આવેલે નહિ. અથાણ માટે કેરાં પલાળ્યાં હોય ને તેનું પાણી ફળિયામાં ફેકયું હોય, તે જગાએ જે તરત છાણા થપાય તે વીંછીને જમેલે જામી પડે. આગળ જતાં દેડકાં, માછલાં, વિછી વગેરેને રાસાયણિક પ્રયોગથી બનાવવાની વિધિ જોયેલી. તેમાં વીડી માટે કેરાનું પાણી તથા છાણા બંનેને ઉલ્લેખ હતો, એટલે જે કંઈ બનતું તે કુદરતી નિયમોને લીધે બનતું એ ચોકકસ ! ઝાડપાન
મારાં ગામમાં લીંબડાના ઝાડ સહુથી વધારે હતાં. તેની છાયા શીતળ અને આરોગ્યદાયક એટલે જ એને વધારે પસંદગી મળી હશે. ચૈત્ર મહિનામાં જ્યારે લીમડે કેર આવતો, ત્યારે એને દેખાવ બહુ મનહર લાગતે. પછી લીંબોળીઓ પાકતી ત્યારે પણ એ સુંદર જ દેખાતે. મેં એની લીંબોળી ઓ વીણી વીણીને ખાધેલી છે.
૪તેમને જે સર્પદંશ થયેલ તે ગામમાં આવેલા કઠાના પત્થરો પાસે થયેલે, ઘરમાં નહિ. સં.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન લીમડાની જરૂર આમ તે ઘણી પડે, પણ મારા જેવી નાની ઉમરના છોકરાઓને નિશાળમાં ગુંદરની જરૂર પડતી, ત્યારે તેને ખાસ યાદ કરતા. ચપ્પા વડે તેના થડમાંથી શેડો ભાગ કાપી નાખતા કે બે ત્રણ દિવસમાં જ તેમાંથી તાજો ગુંદર મળી આવતે. બાવળે પણ ગુંદર થતો, પરંતુ અમે મોટા ભાગે આ ગુંદરને જ ઉપયોગ કરતા.
ગામમાં થોડીક આંબલીઓ હતી, તેના પર ચડીને ઘણીવાર કાતરા પાડેલા છે. બે ત્રણ બેરડીઓ પણ હતી, તેનાં ખાટાં-મીઠાં બોર ખાધેલાં છે. એક બે ગુંદીઓ પણ હતી, તેમાં લાલ નાનાં ગુંદાઓએ મારી રસવૃત્તિ તૃપ્ત કરેલી છે. મારાં ગામમાં પીંપળ રડખડ હસે, વડનું ઝાડ એક પણ ન હતું.
ઘણા ઘરમાં તુલસી વવાતા, કેટલાક ઉપયોગી છોડ તથા વેલા પણ ઉગાડવામાં આવતાં, જેમાં અરડુસી અને સમુદ્રશેષ મને બરાબર યાદ આવે છે. અરડુસીનાં પાન ઉધરસ-દમવાળાને કામ આવતાં ને સમુદ્રશેષનું મોટું પાદડું ગૂમડું પકવવામાં તથા રૂઝાવવામાં ઉપયોગી થતું. ગામ બહાર બાવળ, બેરડી, ખીજડા, લીમડા જોવામાં આવતા તથા આવળ, કેરડા અને ઝીપટા (જવાસા)ની છત જણાતી. વાડે મોટા ભાગે હાથલા કે ડાંડલિયા શેરની થતી. પક્ષીઓ
અમારા ગામમાં મેર, કબૂતર, કાગડા, હલા, ચકલા, કાબર તથા પોપટ વિશેષ જોવામાં આવતા. તેમાં મેરની પીંછીઓ તથા તેની સુંદર ડોક જોઈને મને એમ થતું કે આ બધું આવી સરસ રીતે કોણે ચિતર્યું હશે? મોરની કળા મને બહુ ગમતી. તેને પણ મેં નાચતા જોઈ છે. મોરને ટહૂકો થતો અને મારા દિલમાં કંઈ કંઈ થઈ આવતું. કે સુંદર હતો એ ટહૂકો ? જ્યારે વરસાદના દિવસે નજીક આવતા, ત્યારે મેર વધારે ટહૂકવા માંડતા. એ સાંભળી લેકો કહેતા કે એ મેહને બેલાવે છે. ત્યાર પછી મેહ જરૂર આવતા, પણ તે એમના બોલાવવાથી આવત કે એમને એમ આવતો એની મારા જેવા નાના છોકરાને શી રીતે ખબર પડે? હું માટે થયો અને ચિત્રકામ શીખ્યો તથા ખાસ કરીને પ્રાકૃતિક દો (Landscapes) ચિતરવા લાગ્યા, ત્યારે આ મરેએ ઘણી સુંદર સામગ્રી પૂરી પાડેલી. પણ મોરની એક વાત મને ખટકેલી. તે સાપને જોતાં કે મારી નાખતા. મને થતું કે આ સુંદર પક્ષીઓ આવું દુષ્ટ કામ શા માટે કરતા હશે? કોઈ પણ પ્રાણને મારવું એ મહાપાપ છે, એ શિક્ષણ માતુશ્રીએ મને નાનપણથી જ આપેલું અને ગામમાં આવતાં જૈન સાધુ મહારાજેએ તેની વારંવાર પુષ્ટિ કરેલી, એટલે મારા મનમાં આવે ભાવ ઉઠતે. પરંતુ આવું તે કોઈક વખત જ બનતું, એટલે મોર વિષેને મારે સદૂભાવ ઝાઝે ઘટેલે નહિ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવકાલનાં સંસ્મરણે
કબૂતરને અમે ભગત તરીકે ઓળખતા, કારણ કે તે કોઈ જીવડાંને મારતા ન હતા, પણ અમારી માફક માત્ર જુવાર વગેરેના દાણા પરજ નભતા હતા. મહાજન તેમને હંમેશાં જુવાર નાખતું, તે પણ મુખ્યત્વે આ કારણે જ. જ્યારે દાણ નંખાતા ત્યારે તેઓ મોટી સંખ્યામાં ઉતરી પડતા અને કોઈક વાર લડી પણ પડતા. પરંતુ એ તે ભાઈભાંડુઓ જેવી લડાઈ હતી, ભારત-પાકિસ્તાન કે ચીન જાપાન જેવી નહિ.
કાગડાને તે ભૂલાય જ કેમ? જ્યારે તે છાપરે આવત કે વળી-વાંસ પર બેસીને કા-કા કરતે, ત્યારે સ્ત્રીઓ કે કન્યાઓ બેલતી કે “કાગડા તારી સોનાની ચાંચ, કાગડા તારી રૂપાની ચાંચ, જે સારો સંદેશ લાવ્યા હોય તે ઉડી જજે !” એ સાંભળી મને થતું કે કાગડાની ચાંચ તે હાડકાની બનેલી છે અને રંગે પણ ગાડાની મળી જેવી કાળી છે, છતાં તેની ચાંચને સોનાની તથા રૂપાની કહેવામાં કેમ આવતી હશે? પરંતુ પછીથી સમજ પડી કે કાગડો તે સમાચાર લાવનારે સંદેશવાહક છે, એટલે તેનું આવા શબ્દોથી સન્માન કરવું જોઈએ.
કાગડે સાચા સમાચાર લાવી શકે છે, એ વિષે ગામના માણસેએ કેટલીક વાત કહેલી અને કાળરાશિ નામના બ્રાહ્મણે કાગડાની ભાષા સમજવામાં ચતુર હોય છે, એમ પણ જણાવેલું, પરંતુ મને કઈ કાગરાશિ બ્રાહ્મણને આજ સુધી ભેટે થયે નથી. તે સંબંધી જે કંઈ મળેલું છે, તે નીચેના બ્લેકઃ
काकस्य वचन श्रुत्वा, गृतित्वा तृणमुत्तमम् । त्रयोदशसमायुक्तैर्मुनिमिर्भागमाहरेत् ॥ लाभं नष्ट महासौरव्यं भोजनं प्रियदर्शनम् ।
कलहो' मरणं श्चैव काको वदत्ति नान्यथा ॥ કાગડાનું વચન સાંભળ્યા પછી જે સળી પહેલી મળી આવે તે લેવી. તેને આંગળથી માપવી. એ આગળની સંખ્યામાં તેર ઉમેરવા ને જે સંખ્યા આવે તેને સાતથી ભાગવી. તેમાં એક શેષ વધે તે લાભ સમજ, બે શેષ વધે તે હાનિ સમજવી, ત્રણ શેષ વધે તે મહાસુખ સમજવું, ચાર શેષ વધે તે સારું ભેજન મળશે એમ સમજવું, પાંચ શેષ વધે તે પ્રિય મિત્ર કે પ્રિયજનનું દર્શન થશે એમ સમજવું, છ શેષ વધે તે કલહ થશે એમ સમજવું અને શૂન્ય વધે તે નિશ્ચય મરણ જાણવું. કાગડો બેલે તેમાં ફેર હોય નહિ!”
કાગડામાં બીજા દૂષણે ગમે તે હશે, પણ તેની ચતુરાઈ તે પ્રશંસનીય જ છે. તેથી જ વિદ્યાથીઓનાં પાંચ લક્ષણમાં કાક જેવી ચેષ્ટા રાખવાની ભલામણ કરેલી છે.
હેલાં કબૂતરથી નાનાં અને ચકલાંથી મોટાં હોય છે. તેમનો રંગ આ છે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
જીવન-દાન
જાંબુડી કે ગુલાખી ડાય છે. તે બેઠાં ડાય ત્યાં થૂ થૂ કર્યાં જ કરે. પણ દિવસે મેાભારા પર બેસીને આ રીતે ખેલે તા ભારે અપશુકન કહેવાય, એટલે એવા વખતે તેને કાંકરા ક્’કીને કે બીજી રીતે ઉડાડી મૂકતા. એની ખીજી ખાસિયતા જાણવામાં આવેલી નહિ.
ચલાં ઘણી જાતનાં જોવામાં આવતાં. તે ચચક કર્યાં જ કરે, એટલે તેમનુ' નામ ચકલાં પડયું હશે. લેાકેા કહેતાં કે ચકલીએ ઘરમાં આવે, એટલે ધન વધે, પણ ઘણી ચકલીએ આવવાં છતાં અમારા ઘરમાં ધન વધ્યું ન હતુ., તે હુ· ખરાખર જાણું છું.
કાબરા રંગે કાળી, પીળી અને ખેલવામાં ઘણી શૂરી, તેથી કોઈક વાર કટાળા પશુ આપે. આ કારણે જ બહુ એન્રી ને માથુ` પકાવનારી છેકરીઓને કામર કહેવામાં આવતી. તેની આંખની આસપાસ જે પીળા રંગની પટ્ટી હાય છે, તેણે મારું ખાસ યાન ખે'ચેલુ'. આજે વિજ્ઞાપન-કળામાં કાળા અને પીળા રંગના ખૂબીપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, પણ અહી' તા કુદરતે જ તે કામ કરી લીધું હતુ’. ક્યા વિજ્ઞાપન માટે ?
"
પાપટ મને બહુ ગમતા. એક તા રગ માને, કાંઠલા સુદર અને ચાંચ વાંકડી. વળી તેને કેળવ્યા હાય તા રામ ામ વગેરે એલે. તેની ચતુરાઈ અને વફાદારી વિષે ઘણી વાત સાંભળેલી, એ પણ તેના પ્રત્યે પ્રેમ ઉપજવાનુ' એક કારણ. કાઈક વાર વાઘરી વગેરે પેાપટનાં બચ્ચાંને વેચવા પણુ લાવતાં. તે જોઈને એકવાર મને પેપટનુ બચ્ચું' ખરીદીને પાળવાનુ` મન થઈ ગયેલુ' અને તે માટે પોપટ વેચનારને ઘરે પણ લઈ આવેલે।. પર`તુ માતુશ્રીએ કહ્યું કે આપણાથી પક્ષીને પળાય નહિ. તે કદી ભૂખ્યાન તરસ્યા રહે કે ખિલાડી વગેરે મારી નાખે તે આપણને પાપ લાગે. ' તે વખતે મે' કહેલું કે આ પેપટને ભૂખ્યા-તરસ્યા જરાયે નહિ રાખીએ. વળી તેને ખિલાડી ન મારી નાખે તેની ચેકી હુ` કરીશ.' ત્યારે માતુશ્રીએ કહ્યું કે એને માટે એક સારું' પાંજરૂ’ ઘડાવવું પડે, રાજ મરચાં, જમરૂખ વગેરે ખવડાવવાં પડે, તેના કેટલા બધા ખ આવે?' ખર્ચની વાત આવી એટલે હુ· ચૂપ થઈ ગયા, પણ તે દિવસે એકલેા બેસીને ખૂબ રડયા હતા.
*
સમળીને આકાશમાંથી અતિ ઝડપપૂર્વક નીચે ઉતરી આવતી જોયેલી. એકાદ વખત પડકું એટલે નાના સપને પકડતાં પણ જોયેલી. રાતે ચીખરી ખેલતી તે ઘણી વખત સાંભળતા, પણ કેવી હાય તે નજરે જોયેલી નહિ. ગામમહાર તેતર, લેલા, કાળા કાશી, નીલક’ઠ વગેરે પણ જોયેલા. તળાવમાં ટીંટોડા, બગલાં, મતકા તથા સારસ પણ જોયેલાં.
ગમે તે કારણે પક્ષીએ મને બહુ ગમતા. તેથી જ તેમણે મારી કવિતાઓ અને લખાણમાં અનેક જગાએ દેખાવ દ્વીધા છે. સને ૧૯૩૧માં મે‘ ‘અજન્તાના યાત્રી' નામનું ખંડકાવ્ય લખ્યું, તેમાં પ્રારભની પંક્તિઓમાં જ તેમને યાદ કર્યાં છે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
સરસ્વતી-વર-પુત્ર” અને ‘ મંત્રમનીષી’ પદવી પ્રાપ્ત થયા પછી, તા. ૧૯-૧૦-૬૯
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયોગ અને પ્રવચન-સમયની લાક્ષણિક મુદ્રા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવઢાલનાં સસ્મરણા
અનિલદલ ખજાવે કુંજમાં પેસી ખ'સી; તરુવર વર શાખા નૃત્યની ધૂન ચાલે; વિહગગણુ મધુરા સૂરથી ગીત ગાય, ખળ ખળ ખળ નાટ્ટુ નિા તાલ આપે.
‘પૂર્વ' અને અધુના' નામનું' મારુ' નિમ્ન મૌક્તિક (છૂટુ' કાવ્ય ) નિહાળે, તેમાં પશુ વિહગગણ હાજર છે :
( શિખરિણી )
અહા. અદ્રિ શ્રૃગા વન ગહન ને ઝાડી ઝરણાં, અહે। પુષ્પા ભૃગા સલિલગણુ નિર્દોષ હરણાં; અહા ગીતા મીઠાં વિહગગણુ કે ગીત નવલ; જણાતી સર્વે એ પ્રથમ રસ સ્ક્રિબ્સે રસી કલા, હવે એ શ્યામાં નહિ નહિ નહિ એ પૂર્વ કાન્તિ, હવે એ દૃશ્યેામાં નહિ નહિ નહિ એ પૂર્વ શાન્તિ; હવે એ દૃશ્યેા ના ભ્રમણ કરતાં ચે અનુભવુ',
૯૭
ગયા હા ! હા ! મીઠાં સકળ સુખડાં શું અહી' લઘુ ?
વનના રમણીય પ્રદેશમાં પણ મે' પ'ખેરૂને તેમનુ' સ્થાન ખરાખર આપ્યું છે, હરિયાળી ભૂમિ સુદર સેાહામણી, વહી રહ્યાં નિમ`ળ ઝરણાં સ્વચ્છન્દ ને ! વાતા શીતલ ધીરા ધીરા વાયા, ચરી રહ્યાં નિર્દોષ હરણનાં વૃન્દ જો ! પ'ખેરુનાં વિધવિધ મધુરાં ગાનથી, થઈ રહ્યો છે સઘળે ખસ આનન્દ જો! પ્યારાં ફૂલ પણ તેમાં હાજર છે.
હસતાં સઘળે ર'ગમેર’ગી ફૂલડાં, કરી ગુજારવ લઈ રહ્યા રસ ભૃંગ ! લચી રહ્યાં ફળ પકવથી તરુ સૈાહામણાં, પગેરૂ' સહુ આનન્દે ખાય જો ! જોતાં નજરે રમણીય વન પ્રદેશ આ, ધીરજ અંતર આનંદે ઉભરાય જો ! ગ્રામ્ય પશુ :
મારા ગામનાં પશુએ પણ મારી નજર આગળ તરે છે. સવારમાં સાંતીડાં મહાર નીકળતાં, ત્યારે ગળામાં ટોકરી ખધેલા બળદો જે છટાથી ચાલતા તે હું જોઈ રહેતા. ઘણી વખત તેમની પાસે જઈ ગમાણમાંની કડખ . પણ નીરી હશે. તેમને હાથથી પ'પાળવા જેટલી તેા હિંમત ન હતી, પણ ખેડૂતને જ્યારે તેમના પર હુંફાળા હાથ ફેરવતાં જોતા ત્યારે દૂર ઊભા ઊભા આનંદ પામતા. ઘણી વાર ખેડૂતા પેાતાના અળદની સાથે વાતા કરતા, ત્યારે મને એમ થતું કે આ ખળદે શુ' સમજતા હશે? પણ પેાતાની વાત ખળદને કરી છે, એ વિચારે ખેડૂતા એક જાતનુ આશ્વાસન પામતા. આ બળદો શકર ભગવાનનું વાહન કહેવાય, એટલે જોરાવર હાય એમાં નવાઈ શી ?
૧૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
જીવન-દર્શન ગામમાં મહાજનનો પાળે એક સાંઢ-આખલે હતે. તે બનતાં સુધી કોઈને ભારતે નહિ, પણ કોઈ તેને ખીજવાનું કારણ આપે તે એને મિજાજ જલદી બગડી જતે અને તે ખીજવનારને શીંગડે ચડાવ્યા સિવાય કોડ નહિ.
ગાની આંખમાં મેં એક પ્રકારનો સ્નેહ નિહાળે. કદાચ તે કારણે જ લેકે તેને ભલી કહેતા હશે. ગાયનાં શરીરમાં તેત્રીશ કેટિ દેવ વસે છે, એ વાત ગામલેકેએ કહેલી, એટલે અમે તેને ઘણું ભાગે ગાયમાતા કહીને જ બેલાવતા. પણ એ માતા જયારે ચરવા નીકળતી અને ઉકરડા વગેરેમાં પહોંચી વિષ્ટા ખાવા લાગતી, ત્યારે મારું મન ખિન્ન થઈ જતું. જેનાં શરીરમાં તેત્રીશ કટિ દેવ વસે, તે આ રીતે વિષ્ટા શા માટે ખાતી હશે? પણ તેને ઉત્તર ભાગ્યે જ મળત. ગાયનું મૂત્ર પવિત્ર ગણાતું અને ખસ-ખૂજલી થઈ હોય તે તેના સ્નાનથી ફાયદે થતું, એટલે એક-બે વાર તેનાથી સ્નાન પણ કર્યું હશે ! ગાય કુંગરાતી ત્યારે ભારે થતી. પછી તે કેઈની નહિ. જે આવે તેને માર્યા વિના ન મૂકે પણ તેને ક્રોધ શાંત પડી ગયા પછી વાંધો નહિ. તેને વાછરડાં પર ઘણું હેત, વાછરડાને પ્રેમથી ચાટે, તેનું શરીર સાફ કરે અને ધવડાવે પણ ખરી !
ગામમાં ભેંસે ઘણી હતી, દૂધ, દહીં અને ઘીને મોટો ભાગ તે જ પૂરે પાડતી - હતી, એટલે તેના પ્રત્યે પ્રેમ હોય એ સ્વાભાવિક છે. ભેંસનું ભરાવદાર શરીર અને લાંબા વાંકા શીંગડાં જોઈ દિલ ખુશ થતું, પણ જ્યારે તળાવ કે ખાચિયામાં પડીને તેની નાન કરવાની રીત જેતે ત્યારે એ ખુશી ખલાસ થતી ! અમે તે કાદવથી ન ખરડાઈએ માટે તળાવમાં પગ મૂકતા પણ ડરતા, ત્યારે આ તે કાદવથી આખા શરીરને ખરડવામાં આનંદ માનતી !
ગામમાં કેટલાક ઘોડા પણ હતા. ઊંચાઈમાં ઠીક ઠીક, રંગે પણ સારા. તેના પર પ્રથમ ચડેલે, ત્યારે પટકાયેલે, એટલે ફરી ચડવાનું મન થતું નહિ, પરંતુ ગામગામતરે જતાં તેના પર બેસવાના પ્રસંગો આવેલા. દશેરાના દિવસે ગામના ઘોડા દોડતા ત્યારે જેવાની ખૂબ મજા આવતી. ઘોડાના વાળથી કઈ વસ્તુને બાંધી હોય તો ખબર ન પડે. - તેને આંગળી સાથે બાંધી રાખ્યો હોય તે પેલી ચીજને હકમથી હાલતી બતાવી શકીએ, તેથી ઘોડાના પૂંછડામાંથી વાળ તેડવા જતા. એ કામ ઘણી ચાલાકીથી કરવાનું હતું. નહિ તે પેટમાં એક લાત વાગે ને સોયે વરસ પૂરા થાય! પરંતુ અમે એ કામમાં સફળતા મેળવતા હતા. ઘડાની કેશવાળી મને ખૂબ ગમતી. તેને હણહણાટ સાંભળો ત્યારે મારી સુસ્તી ઉડી જતી અને ટટાર થઈ સ્તો.
ગધેડાં કુંભાર અને રાવળને ત્યાં પાળવામાં આવતાં, પણ ઘણીવાર તેને ચરવા માટે છૂટાં મૂકતાં ત્યારે ગામમાં જ્યાં ત્યાં રખડતાં. એટલે તેમને પણ ઠીક ઠીક પરિચય થયેલે, પ્રથમ જ્યારે ગધેડાં લૂંકતા ત્યારે કાનમાં આંગળી નાખત, પણ પછીથી તેની
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવકાલનાં સંસ્મરણે બોલીનું આબાદ અનુકરણ કરતાં શીખી ગયેલું. આગળ પર અમદાવાદ વગેરે સ્થળે પશુ-પક્ષીઓની બેલીની નકલ કરવાના પ્રસંગ આવેલા, ત્યારે મારી આ કળાની ઠીક ઠીક પ્રશંસા થયેલી.
ગામમાં ઊંટ એકાદ-બે હશે. પણ ગામને પાદર ઘણીવાર ઊંટ આવતા, તેમને ધારી ધારીને જોયેલા. આપણા કવિઓએ ઊંટનાં વાંકાં અંગોની ખૂબ મશ્કરી કરેલી
છે, પણ વક્રતા વગર કયે આકાર સુંદર લાગે છે? ચંદ્ર ચોરસ હોય કે ભામિનીની . ભૂકુટિ સીધી હોય તે કવિઓ તેનું આટલું સરસ વર્ણન કરત ખરા ? ઊંટના હેઠ ઊંચા નીચા થયા જ કરે, પણ આપણે ત્યાં પાનપટ્ટી ખાનારાઓ એ રીતે પોતાના હે આ દિવસ ઊંચા નીચા ક્યાં નથી કરતા? - અમારે ત્યાં પહેલાં ગાય-ભેંસે હતી, એક ઘેડ પણ હતું, પણ તે મારી સાંભરણની વાત નથી. મારી સાંભરણમાં તો એક સુંદર બકરી પાળેલી, જેને અમે પતીરી કહેતા. બિચારી બહુ ભલી, દિવસમાં પણ ચાર વખત ઘેડું થોડું દેહવા દે. મેં એના સાકર જેવા મીઠા દૂધની સેઢે સીધી મેંમાં પડેલી છે. આ બકરી સામાન્ય રીતે બધું ખાતી, પણ તેને બરહીને પાલે બહુ ભાવત, એટલે ઘરમાં તે પાલે વારંવાર લાવવામાં આવતો. આ બકરીને બે બચ્ચાં થયેલાં, તેને મેં સારી રીતે રમાડેલાં. તેઓ જ્યારે આનંદમાં આવી દેડાદોડ કરતા, ત્યારે મને પણ દેડાદોડી કરવાનું મન થઈ જતું. એ બકરી ત્રણ કે ચાર વર્ષ પછી મરણ પામેલી. તેનાં બચ્ચામાંથી એક બકરી મટી થયેલી અને તેણે પણ પોતાની માની માફક દૂધ આપી અમને રાજી કરેલા. * ઘેટાને અમારે ત્યાં ગાડર કે ગાડરાં કહેતાં. તેને પરિચય ઉપરછલે જ ગણાય, છતાં તેઓ વાડામાં કેવી રીતે બેસતાં, સાથે કેવી રીતે ચરવા જતાં, સાંજ ટાણે ટેળામાં પાછા કેવી રીતે આવી જતાં અને ઊન કતરાઈ જતી ત્યારે કેવા દેડકાં લાગતાં, એ બધું બરાબર યાદ છે.
કત અને બિલાડી તો ઘરનું પ્રાણી કહેવાય, એટલે દરેક બાળકને તેને પરિચય થાય એમાં નવાઈ નથી. અમારે ત્યાં લાલિયો, ડાઘિયે, મોતી વગેરે કૂતરા અવારનવાર આવતા અને રોટલો ખાઈ પૂંછડી પટપટાવી ચાલ્યા જતા, પણ શેરીમાં બેસીને અમારાં ઘરની ચેકી કરતા, એટલે તેમણે ખાધેલું હલાલ જ કર્યું કહેવાય. જ્યારે કૂતરી વીંઆતી ત્યારે અમારે માથે ખાસ કામગીરી આવી પડતી. મોટાં બૈરાંઓ કહેતા કે “બધા ઘરે ફરીને ઘઉંને આટે, તેલ, ગોળ વગેરે લઈ આવે. આપણે તેને શીરો કરીને ખવડાવીશું.” એટલે અમે માટલાની એક મોટી ઠીબ લઈને એ બધી સામગ્રી ભેગી કરી લાવતા અને બૈરાંઓ તેને શી બનાવીને ખવડાવતાં. એ વખતે કૂતરીને ખૂબ ભૂખ લાગે છે, તેથી શીરો વગેરે ન ખવડાવવામાં આવે તે બચ્ચાંઓને મારી નાખે છે, એમ જાણેલું. તેના
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જીવન-દર્શન કુરકુરિયા કયારે મેટા થાય તેની અમે રાહ જોઈ રહેતા. તે જરા હાલતા ચાલતા થાય કે તેની સાથે રમવા મંડી પડતા. તેની અમારા છોકરાઓ વચ્ચે વહેંચણી પણ થતી અને તેમાં તકરાર પડતી તે મારામારી પણ જામતી. ઘણી વાર તો જમતી વખતે પણ હું કુરકુરિયાને પાસે બેસાડત.
બીલાડીનાં બચ્ચાં પણ ખૂબ રમતિયાળ કલાક સુધી રમ્યા જ કરે. શરીરે ખૂબ સુવાળા એટલે પકડવામાં મજા આવે. પણ સાચવવાનું એટલું કે તે પોતાનાં તીક્ષણ નહેર મારી ન દે!
પશુઓ મારા પ્રારંભિક ચિત્રમાં ઠીક ઠીક ઉતરેલા પણ કાવ્યોમાં કવચિત કવચિત. પરંતુ મેં જ્યારે અવધાન-શતાધાનના પ્રાગે કરવા માંડ્યાં, ત્યારે તેમણે મને ખૂબ જ મદદ કરેલી. તેમાં પ્રથમ સ્થૂલ વસ્તુઓને માનસચક્ષુ સમક્ષ લાવવાની હોય છે, તેમાં આ પશુઓ ઝપાટાબંધ ગોઠવાઈ જતાં અને તેમનાં પર જે જે વસ્તુઓની ધારણા કરી હોય તે આબાદ સચવાઈ રહેતી. મારા મનમાં સે ખાનાનો જે નકશે છે, તેમાં અનેક સ્થળે પશુ-પક્ષીઓ બેઠેલાં છે. ઉપરાંત ગંજીપોનાં બાવને બાવન પાનાં યાદ રાખવાની મેં એક સ્વતંત્ર રીત શોધી છે, તેમાં પણ મુખ્યત્વે પશુ અને પક્ષીને જ • ઉપયોગ કરે છે, તે આ પ્રમાણે
(રાગ–સવૈયા એકત્રીશા) કાળીનાં પાનાં માટે
ગાય ભેંસને ઘડીક ગધેડી, હાથણ, ઊંટને ભસતે શ્વાન, બકરીટ અજગર સિંહ૧° સમોવડ, કહોને પશુમાં કોનું સ્થાન કાળીને છે શૂદ્ર રાજવી, રાણે પણ કાળી રખડેલ,
નકર મળિયા હય હરામી, કઈ વિધ ચાલે આ બેલ? ૧. ફલીનાં પાનાં માટે–
બળદ બરાડે પાડો દેડે, ઘડો ખચ્ચર* હણહણ થાય; હાથી જિરાફને જંબૂક ઘેટું, સા ૯ વાઘને • કરડી ખાય; ફૂલીને છે રાજા બળિ, શેઠાણી રૂપગુણભંડાર,
લાલી સીડી પહેરી હુકમ કરતી કણબીને સંસાર. ૨ લાલનાં પાનાં માટે
કાળી દીવડી હેલ શુકને, ચકલી હેલાં મરઘી બેન, બતક’ બતાવે બહુ બહુ વાતે, સમળી ગધબીડેલાં નેન; રજપૂત રાજા રજપૂત રાણી, પહેરે કપડાં લાલ લાલ, નેકર ડગલા લાલ ધરીને, ચાલંતા શું જમણ ચાલ? ૩,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈશવકાલનાં સ’સ્મરણા
ચેાકડીનાં પાનાં માટે—
કાગને કાયલર મેર૩ કળાયલ, કૌઆ' નીલકંઠપ કબૂતર' જાણુ; મરઘા॰ હંસદ ગરુડ૯ જ ખેલૈ, સારસ॰ સહુમાં છે સુજાણુ, રાજા બ્રાહ્મણુ રાણી દેવી, શ્વેત વસ્ત્રમાં સજતી કાય, નાકર સઘળા દ્વિજ કુમારે, ધીરજને એ સ જણાય. ૪. અષાડની ધરતી–
૧૦૧
અષાડ આવતા કે ધરતી લીલીછમ બની જતી. તે વખતનુ દૃશ્ય હું ભૂલી શકતા નથી. એ મનેાહર દશ્ય આગળ જતાં મારી એક પ્રહેલિકામાં ઉતયુ છે, તે રજૂ કરૂં છું....
અહીં
( કુતવિલમ્મિત )
૨
મનહરાં શુકશાવક—પક્ષ શાં, સકલ ક્રેડ ધરી હરિતાંશુક; ચરણુ કંઠે કરાગ્ર સુકેશમાં, વિવિધ ભૂષણ પુષ્પ તણાં રચે, મધુર હાસ્યભરી રસ ફુલતી, મનહરે હું માનવી ફુલના, પ્રણય ઉત્સુક એ લલના અહેા ! નહિ નહિ ધરતી જ અષાડની, પ્રહેલિકામાં વર્ણન એક વસ્તુનુ' લાગે અને નીકળે બીજી વસ્તુ. આ વઘુ ન પ્રથમ તે પ્રણય-ઉત્સુક લલનાનું લાગે છે, પણ નીકળે છે અષાડની ધરતીનુ'. તિાંશુક એટલે લીલાં રેશમી વસ્રો. શુકશાવક એટલે પાપટનાં ખચ્ચાં, ખંનેના રગ લગભગ સરખા જ હાય છે.
જો તમને પ્રહેલિકામાં રસ હાય । મારી રચેલી ખીજી એ પ્રહેલિકા અહી સંભળાવી દઉ'. જરૂર તમને આનંદ આવશે,
( શિખરિણી )
ગઈ કયાં એ મારી હૃદયરમણી રાસ રમતી ? ગઈ કયાં એ મારી પ્રિય સહચરી પ્રાણ હરતી ? ઝરતી હૈયેથી સતત રસધારા મુદકરી, ગઈ કાંતા કે શું ? અહહ નહિ એ પેન સખરા,
.. પેન હૃદયભાગમાં જ રમણ કરે છે અને ચાલે છે ત્યારે રાસ રમે છે. જ્યાં જાઓ ત્યાં સાથે ચાલે એટલે પ્રિય સહચરી પણ ખરી જ ને ? પાર કે શેફ'ની પેન કાઈ ઉઠાવી જાય ત્યારે હૃદયને કેવા પ્રાસકા પડે છે ? એ પ્રાણુનુ હરણુ નહિ તે ખીજું શું? કાંતાના હૃદયમાંથી સતત રસધારા વહે છે, તેમ પેનમાંથી પણ શાહીરૂપી રસની ધારા વહે છે અને તે મેહ પમાડનારી હાય છે,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હવેની પ્રહેલિકાના વિષય તમે પકડી પાડો તે જાણું કે તમે ચતુર છે.
(મ’દાક્રાન્તા )
હા હા ગયા હૃદય ચૂણું કરત અને, માંધા મહાજીવનના સુખદુઃખ ભાગી; જેણે કદી નવ કરી પરવાહ લેશ, વર્ષા–નિદાઘ અથવા હિમકાળ કેરી, કન્ય એક જીવને વસમું પિછાણ્યુ, વાણી વળી મધુર અંતર સ્નેહપૂર્ણાં: અહી' તમે કહેશે કે—
શું પુત્ર એય હરિધામ અહા ! સિધાવ્યા ?
જીવનન
પણ મારે તા કહેવુ છે કે—
૧.
ના, ના, ગયા અણુમૂલાં મુજ જીણુ જોડાં.
આપણાં ધર્મસ્થાનકમાં તથા મોટા મેળાવડા વગેરેમાં આપણાં નવાં જોડાં ખૂટ ચ'પલ વગેરે ઉપડી જાય છે, ત્યારે હૃદય ચૂણ થાય છે કે નહિ ? જે સુખમાં તથા દુ:ખમાં સાથે ચાલે તે સુખદુ:ખના ભાગી. ખરા કે નહિ? વળી તેને માટે મૂલ્ય પણ સારુ' ચૂકવવુ' પડે, એટલે તે મેઘા પણ ગણાય જ. એ વર્ષાઋતુ, નિદાઘ એટલે ગ્રીષ્મ ઋતુ અને હિમકાળ એટલે શિયાળે, એની લેશ પણ પરવાહ કયાં કરે છે? કન્ય ગમે તેવું વસમુ` હાય તો પણ મજાવી જાણવામાં જ જીવનની · શાભા છે, તે કન્ય શું એ ખરાબર નથી બજાવતાં? ચાલે ત્યારે ચમ ચમ બેલે છે, એટલે તેમની વાણી મધુર છે અને ડંખે નહિ માટે તેલ અથવા સ્નેહથી તેને પૂર્ણ કરવામાં આવે છે, એટલે સ્નેહપૂર્ણુ પશુ ખરાં. અણુમૂલાં એટલે જેતુ' કંઈ પણ મૂલ્ય ન તેવાં. જીણુ જોડાતુ મૂલ્ય શુ' ?
ખેતરા
મારાં ગામનાં ખેતરા દૂર દૂર સુધી પથરાયેલાં હતાં. ચામાસુ આવતાં તે બધાં લીલાછમ ખની જતાં. તેમાં જુવાર, બાજરી, મગ, મઠ, અડદ, તલ તથા કપાસ એટલી વસ્તુએ પાકતી. જુવાર તથા ખાજરી એટલી ઊંચી વધતી કે ઘેાડેસ્વારનું માત્ર માથું દેખાય. જ્યારે જુવાર પર ડુંડા આવતાં ને બાજરી પર બારિયાં લહેરાવા લાગતાં ત્યારે એના દેખાવ જુદી જ જાતના લાગતે. કપાસનું કામ લાંબું ચાલતું. અમારે ત્યાં મિયા કપાસ એણે વવાતા. બાકી વાડિયાનું વાવેતર થતું અને તે ફાગણ-ચૈત્રમાં તૈયાર થઈ જતા. આ ખેતરેાએ મને જુવારના મીઠા સાંઠા આપ્યા છે, ખાજરીને પાંક આપ્યા છે ને મગની શીંગેા કે જે ગામડાને મેવા કહેવાય છે, તે પણ આપ્યા છે. તેને હું કેમ ભૂલી શકું ?
આ ખેતરના શેઢે તથા ખાજુની વાડી પાસે અનેક જાતની વનસ્પતિ ઉગતી, જે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
શૈશવકાલનાં સંસ્મરણે ઔષધનાં કામમાં આવતી. અમારા પાડોશી વૈદરાજના છોકરા સાથે આ ઔષધિઓ ઓળખવા માટે : ઘણીવાર અહી આવતો. એ રીતે મેં વધારે નહિ તે ત્રીશ–પાંત્રીશ વનસ્પતિ તે ઓળખી જ હશે. આગળ પર વૈદ્યકને વ્યવસાય થયે ત્યારે આ જ્ઞાન કામ આવ્યું. સંઘરેલે સાપ પણ કામ લાગે છે, તે સંઘરેલા જ્ઞાનનું તે કહેવું જ શું? વળી સરોવર ટીપે ટીપે ભરાય છે, તેમ જ્ઞાનનો સંગ્રહ પણ છેડે થોડે જ થાય છે, તેથી જ્ઞાન મેળવવાની કઈ તક જતી કરવી નહિ. વાડીઓ:
ગામની સીમમાં કેટલીક વાડીઓ પણ હતી, જ્યાં કૂવાનાં પાણીથી મોલ પકવવામાં આવે તેને અમારે ત્યાં વાડી કહેવાતી. ત્યાં મોટા ભાગે ઘઉં પકવવામાં આવતાં અને પાણીના ધરિયે મૂળા પણ નંખાતા. એકાદ ક્યારામાં મરચાં, રીંગણ વગેરેનું પણ વાવેતર થતું. કૂવાનું પાણી સારું હોવાથી ઘણુ ગામલેકે અહીં કપડાં જોવા આવતા અને પાણી પણું ભરી જતા. એ વખતે બે ચાર મૂળા ઉબેળ્યા હોય કે ચેડાં મરચાં તેડ્યાં હોય તે ખાસ કઈ બોલતું નહિ. “એમાં શું?” કહીને ખેડૂત નભાવી લેતા. પરંતુ આજે કોઈ એ રીતે મૂળા ઉબળવાની કે મરચાં તેડવાની હિંમત કરે નહિ અને કરે તે ખેડૂતે ચલાવી લે નહિ, એ પણ નિશ્ચિત છે. પ્રથમ ભાતૃભાવ આજ રહ્યો છે જ ક્યાં? અને સંગ પણ બદલાયા છે ! વનપશુઓઃ
. ગામની સીમમાં હરણ, સસલાં, શિયાળ, સૂવર અને નાર દેવામાં આવતાં, તેમાં સુવર વકર્યો હોય ત્યારે ભારે પડત. આગળ બે મોટી દંતુડીઓ અને ઊંધુ ઘાલીને ડે. રસ્તામાં કઈ ભેટી ગયું હોય તે તરત ઢાળી દે. એક વાર વકરેલે સૂવર ગામની ગંજીમાં પેઠેલે, ત્યારે ગામ લેકે લાકડીઓ, ભાલા અને બંદુકો લઈને ગયેલા ને તેને હાંકી કાઢેલ. અમારે ત્યાં પશુ પર ગોળી ચલાવવાનું શક્ય ન હતું. મહાજનનો પાકો બંબસ્ત હતા, એટલે કે ઈ પ્રાણને મારી શકે નહિ. એ વખતનું દશ્ય મને હજી પણ યાદ છે.
નારને ઉપદ્રવ પ્રમાણમાં વધારે ગણાય, કારણ કે તે કેટલીક વખત ગામનાં પરવાડે આહેલાં બકરાં-ઘેટાંને ઉપાડી જતા અને ખેતરમાં સામાં મળે ત્યારે પણ લાગ મળે તે હુમલો કરી બેસતા. ખાસ કરીને “સાતનારી એટલે સાતનાર ભેગા થઈને શિકાર કરવા નીકળ્યા હોય ત્યારે બચવું મુશ્કેલ પડતું. પરંતુ ગામના યુવાને વાત કરતા કે અમે સાતનારી મળતાં કેવી બહાદુરીથી સામનો કરેલો. તે વખતે મેં સાંભળેલું કે નારનાં નેત્રે ઊંધા હોય છે ને તેને ગર્ભિણી સ્ત્રીની ખૂબ વાસ આવે છે. આ વાત કેટલી ખરી-ખોટી છે? એ તે કોઈ પ્રાણી નિષ્ણાત જ કહી શકે. મેં પિતે સાતનારી જોઈ નથી, પણ છૂટા નાર બે ત્રણ વખત જોયા છે. '
મારા બાળપણના કુદરતપ્રેમની આ ટૂંકી કથા છે, પણ તેમાંથી પાઠકને જાણવાનું જરૂર મળશે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાસદર્શન
છે. શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રવાસમાં અને તેમની જીવનરેખામાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, તેને ખરે ખ્યાલ તે તેમણે કરેલા પ્રવાસવર્ણન પરથી જ આવી શકે એમ છે. તેમાંના ત્રણ પ્રસંગે પાઠકોની જાણ માટે અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. આમાંને પહેલે મસંગ તેમની “પાવાગઢની પુસ્તિકામાંથી, બીજો પ્રસંગ તેમના “કુદરત અને કલા ધામમાં વીસ દિવસ નામના ગ્રંથમાંથી અને ત્રીજો પ્રસંગે તેમણે લખેલા “દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ' નામના ગ્રંથમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. આ પ્રસંગોમાં તેમની સાહસવૃત્તિ, નિરીક્ષણશક્તિ, પ્રકૃતિમ . અને સંવેદનશીલતાનાં સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે.
- સં. મં, [૧]. પાવાગઢમાં પાછલી રાતે
રાત્રિને પાછલે પહોર ને પિષમાસની રાત, એમાંયે પહાડને વળી બંને બાજુ ગાઢ જંગલ; એટલે કે ગિરાજની સમાધિ જેવી ગાઢ શાંતિ પથરાઈ ગઈ હતી. આકાશ પીંજેલાં રૂ જેવાં વાદળાંથી છવાઈ ગયું હતું. ચંદ્ર તેની ઓથે બેઠે આરામ લેતે હતે.
આ વખતે અમે સરખે સરખા તેર ભેરુ ટુકડીબંધ ગોધરિયા દરવાજેથી પંથ કાપવા લાગ્યા. હૈયે ઉત્સાહનાં પૂર હતાં. મનમાં નવીન નિહાળવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા હતી. આશરે અર્થો માઈલ ચાલતાં દીન અને દુર્બળ બની ગયેલી વિશ્વામિત્રી નદી પાસે આવી પહોંચ્યા. થડા સમય પહેલાંની તેની ખુમારી અને આજની આ દુર્દશા જોઈને ધન, યૌવન કે સત્તાથી મત્ત થઈ ગયેલા માનવીનાં ભાગ્ય યાદ આવ્યાં.
તેના કિનારે પાવાગઢ ઊ ઊભે પણ જાણે એ જ વાત મન-વ્યાખ્યાનથી કહી રહ્યો હતો, એ સાંભળતા અમે આગળ વધ્યા ને કાળના મહાચક્રની સામે અડગ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાસદન
૧૦૫
થૈયથી ઊભેલા એ પાવાગઢ પર પ્રથમ પગલુ' દેતાં જ સ્મૃતિસરાવરમાં ગેબી તરંગા
ઊઠયા :
અહી જ રણઘેલ્લા રજપૂતાની રણુઢાક વાગેલી, અહી જ ગનની ગમ્મભૂમિશ્ચ સ્વર્ગાવિનીયસી ના મહામંત્ર સિદ્ધ થયેલેા. અહીં જ જન્મભૂમિની રક્ષા માટે વીરજાયાએ કેશરિયા વાઘા પહેરી રક્તના છેલ્લા બિ'દુ સુધી લડેલા, અહા! તેમના રુધિરથી પવિત્ર ખનેલે આ પહાડ ગરવી ગૂજરાતનુ' સુંદર યુદ્ધસ્મારક છે, તીક્ષેત્ર છે. તેનું' ચગ્ય સન્માન કરવા મસ્તકે નમી પડયાં.
મૂર્તિ'મ'ત પવિત્રતા જેવાં ખાદીનાં શ્વેત વસ્ત્રો કાળા જલમાં ભાત પાડવા લાગ્યાં. સાચા મિત્ર જેવી, દરેક વખતની મદદગાર લાઠીએ સાથે હતી; પણ કાઈ વનચરણુ અમારી હાજરી જાણી ન જાય તે માટે તેને રસ્તાપર ટેકવવાને બદલે બગલમાં જ રાખી હતી.
સઘળુ' શાંત હતું, ફક્ત પવનથી વૃક્ષશાખાએ ઝૂલતી હતી. પવન કાંઈક ધીમુ ખીમુ ગાતા હતા.
ઘેાડી વારમાં તે સાપની જેમ ભરડા દઈ કિલ્લાને વીટળાઇ વળેલી દુર્ગામ દિવાલે આવી, પણ ખાજે તે સૂમસામ હતી. તેમાં પ્રવેશ કરનાર યાત્રીઓને કોઇ પૂછનાર ન હતુ. વેગભર્યાં ચાલ્યા જતા યાત્રીઓને વેગ અસ્ખલિત રહ્યો. હવે જગલ વધારે ગાઢ થવા લાગ્યું. શાંતિ પણ વધારે ગાઢ થતી ચાલી. કાંઈપણ વાતચીત કરીને એ શાંતિના ભંગ કરવાનું ઉચિત ન માન્યું. પરંતુ એવામાંજ દૂર ઝાડીમાં હાં એ આ આ ગર્જના થઈ. પહાડમાં તેના પડછ ંદા ઊઠયા ને વાંદરાએ હુકાહુક કરવા લાગ્યા.
4
પરિસ્થિતિ ધ્યાનમાં આવી ગઈ. તરત જ ટુકડીને રૂક જાએ ”ની આજ્ઞા આપી. વનવગડાના રાતવાસાએથી ટેવાએલા ભેરુએએ પણ તેને તાત્કાલિક અમલ કર્યાં કાઈને કહેવાની જરૂર ન હતી કે આજ્ઞા શા માટે મળી છે. અત્યાર સુધી ટીલીએ કહીને જેના ઉપહાસ કરતા હતા, તે વાઘ જાણે તેનુ તેાછડા શબ્દથી કરેલા અપમાનને બદલે લેવા આવતા હતા. પાસે જ કિલ્લાની ખંડેર બની ગયેલી દીવાલ હતી, પણ તે થોડા ફુટ જ ઊંચી હતી અને એની આજીમાજી પણ જગલ, એથી તેને આશ્રય લેવા નિરર્થીક જણાયેા. અમે થાડા આગળ વધ્યા ને ખુલ્લી જગામાં ‘બહિર્ગોળ’ રચીને ઊભા રહ્યા. સામાન વચ્ચે મૂકયા. બગલમાંની લાઠીએ તૈયાર થઇ ગઇ. ખીસ્સામાં રહેલી દીવાસળીની પેટીએ ને કપડાંના કકડા બહાર નીકળ્યા. કોઈકે સાથે લીધેલા ટુવાલને પણ તૈયાર રાખ્યા. ઘેાડી જ વારમાં આ બધું બની ગયું. એવામાં તા નજીક જ ખીજી ગર્જના સંભળાઈ.
પ્રચંડ હોકારો કરવાથી વાઘ ચાલ્યા જાય છે, એ જ્ઞાન મે' અરવલ્લીના પ્રવાસમાં
૧૪
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જીવન-દર્શન મેળવ્યું હતું, તેને અહીં ઉપગ કર્યો. સાથીઓએ પ્રચંડ હાકાર શરૂ કર્યા છે ! હો ! હે ! હે ! હે ! હે ! જાણે સાત વાઘ સામટા બરાડયા. થંડરસીટી પણ એમાં ખૂબ મદદ કરવા લાગી. છતાંયે એક કારમી ગર્જના કરતે વાવ ત્રીશેક વારને છે. પૂછડું પટપટાવે ને આગશા ડેળા તગતગાવટ ઊભેલે જણા.
આજે ઘાંટામાં પણ એવું શૂરાતન પૂરાઈ ગયું હતું કે ટલીઆ ભાઈની આ હકાર સામે ઘસવાની હિમ્મત ચાલી નહિ. થોડી વારમાં તે અદશ્ય થયે, પણ એને વિશ્વાસ છે? આગળ વધીએ ને કદાચ છેતરપિંડી થાય તે? એથી મોડે સુધી હકારે ચાલુ જ રાખે.
આ પરિસ્થિતિમાંથી મુક્ત કરવા ઉષાએ નવવૃક્ષની બારીમાંથી ડેકિયું કર્યું ને પ્રાતઃકાળની વધામણ આપી.
બાલારવિના રક્ત પ્રકાશમાં આસપાસ જોયું તે ખબર પડી કે મૂળ રસ્તો ભૂલી ખાપર ઝવેરીના મહેલ નજીક વિશ્વામિત્રીના મૂળ આગળ આવી ચડ્યા હતા, જે વાઘનું ખાસ મથક ગણાય. થોડી મુશ્કેલીથી એ રસ્તો વટાવી મૂળ માગે આવ્યા અને આ ભયંકર પણ ચિરસ્મરણીય પ્રસંગ સાંપડે, તે વિચારે આનંદમાં આગળ વધ્યા. '
[૨]
નર્મદાનાં નીર પર
અહીંથી આગળ વધતાં રમતી આળ નર્મદાનું ભવ્ય દશ્ય નજરે પડયું. પટ વિશાળ થયો. તેના કિનારાના લાલ ખડક દૂર ગયા. પાણી પર પડતે સૂર્ય પ્રકાશ એક લસેટા જેવો જણાવા લાગે.
નદીનાં નીલવર્ણ પાણી તરફથી એની તરફ આગળ વધતાં તમને મા ક્યોર્તિામર ની પ્રાર્થના સફળ થઈ હોય તેમ લાગતું હતું. થોડીવારમાં બહુરૂપીની જેમ નર્મદા સ્વરૂપ બદલવા લાગી. પાણીનાં ઉંડાણનું ઠેકાણું નહિ. કેઈ સ્થળે તેનું પાણી બે વાંસ જેટલું ઊંડું તે કઈ સ્થળે કેડસમાણું. પણ જ્યાં એ કેડ-સમાણું પાણી છે, ત્યાં વેગ ઘણે જ છે. પાણી ખડકો પરથી ઝપાટાબંધ ધસારો કરતું નીચે ચાલ્યું આવે છે. બીચારી હેડીની શી તાકાત કે એમાં ચાલી શકે? આવા વખતે ખલાસીઓ નીચે ઊતરતા ને કેડે દેરડું બાંધીને હેડીને આગળ ધકેલતા. તે વખતે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાસદર્શન
૧૦૭
ઊંચી થતી હોડીમાં સાચવવું પડતું. કઈ કઈ સ્થળે બે ખલાસીઓ કિનારે ચાલતા ને હેડીને દેરડું બાંધીને ખેંચતા. ઘડીએ ઘડીએ આવતા ચઢાવ પરથી એમ લાગતું કે નર્મદાએ પહાડોને કાપીને અંદરથી પગથીયાં કર્યા છે. પહાડ કાપવામાં તેણે પાછું વાળીને જોયું જ નથી. ઉંચો પહાડ આવે કે નીચે પહાડ આવે, અથવા કઠણ પહાડ આવે કે પચે પહાડ આવો, દરેકને એણે કાપી જ નાખ્યા છે.
શરૂઆતમાં બન્ને બાજુ લાલ ખડકો આવ્યા, તેના પર સૂકાં નિપૂર્ણ ઝાડ જણાતાં હતાં. પછી કાંઈક સ્વરૂપ બદલાયું. ખડકોને બદલે ડુંગર જણાવા લાગ્યા ને ચાકી નામને એક દુર્ગમ ચઢાવ આવ્યો. મહામહેનતે હેડી એના ઉપર ચઢાવીને આગળ વધ્યા. પ્રવાહ શાંત લાગતે ત્યાં ખલાસીઓ કાંઈપણ મહેનત કર્યા સિવાય બેસતા ને આરામ લેતા. લગભગ અર્ધા રસ્તે વખતગઢ નામનું એક ગામ આવ્યું. અહીંથી ઢોને નદી પાર કરાવતા હતા, જે દશ્ય પહેલવહેલું જોયું. પા માઈલથી અર્ધા માઈલ જેટલે પટ ને પાણી ખૂબ ઊંડું, છતાં ઢોર તરતાં તરતાં જતાં હતાં. ખડક પર નહાવા ઊભેલા ભીલ નર્મદાજીના શ્યામ ખડક ને શ્યામ પાણીમાં ભળી જવાથી મહામુશ્કેલીથી કળી શકાતા.
વખતગઢ પછીથી નર્મદાની શોભા એકદમ વધતી ગઈ. થોડે દૂર જતાં કમલેતર નામને આકરે ચઢાવ આવ્યા. આગળના ચઢાવની જેમ અહીં પણ ખૂબ મહેનતથી હોડીને ઉપર ચઢાવી; અહીં નર્મદાનું ભવ્ય સ્વરૂપ જોઈ સહુ મુગ્ધ બની ગયા.
ધીમે ધીમે નર્મદા પિતાને પટ સંકેલવા લાગી ને ગહનતા વધારવા લાગી. આજુબાજુના ખડકે વધારે નિકટ અને ઊંચા થવા લાગ્યા. જાણે કોઈ દુજય કિલ્લાની પાણી ભરેલી ખાઈમાં ફરતા હોઈએ એ ઘડીભર ખ્યાલ આવ્યો. તાણની તે હદજ ન હતી. ખડકે પણ કિલાની દિવાલ જેવા જ બની ગયા હતા. તેમાં જળપ્રવાહથી સુંદર કેતરકામ થયું હતું. જાણે સાક્ષાત્ કઈ મંદિરની કોતરણીવાળી દિવાલ જ ન હોય! તેના મથાળે ઘાસ સરખુંચે દેખાતું ન હતું, એટલે ખડકોની અત્યંત કઠોરતા જણાઈ આવતી હતી. વખતે વખતે એ ખડકમાં ખાડા આવતા હતા ને તેમાં પક્ષીઓએ માળા નાખેલા જણાતા હતા. વિધવિધ રંગનાં પક્ષીઓ કેઈ યુગલસહિત તે કઈ એકલા નજરે પડતા હતા. આ વિષયના અભ્યાસીને તે એમાંથી ઘણું જ જાણવાનું મળે એમ છે.
ધારડી અથવા ધારક્ષેત્ર માઈ લેક દૂર રહ્યું, એટલે ઝપાટાબંધ જાતે મેઈલ ટ્રેઈન જે અવાજ સંભળાવા લાગ્યો. પાણીમાં ફીણનાં વમળ વધારે જણાવા લાગ્યાં પ્રવાહ ખૂબ સાંકડો થવા લાગ્યા. એમ કરતાં લગભગ ચાર વાગે ધારાક્ષેત્ર આવી પહોંચ્યા. હેડીએ નીચેના ભાગમાં છોડી અમે કિનારે ઉતરી પડયા. અહીં પટ ૧૮ થી ૨૦ વાર જેટલે પહેળો છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
τοί
જીવન-દર્શોન
ધારાક્ષેત્ર નામ લાક્ષણિક છે. નરેંદાજી એકદમ ધસારાખંધ ઊંચા ખડકની દિવાલને કાપી તેમાંથી નીચે પડે છે. જળપ્રવાહ એકસામટા પડવાને બદલે અનેક ધારાએમાં વહે'ચાઇ જાય છે, એથી એનુ' સૌદર્ય વધી જાય છે. નર્મદાએ ખડક કાપવામાં ખૂબ કરામત કરી છે, એટલે ધેધના મથાળે એક વાર અને અંદરથી શખાર વાર જેટલી પહેાળાઇ છે. આથી જળાધના એક છેડેથી કુદી ખીજા છેડે જવાય છે ને અંદરથી વેગખ ધ પડતું પાણી જોવાની મજા પડે છે. પાણીની જગાએ કેવળ દૂધ જેવું ફીણુ જ જણાય છે, જેના ઝીણાં ઝીણા ફેારાં ખુબ દૂર સુધી ઉડી પ્રેક્ષકને ન્યુવરાવી દે છે. એના ઘુઘવાટ ઘડીભર ભલભલાની છાતીને ધ્રુજાવી દે એવે છે.
અમે એક ધારા પરથી કૂદતા સાવચેતીપૂર્વક બીજી ધારાપર ગયા ને બીજી ધારાથી ત્રીજી ધારાપર ગયા. એમ કેટલીએ ધારાએ ફરી વળ્યા. સાહસ કરીએ છીએ એમ અમને લાગતું હતું, પણ તે કરવાને નીકળ્યા જ હતા. નીચે પાણીનું ઉડાણ લગભગ ત્રણ વાંસ જેટલું હતું. ઉપર વિશાળ પટ ખડકોથી ભરેલા જણાતા હતેા. તેમાં પણુ નર્માંદાએ ખૂબ ખૂબી કરી છે. ખડક સીધા કાપવાને બદલે કુવા જ બનાવી દીધા છે, ને તે પણ ઉપરથી સાંકડા ને અંદરથી પહેાળા. એની અંદર ઘસડાઈ ને આવેલા પત્થરા અહી ચક્કર ચક્કર ફરીને ગેાળ બની જાય છે. આવા અસખ્ય ગાળ પત્થરો અહી પડેલા જણાય છે.
નદાની પરકમ્મા કરનારા સાધુએ એને ઉઠાવી લે છે ને મહાદેવજી કે શાલીગ્રામ તરીકે તેની સ્થાપના કરે છે. ભૂસ્તરવિદ્યાના જાણકારાને એમાં પત્થરની અનેક કિમ્મતી જાતા જણાઈ છે.
આ સ્થળ ધાર સ્ટેટની હદમાં છે, એનેા પ્રભાવ એવા છે કે ગમે તેટલુ જોઈ એ તા પણ ફરી ફરીને જોયા કરવાનું મન થયા જ કરે. એની જુદી જુદી ઘણી બાજુએ ફર્યાં ને જોઈ શકાય એટલી રીતે એ દેખાવ જોયે,
હવે એક ખડક ઉપર રાંધવાની શરૂઆત કરી. ચૂલા બનાવવામાં ને ચટણી વાટવામાં ત્યાંના પત્થરાએ સહકાર આપ્યા. મળતશુ રેવાજીએ પાતાના પૂરમાં આણેલાં લાકડાનું તૈયાર રાખ્યું હતું. પછી રસેાઈ બનતાં શી વાર? આજની ખીચડી ને ચટણી ખૂબ સ્વાદિષ્ટ લાગ્યાં. ખલાસીએ પણુ રાંધીને જમ્યા. પછી સાડા છના સુમારે હાડી પાછી હંકારી. સામા પૂરે ચાલવા કરતાં પૂરની સાથે ચાલવામાં વધારે સાચવવાનુ` હતુ`. સઢ ઉતારી નાખ્યા ને હાડી એમને એમ ચાલવા લાગી. વાંસ ને હલેસાંથી તેનુ નિય‘ત્રણ થતુ· હતુ.. સાયકાળના શીતળ પવનની લહરએ પાણી પર થઈ ને આવતી હતી, એટલે વિશેષ શીતળ લાગતી હતી. રાત્રિ થતાં ચંદ્રના ઉદય થયા ને પાણી રજતરસથી રસાઈ ગયુ. એ ચાંદનીમાં કરેલી હાડીની સહેલ કદી વિસરાશે નહિ. પહાડની
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાસદર્શન
૧de એકાંત, રાત્રિના સમય, તેમાં શાંતિપ્રદ ચાંદની. મનપર આ સમયની અજબ અસર થતી હતી. આધિ, વ્યાધિ ને ઉપાધિથી ભરેલા જીવનને સઘળે સંતાપ અહીં દૂર થતો હતે. ભર્તુહરિએ હિમગિરિની શીલાપર ધ્યાન ધરી પરમ શાંતિ પામવાની ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી હતી, તેવી ઈચ્છા હરકે ઈ મુમુક્ષુને અહીં પણ થાય તેમ હતી.
સાથીઓ એક પછી એક સહુ નિદ્રાધીન થયા. હું આ સૌંદર્યને લાભ ચૂકી નિદ્રા લઈ શકતું ન હતું. સાથે જ બધાની દેખરેખ રાખવાની જોખમદારી હતી. હેડી મધરાતે એક ખડક આગળ નાંગરીને ખલાસીએ એક ખડકપર ચડી સૂઈ ગયા. - રાત્રિ શમશમાકાર વહી જતી હતી. નર્મદાજીનાં નીર ખડક સાથે અથડાઈને ધીમાં ધીમાં ગાન કરતા હતાં. એ પાણીમાંથી વખતે વખતે જળચર પ્રાણીઓ ડોકિયા કરતાં ને પાછાં પાણીમાં મગ્ન થઈ જતાં. નર્મદાજીમાં સ્થળે સ્થળે મગરોનો વાસ છે એ હું જાણતો હતો, એટલે તેનું અચાનક આગમન ન થાય એની સાવધાની રાખત હતે. મારી આ મૂર્ખતાભરી સાવધાનીથી જાણે આજુબાજુના ખડકે ભયંકર હાસ્ય કરવા લાગ્યા ને તેમની મૂંગી વાણીમાં કહેવા લાગ્યા : “એ પ્રકૃતિના ખોળે વિહાર કરવા નીકળેલા મનુજબાળ ! આટલી અશ્રદ્ધા ને આટલે અહંભાવ શાને ધરે છે? શું માતા પ્રકૃતિ કેઈનું પણ આયુષ્ય સમય થયા પહેલાં લઈ લે એવી બેવકૂફ ધારે છે? અને ધાર કે એ સમય પહેલાં આયુષ્ય હરણ કરવા વિચાર કરશે તો તું એને ખાળનાર કોણ છે? એની વિરાટ શક્તિ આગળ તારું સામર્થ્ય ને તારી શક્તિ શી વિસાતમાં છે? જે તને આ રક્ષા કરવાને કર્તવ્યબુદ્ધિ પ્રેરતી હોય તે રક્ષા કર, પણ અંદરથી અહંભાવ ખેંચી લે.” હું તે ઘડીભર એમની એ મૂંગી વાણી સાંભળી દિમૂઢ બની ગયે. અહીં વસતા મહર્ષિઓના સહવાસથી તે આ તત્વજ્ઞાન નહિ સાંપડયું હોય એમ ઘડીભર વિચાર આવ્યો ને વિજળીના ચમકારાની જેમ અદશ્ય થઈ ગયો. લેઢાને જેમ પારસમણિ અડતાં તેનું રૂપ જ બદલાઈ જાય, તેમ આ વિચારધારાથી મનની સ્થિતિ જ પલટાઈ ગઈ ભય ને રક્ષા, સુખ ને દુખ, હર્ષ ને શેક એ સર્વ માનસિક સંવેદન માત્ર છે. એ સંવેદનથી પર થઈએ તે એમાંનું કાંઈ નથી. અને મૃત્યુ બિચારું કોણ છે? તેને મહત્વ આપી તેમજ તેની મહત્તા છે, નહિતર આત્માના શાશ્વત રાજ્યમાં એ શું ખલેલ કરી શકે તેમ છે? રક્ષા કરવાનો વિચાર ગળી ગયે. ભય ને જોખમદારીના તર્કો પણ લુપ્ત થઈ ગયા. એકાએક હોડીમાંથી ઊભો થયો. કિનારાના ખડક પર ઉતર્યો. તરતજ ખળખળ કરતુ કોઈ પ્રાણ ખડક પરથી પાણીમાં ધસી પડયું. છાતી ધબકવા લાગી. “અરે ! ક્ષણ પહેલાંના વિચારો કયાં ગયા? ફરીથી ભયગ્રસ્ત થયે?” આત્માની ઊંડાણમાંથી કેઈ બેલ્યુ. ફરી હિમ્મત આવી ને આગળ વધે. એક ઊંચા ખડક પર ચઢી ચારે બાજુ દષ્ટિ ફેંકી. આ ક્ષણે માનસે જે સ્થિતિ અનુભવી તેનું વર્ણન વાણીથી થઈ શકે એમ નથી.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩]
એકલવાયાપણું
ડાંગના જંગલે, અરવલ્લીની પર્વતમાળા, સહ્યાદ્રિના ઘાટ, કાશ્મીરને રમણીય પાર્વતીય પ્રદેશ અને હિમાલયનાં કેટલાંક સૌંદર્ય સ્થાને જોયા પછી સને ૧૯રમાં અમે બ્રહ્મદેશના પ્રવાસે ગયા હતા. ત્યાં પ્રથમ દક્ષિણ બ્રહ્મદેશ અને પછી ઉત્તર બ્રહ્મદેશને પ્રવાસ કરી શાન સ્ટેટમાં દાખલ થયા હતા કે જ્યાં માઈલે વટાવ્યા પછી કઈક હિંદીનું મોઢું જોવા મળે છે. ત્યાં કેઈ યે, શીખ કે મલબારી કાકે જોવામાં આવતે - કે “આ આપણે હિંદી ભાઈ” એવી લાગણી અમારા મનમાં સહજ થઈ આવતી. અમે તેમને પૂછતા કે “અહીં શું કરો છે? કયારથી આવેલા છે? કામધંધો કે ચાલે છે?” તેઓ અમને પૂછતા કે “કયાંથી આવો છો ? શું કામે નીકળ્યા છો? અહીંથી કયાં જશે?” વગેરે. આટલે વાર્તાલાપ પણ અમારા મનને આનંદથી ભરી . દેતે, કારણ કે તેમના સિવાય અમારી સાથે આટલી વાત કરનાર પણ આ પ્રદેશમાં . બીજું કઈ ન હતું. અમે શાન લેકની ભાષા ન સમજીએ, શાન લોકે અમારી ભાષા ન સમજે, ત્યાં વાર્તાલાપ થાય શી રીતે ? તેમનું સાડા ત્રણથી ચાર ફૂટ જેટલું ઠીંગણું કદ, વિચિત્ર વેશભૂષા અને ગળા તથા પગમાં પિત્તળની સંખ્યાબંધ હાંસડીઓ જોઈ અમને ખૂબ કુતૂહલ થતું અને કેટલીક વાર હસવું પણ આવતું. આ જ સ્થિતિ તેમની હતી. અમે તેમના ભાવ તથા ઇગિત પરથી જોઈ શકતા હતા કે તેમને અમારી સેવા પાંચ ફૂટ ઊંચાઈ પૂબ વરવી લાગતી હતી અને આ માણસે આટલા બધા ઊંચા કેમ વધી ગયા હશે ? એ પ્રશ્ન ભારે મુંઝવણ કરનારો થઈ પડયા હતા. વળી મનુષ્ય તે આભૂષણોથી જ શોભે એવી તેમની દૃઢ માન્યતા હતી, એટલે અમે તેમને સાવ શોભા. રહિત લાગતા હતા. કદાચ એમણે એમ પણ માન્યું હશે કે આ ગરીબ માણસને પિત્તળની એક હાંસડી પહેરવા જેટલી મૂડી નહિ હોય, એટલે બિચારા શું કરે ? વો માટે પણ એમને અભિપ્રાય એ જ હતું. તેમણે હાથે કાંતેલા, હાથે વણેલા અને હાથે રંગેલા લાલ-શ્યામ જાડા વસ્ત્રો એક જાતના ભરતકામ સાથે હાથે સીવીને પહેરેલાં હતાં. તેમને અમારાં માત્ર ખાખી રંગના સીધા સપાટ સંચે શીવેલાં વચ્ચે ક્યાંથી ગમે ? તે વિષે તેમણે ગમે તે કલ્પના કરી હોય, પણ અમારે પોશાક તેમને સાવ નમાલે અને સૌંદર્યહીન લાગતો હતે એ ચોક્કસ હતું. આ સ્થિતિમાં સારું અને ખેડું, સુંદર અને સુંદર કેને કહેવું ? તેને ઉત્તર પાઠકે પોતે જ આપે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાસન
આગળ વધી ચીનની સરહદ પર પહોંચ્યા અને પગપાળા પ્રવાસ કરવા લાગ્યા, ત્યારે અમારી સ્થિતિ આથી પણ વિશેષ એકલવાયી બની ગઈ ચારે બાજુ જંગલ જ જંગલ! પણ તેમાં આપણા દેશને વડ કે પીપળો, અબ કે જાંબુ, સાગ કે સીસમ, ખાખરે કે ખદિર યા આવળ-બાવળ કંઈ પણ લેવામાં આવે નહિ, બધાં જ વૃક્ષે જુદી જાતનાં! ત્યાં વેલીઓ પણ ઘણું ઊગેલી, પરંતુ જેનાથી અમે પરિચિત હતા, એવી એક પણ વેલી નજરે પડતી નહિ. રસ્તામાં ઝરણે આવે, ત્યાં પણ જુદી જ પરિસ્થિતિ ! તેનું પાણી એમ ને એમ એટલે માત્ર ગાળીને જ પીવાય નહિ. પહેલાં તેમાં પિટાશ . પરમેંગેનેટની થેડી ભૂકી નાંખવી પડે, પછી તેને થોડી વાર એમ ને એમ રહેવા દેવું પડે અને ત્યારે જ તે પીઈ શકાય. નહિ તે ભયંકર મેલેરિયા લાગુ પડો જ સમજે. અઘોર જંગલ એટલે જંતુઓનું જે પણ એટલું જ ! તેને ગણગણાટ એટલે બધે થાય કે કાને કપડું વીંટાળ્યા વિના યા મોઢે બુકાની બાંધ્યા વિના ચાલી શકાય જ નહિ, ખાવાનું આગલા દિવસે ખૂટી ગયું હતું અને ત્રણ દિવસ સુધી એટલે ભામે પહોંચીએ ત્યાં સુધી રસ્તામાં કંઈ ખાદ્ય સામગ્રી મળવાનો સંભવ હતો નહિ, એટલે બાકી રહેલા બશેર ગોળ પર જ નભવાનું હતું. દિવસમાં બે ત્રણ વાર તેનું પાણી બનાવીને પીતા અને સામે પડેલ દુર્ગમ માર્ગ વટાવ્યે જતા. અમારામાં પ્રવાસને જુસ્સો અદમ્ય હતું, એટલે ખાનપાન કે વિશ્રામની મુશ્કેલીઓને અમે હશે બરદાસ કરી લેતા, પણ એકલવાયાપણું મારી દેતું. જેને અમે આપણું કે પોતાનું કહીએ એવું અહીં કંઈ જ ન મળે. એવામાં સાથીએ બૂમ મારી: જુઓ, જુઓ, આપણા દેશને પીપળો!” અને અમારાં મનની સ્થિતિ એકાએક પલટાઈ ગઈ તેમાં અકથ્ય આનંદને ભાવ ઉભરાવા લાગ્ય, હર્ષની અપૂર્વ લાગણી ઉત્પન્ન થઈ. અમે તેની પાસે ગયા, તેની શીળી છાયામાં બેઠા અને ઘણા વખતે કોઈ સ્વજનને ભેટતા હોઈએ તે અનુભવ કર્યો. હજી રસ્તો ઘણે કાપવાને હતા, એટલે થોડીવારે ત્યાંથી ઉઠવું પડ્યું, પણ ઉડવાનું મન થતું નહતું. તાત્પર્ય કે અજાણ્યા દૂરના પ્રદેશમાં આપણું એક વનવૃક્ષ પણું વહાલું લાગે છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજન્તા યાત્રી એક અદ્દભુત ચિત્રકાવ્ય
લે, સ્વ. રતિલાલ મોહનલાલ ત્રિવેદી બી.એ.
ભારતીય સંસ્કૃતિના અનન્ય અભ્યાસી, આદશો શિક્ષક તથા “હિંદના વિદ્યાપીઠ” આદિ ગ્રંથના . લેખકે આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈની કાવ્યશક્તિનું વેધક પરીક્ષણ કર્યું છે.
માનવ–આત્માના “ઉચ્છિષ્ટ” માંથી ધર્મ, સામ્રાજ્ય, સાહિત્ય અને કલા. ઉત્પન્ન થયાં છે, એમ અથર્વવેદની એક ઉકિત છે. જેમ આ વિશ્વના મહાન કલાકારના નિરવધિ આનંદ અને અદ્ભુત તપમાંથી આ જગત સર્જાયું છે, તેમ પ્રત્યેક કલાની કૃતિમાં પણ ઉલ્લાસ અને સંયમ રૂપી બે ત રહેલાં છે. કલા એટલે આ બે વિરોધી તને સમન્વય.
હિંદની પ્રતિભા કલાનિધ્યું છે. એનું સાહિત્ય કલાની ભાષામાં લખાયેલું છે, એટલે એ સાહિત્ય સમજનારને કલાની ભાષાને સૂફમ પરિચય કેળવે પડે છે, અને ત્યારે જ એ મને રમ સુષ્ટિની પાર રહેલા સત્યનું દર્શન થઈ શકે છે. પ્રત્યેક કવિ કે સાહિત્યસર્જકને પોતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષા હોય છે, જે દ્વારા એ સત્યની અભિવ્યક્તિ કરે છે. વેદના દષ્ટાઓ, પુરાણસર્જક અને કાલિદાસ, ભવભૂતિ આદિ કવિઓએ પિતાપિતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષામાં કાવ્ય ગાયાં છે.
આ તે સાહિત્યવિષયક કલાની વાત થઈ, પરંતુ શિલ્પકલા અને ચિત્રકલાના પ્રદેશમાં પણ સાહિત્યવિષયક કલા એટલે જ ઉત્કર્ષ હિંદની પ્રતિભાએ સિદ્ધ કર્યો છે. હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસમાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યને સમય એ સાહિત્ય અને કલાને વસંતકાળ હતે. અજન્તાના બૌદ્ધવિહાર અને નાલંદાનું મહાન વિદ્યાપીઠ એ સમયનાં ભવ્ય સંસ્મરણે છે. સૈકાઓ પર્યત અજન્તાનાં ગુફામંદિરે અજ્ઞાત વાસમાં રહીને એક અંગ્રેજ લશ્કરી અમલદારના પરિભ્રમણમાંથી એકાએક જાહેરમાં આવ્યાં અને મુસલમાન સંસ્કૃતિના આગમન પૂર્વે પણ કેવું અદ્ભુત અને પરિપૂર્ણ શિલ્પ તથા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ પંડિત શ્રી ધીરજલાલ
શાહને વાસક્ષેપ નાખવાપૂર્વક આશીર્વાદ આપી રહ્યા છે.
થીતાડવી
કરી છે
પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહ જતિષમહષિ મુનિ શ્રી પૂર્ણભદ્રવિજયજી મહારાજને મુંબઈ–શ્રી જિવાજીરાવ મહારાજ શિદે હાલમાં શતાવધાનના પ્રયોગ કરાવી રહ્યા છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઇ-નેમાણીની વાડીમાં યોજાયેલ શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી આરાધનાનું એક દશ્ય, શ્રી ધીરજલાલ શાહ શ્રી નંદલાલ રૂપચંદ શાહ તથા શ્રી ધીરજબહેન નંદલાલ શાહને પુષ્પપૂજા કરાવી રહ્યા છે. પાછળ ક્રિયાસહાયક શ્રી રસિકલાલ નંદલાલ
દોશી બેઠેલા છે,
શ્રી સમેતશિખર-તીર્થ રક્ષો અંગે ગોડીજી જૈન ઉપાશ્રય-મુંબઇમાં શ્રી ધીરજલાલ શાહ
જુસ્સાદાર પ્રવચન કરી રહ્યા છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજતા યાત્રી એક અદ્ભુત ચિત્રકાવ્ય
૧૧ ચિત્રકામ હતું તેની જગતને પ્રતીતિ કરાવી. વળી પીરાતનિકેના અપાર શ્રમથી
હજારે નાનાં નાનાં હળે નીચે દીર્ધકાળથી ભૂમિમાં દટાયેલાં નાલંદાના ભવ્ય શિલાખ ડે” બહાર આવ્યા અને ગુપ્ત અને પાલ વંશ વચ્ચેના શિ૯૫કામની લાંબા સમયથી વટતી કડીઓ મળી આવી. આ પ્રમાણે કાલની ગુફાઓ અને ઈલુરાનાં ગુફા-મંદિરે પણ ઈસ્લામની અસર પહેલાંની હિંદી કલાની મહાન વિભૂતિઓ છે, પણ એ બધામાં અજન્તા તે હિંદી કલાને કળશ છે. - મહાભારત જેમ હિંદની સંસ્કૃતિનું વિશ્વ કાવ્ય છે, તેમ અજન્તા બૌદ્ધ સમયની હિંદની સંસ્કૃતિનું મૂક મહાકાવ્ય છે. એમાં ભગવાન બુદ્ધની જાતકથાઓ દ્વારા વિશ્વન અમર ચિત્રપટ આલેખાયો છે. એમાં માત્ર ચિત્રો જ જોનારનાં હદયને એ હલાવી નાખે છે તે સાક્ષાત દર્શન કરનાર કલારસિક હૃદયના તારને ઝણઝણાવે એ સ્વાભાવિક છે. ભાઈશ્રી ધીરજલાલે અજન્તાની યાત્રા બે વાર કરી અને બીજી યાત્રાનું પરિણામ આ કાવ્યરૂપે ફલિત થયું.
કવિ એ ચિત્રકાર કરતાં અમુક અર્થમાં અધિક છે. ચિત્રકાર પાસે રંગ છે, પણ શબ્દ નથી. કવિ પાસે ઉભય છે. કવિ એની પ્રતિભા ગાતાં ગાતાં વસ્તુનું સાક્ષાત દર્શન કરાવી શકે છે, તેમજ શબ્દલીલો દ્વારા મનેહ સૂર સંભળાવી શકે છે. આ કાવ્યના રચનાર જેઓ ચિત્રકાર અને કવિ ઉભય છે, તેમણે એ મૂક સૃષ્ટિના આલેખનનું સાક્ષાત સૂહમદર્શન કર્યું છે. એ પ્રતિમાદર્શનથી એમની પ્રતિભાને પ્રેરણા મળી છે અને તેથી
જ એ મૂક પ્રતિભાઓના આંતરભાને હૃદયમાં ઝીલી કલ્પનાબળે ભાવમય વાણમાં ગાઈ ન શક્યા છે.
' અજન્તાનાં ચિત્રો ઘણાં થયાં છે, પરંતુ કાવ્ય તે કદાચ આ પહેલી જ વાર રચાયું છે. ' કાવ્યના આરંભમાં જ કવિની વીણાના તાર ઝણઝણે છે. અનિલ, તરુવર, વિહંગમ અને ગિરિનિર્ઝરે સંગીતની અને નૃત્યની અજબ ધૂન મચાવે છે. વૃક્ષવૃક્ષે સુગંધી પુષ્પ ફરે છે. મંદમંદ હાસ્ય કરતી ઉષા યાત્રીને શય્યામાંથી ઉઠાડે છે. એકાકી ચિત્રકાર યાત્રી સરિતાનું આતિથ્ય પામી એના વાંકાચૂંકા પ્રવાહના કાંઠે કાંઠે ચાલ્યા જાય છે. આ એકલવાય અતિથિ ગન્તવ્ય સ્થાને પહોંચતાં ગિરિકરાડમાંની સપાનમાળા ચડવા માંડે છે. એકાએક ભૂતકાળને ગેબી પડદે ઉપડે છે. એના કલ્પનાનયન સમક્ષ અજન્તાના ઉત્થાનકાળથી માંડીને એમાં પુનઃદર્શન પયતને સાંગોપાંગ ઇતિહાસ દષ્ટિગોચર થાય છે. વિદ્યા, કલા અને શાન્તિના કેન્દ્ર અજન્તાને જાહેરજલાલીને સમય, મુસલમાન આક્રમણ કાળમાં વનદેવીએ પિતાના ઉત્સંગમાં કરેલું આ કલાશિશુનું સંગેપન અને
ગ્ય અવસરે એનું જગત સમક્ષ કરેલું પ્રાકટ્ય ઈત્યાદિ દર્શન યાત્રી પામે છે. સપાનમાળા પૂરી થયે યાત્રી અજન્તાના મહાવિહારમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં એ નાગરાજનું કુટુંબ,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
જીવન-દર્શન સંસારચક, ગાંધર્વગાન, હસ્તિનિયંત્રણ, ભગવાન બુદ્ધની ભવ્ય મૂર્તિ, યશોધરા, રાહુલ અને બુદ્ધનું ભાવવાહી ચિત્ર, ભગ્રદૂત, ઈંદ્રને પ્રણત્સવ, બુદ્ધપરિનિર્વાણ, જાતમાળામાંના ક્ષાંતિવાદ આદિ પ્રસંગે, સર્વોત્તમ ભાતચિત્ર (Designs) અવલોકિતેશ્વર, યક્ષદંપતી અને મારવિજય વગેરે ચિત્રે એક પછી એક મીટ માંડીને અવકે છે. યાત્રિને ચિત્રદર્શનનું પર્યાવસાન કલાસમાધિમાં થાય છે.
આ કાવ્યના ત્રણ ખંડો છેઃ (૧) પ્રકૃતિની લીલામાં અજન્તાના યાત્રીનું પ્રયાણ, (૨) અજન્તાના ભૂતકાળનું દર્શન, (૩) ચિત્રદર્શન.
- કાવ્યને પ્રથમ ખંડ પ્રકૃતિ અને માનવહદયના મધુર મિલનનું મનેહર ચિત્ર છે. ધૂની કલાકાર પ્રકૃતિના ઉસંગમાં સૂવે છે. એને જાગૃત કરવા પ્રકૃતિનાં પરિજને ગીતધૂન મચાવી રહ્યાં છે. સાંભળોઃ
અનિલદલ બજાવે કુંજમાં પિસી બંસી, તરુવર વરશાખા નૃત્યની ધૂન ચાલે, વિહગગણ મધુરા સૂરથી ગીત ગાય,
ખળ ખળ ખળ નાદે નિઝરે તાલ આપે. સંગીતની આ રમઝટ વચ્ચે ઉષાસુંદરી કેમળ કરપ ફેરવી યાત્રીને ઉઠાડે છે. યાત્રી સફાળો ઉઠે છે, પણ ઉષા પ્રત્યે સ્નેહભરી નજર નાખવા એ રોકાતા નથી. એ તે ઝટઝટ સાદડી વાળી, યેષ્ઠિકા હાથમાં લઈ ચિત્રઝોળી કાંધે ભરાવીને ઉતાવળો ઉતાવળ ચાલી નીકળે છે. પરંતુ એને માર્ગ કોણ બતાવશે? સરિતાસુંદરી એની સખી બની આમ તેમ ઝટપટ ચાલતી એને આનંદથી માર્ગ બતાવે છે. નિયત સ્થાને પહોંચવાની યાત્રીની કેટલી તીવ્ર ઉત્કંઠા છે, તેનું નીચેની પંક્તિઓમાં સુંદર દર્શન થાય છે?
પળ પળ વધતે તે યાત્રી આતુરતામાં, પળ પળ વધતું તે રૂપ કલ્લેલિનીનું પળ પળ વધતા તે પહાડ ઉંચા સૂતેલા,
પળ પળ વધતે તે ભાનુ આકાશ માર્ગે. પહાડની કરાડ પરની સોપાનમાળ જોતાં વેંત જ યાત્રીનું હૃદય અભિનવ આનંદથી ઉભરાય છે.
દગ સમીપ પડે ત્યાં એક સોપાનમાળા,
અભિનવ ઉર રંગે યાત્રી ત્યાં પાદ દેતે. અહીં કાવ્યને પહેલો ખંડ પૂરો થાય છે. (૨) બીજા ખંડમાં અજન્તાનું ઇતિહાસ દર્શન છે. આ દર્શન કરવા જેવું છે. જુઓ :
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજન્તાને યાત્રી એક અદ્ભુત ચિત્રકાવ્ય
તે ક્ષણે કાળ ઉપાડી પડદે ગેબી ભૂતને, અનેરું દશ્ય દર્શાવે મહાકલા મુમુક્ષુને. કેઈ ભિખુ નયન નમણાં અઢાળી ઊભા છે, ધીરે ધીરે મુખથી વદતાં પાઠ કે પિટ્ટકના કઈ ભિખુ દૂર દૂર થકી લાવતા યાચી ભિક્ષા, ધીમેધીમે પગથી ચઢતાં ગુણશ્રેણી સમાન. કઈ ભિખુ વકર ધરીને કાષ્ઠનું વારિપાત્ર, ધીરે ધીરે પથ ઉતરતાં સૃષ્ટિસૌંદર્ય જોતાં યાત્રીવૃંદે જય જય વદે ભાવથી બુદ્ધ કેરી, જેણે જોયે સકળ જગતે માર્ગ નિર્વાણદાતા. ધીમે ધીમે શ્રમણકુલ એ થાય વિલીન ત્યાંથી,
અંતે કઈ દીસતું નહિ ને ધામ એ સાવ સૂનાં. જતે દહાડે ઇસ્લામીઓનું આક્રમણ થયું, હિંદનાં સંસ્કૃતિનાં ધામ વિધ્વંસ થવા માંડે. જાણે આ પ્રલયમાંથી એ કલાક્ષેત્રને બચાવવા પ્રકૃતિમાતાએ એનું સંગેપન કર્યું. .
શિલાખંડ પૂર્યા દ્વાર, છાવરી રજ ઉપરે,
ઉગાડીને લતાવેલ, ગેપબું અદ્રિના ઉરે. એ કલાતીર્થના રક્ષણ અર્થે વનદેવી આ ગેપનકાળમાં સિંહ અને વ્યાધ્રને ચાકીદાર નીમે છે. . આ કલાતીર્થનું મહાદ્વાર અનેક શતાબ્દીઓ પછી ઉઘડે છે. મેજર જીલ એક ભુંડના શિકારની પાછળ ચડી આવે છે, એ સામાન્ય પ્રસંગને મનહર કપનાની દષ્ટિથી આલેખવામાં આવ્યો છે. છેલ આ મહાન કલાધામ જોઈને આશ્ચર્યચક્તિ થાય છે. એ ઉચ્ચારે છે :
આ સ્તંભ શા? સ્તબક શા? વળી ચિત્ર શેના?
કે દેવીના ભુવન તો નહિ ભવ્ય હેય? અજન્તા ફરી પાછું ઈતિહાસની રંગભૂમિ પર દષ્ટિગોચર થાય છે અને કલાધરો અને ઈતિહાસકારોનું યાત્રાધામ બને છે. ત્યાં બીજે ખંડ પૂરો થાય છે.
(૩) ત્રીજા ખંડમાં ચિત્રદર્શન છે. વિવિધ ચિત્રોના સામાન્ય અને વિશિષ્ટ ભાવ ભારે કુશળતાથી અહીં પ્રગટ થયા છે. નીચેની પંક્તિઓમાં એ ભાવ ટૂંકામાં પણ સચેટ રીતે કેવી રીતે વ્યક્ત થયા છે, તે જોઈ શકાય છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન સુવેગ રેખા મનહારી રંગ, તાદશ્ય ભાવે ઉરનાં અભંગ; ગતિ સ્થિતિ ને અનુભાવ મુદ્રા, આજને ૨ પરિપૂર્ણ સિદ્ધિ. પલંબ નેત્રો, ભૂકુટિ નમેલી, વળેલી નાસા અતિ ખેદ ભાવે; સંપૂટ ટુંકા દ્વય ઓલ્ડ કેરા, ઉષ્ઠિ મુદ્રા કરની બતાવે. સુચારુ ગાત્ર કમનીય કાંતિ, આછાં રૂપાળાં વસને ઘરેણાં, પ્રગૂઢ ભાવે અતિ અલ્પરેખા,
અભિનયે તે નહિ જેડ આની. અવલંકિતેશ્વરનું ચિત્ર તો સર્વાગ સુંદર છે. એ ચિત્ર જોતાં ચિત્રકાર-કવિ જાણે આનંદ-સમાધિમાં લીન બને છે. આ રહ્યું તે ચિત્ર.
અહો ! અહે! આ અવલોકિતેશ, ઉત્કૃષ્ટ ભાવે અહીં વિરાજે; વિચારધારા મનની વહે છે, સંસાર કેરા અતિ કૂટ પ્રકને, ભૂ ચાપનમ્રા સુવિશાલ ભાલ, નેત્ર મીંચેલાં અધયણાં શાં પ્રલબનાસા યશકીતિ ગાય, એ રાજરાજેશ તણી પ્રભૂત. મધુ મુખેથી ઝરતું ભૂલાવે, પિયૂષ ધારા રજનીપતિની; વિશાળ છે અતિ દીધ બાહુ, પૃથ્વી વિજેતા નર સૂચવે છે. દક્ષિણ હસતે ધર્યું પ એક સ્પર્ધા કરંતુ મુખપદ્ધ સાથે અંગુલિએ તે કામ ઉપજાવે, શું મેગરાની કળીઓ વધેલી સૌંદર્યકેરી થતી પૂર્ણ સીમા, આભૂષણેનાં રૂપ-રંગ-ઘાટે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજન્તા યાત્રી એક અદભુત ચિત્રાવ્ય મારવિજયના વર્ણનમાં પ્રલેભનેનાં સ્વરૂપને તાદશ ચિતાર આપવામાં આવ્યું છે.
પ્રલેભનોને અહીં માર રાજા, લે સૈન્ય ઉભે છળવા ગુરુને;
જે અતુઓ ધરી રૂપ આવે, ચારુલતા શાં નવયૌવનાનાં. યશોધરાનું વળી રૂપ કેઈ,
નાના વિલાપ કરતું જણાય; એ પ્રભને વચ્ચે બોધિસત્વ અચળ મેરુ સમાન સુદઢ રહે છે. આ જ એને મારવિજય. - આપણે યાત્રી આ રસદર્શન પામી કલાની મહાન દીક્ષા લે છે. જ્યા એ જીવનનું ધર્મકાર્ય છે, તે વૈભવ કે ધન પ્રાપ્તિને અર્થે નથી એ એ દઢ સંકલ્પ કરે છે. આવી માનસિક સ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં કલાકાર રસ-સમાધિમાં લીન બને છે. આ અભેદાનુભવમાં જડચેતના ભેદે વિલીન થાય છે.
આરૂઢ થાતો રસશિખરે તે,
જ્યાં ભેદ ભૂલ્યા જડેચેતનાના. કાવ્યની અંતિમ પંક્તિઓ કલાનિષ્ઠ હૃદયની સાચી વાસના અને કલા પ્રત્યે ઉડે ભક્તિભાવ પ્રકટ કરે છે અને એમાં અજન્તાની પ્રશસ્તિ પૂરી થાય છે.
ધર્મધામ, કલાતીર્થ તું વિદ્યાપીઠ વિશ્વની, દે દેજે કલાદીક્ષા આત્મદેશ ઉજાળવા. ઝઝૂમી કાળની સામે યાવચંદ્ર-દિવાકર,
ગાજે ગાજે મહાગાથા હિંદના ઇતિહાસની. કાવ્યમાં વૃત્તની સુયોગ્ય રીતે પસંદગી થઈ છે. ગન્તવ્ય સ્થાને પહોંચવા અધીરા બનેલા યાત્રીની ત્વરિત ગતિ માલિની વૃત્ત દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. પ્રથમ ખંડમાં પથિકના અટપટા માર્ગોનુસાર વૃતોમાં પણ વારંવાર પલટો થાય છે. બીજા ખંડમાં મુખ્ય છેદ મંદાક્રાંતા ગંભીરતા અને કરુણતાના ભાવે પ્રદશિત કરે છે. ત્રીજા ખંડમાં વર્ણનને માટે ઉપજાતિ છેદ સફળ રીતે જાયે છે. અનુષ્યપૂ અને વસંતતિલકા વચ્ચે વચ્ચે વિવિધતા પૂરે છે.
આમ આ કાવ્યની સમીક્ષા પૂરી થાય છે. આ અદ્દભુત ચિત્રકાવ્ય ગૂજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં એક નવી દિશા ઉઘાડે છે. આ પ્રકારનાં કાવ્ય અધિકાધિક રચાય તે ગુજરાતની કવિતા-સામગ્રીમાં બેશક સમૃદ્ધ ઉમેરે થાય.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહની
કવિતાભક્તિ સાધક અને બેધક તત્વોને સમન્વય
લે, શ્રી વેણીભાઈ પુરોહિત ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ કવિ અને કાવ્યવિવેચકે શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં ખંડકાવ્ય તથા છૂટક કાવ્યનું નિરીક્ષણ કર્યા પછી આ લેખને અક્ષરદેહ આપ્યો છે.
કવિતાનું ગગન અસંખ્ય તારલાઓથી ઝગમગતું હોય છે. અવનીના ગગન જેવી જ કવિતાના ગગનની ગહનતા છે. એ ગગનમાં ઊગેલા કવિતારૂપી તારલાઓના સામુદાયિક ઝગમગાટમાંથી જે તેજ પ્રગટે છે, તે આપણને પુલકિત કરી મૂકે છે.'
હદયની ઊર્મિઓને, હદયના ચિંતનને અને હૃદયના અનુભવને કવિતાના ઝરણારૂપે વહાવવાનો પણ આનંદ છે. પોતે જે અનુભવ્યું તે બીજા પણ અનુભવે, એવી ભાવના થતી હોય છે. આજે તે આપણને દુનિયાભરના કવિતાપ્રવાહને પરિચય થઈ શકે છે. દરેક દેશને પિતાની કવિતા છે. એ કવિતાની વ્યાખ્યા છે. એ વ્યાખ્યા પણ કાલાનુક્રમે પરિવર્તન પામતી રહે છે. પરિવર્તન વિના પ્રગતિ નથી. પરિવર્તનના વહેણ વિના પરિસ્થિતિ બંધિયાર બની જાય. ગુજરાતી કવિતામાં પણ એવી જ રીતે તબક્કે તબક્કે પરિવર્તન આવતાં રહ્યાં છે. કવિતાની વિભાવના બદલતી રહી છે. માત્ર છંદોબદ્ધ પદાવલિ એ કંઈ કવિતા નથી. જે ગુરુ છંદ શીખવે, તે કવિ ન પણ હોય. અને છંદ શીખે છે તે કવિ બની પણ જાય છે. આજે તે અધિકાંશ રચનાઓમાં કવિતા પિતાને આવિષ્કાર શોધે છે. કવિતાના આકાર અને પ્રકાર વિશે તબકકે તબકકે દરેક દેશમાં મતમતાંતરે જાગ્યાં છે અને એ મતમતાંતરોમાં કાવ્યતતવ કરોટીએ ચડતું આવ્યું છે. આમાં કેટલીક
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિતાભક્તિ કવિતા કદાચ કસેટમાંથી પાર ઉતરી નહિ હોય, પણ કાવ્યતત્ત્વ તે સાગે પાંગ પાર ઉતરતું આવ્યું છે.
શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ જાણતા જૈન વિદ્વાન છે. સર્જન, સંશોધન અને સંવર્ધનની તેમની પ્રવૃત્તિ અનેક દેશીય છે. આમ તે તેઓ એક અચ્છા શતાવધાની તરીકે સુવિખ્યાત છે, પણ શતાવધાનીપણું એ જુદી વાત છે અને કવિતા એ નિરાળો પ્રદેશ છે. બહુ ઓછા સદ્ભાગીઓને વિવિધ પ્રતિભા વરી હોય છે. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના હૃદયમાં શતાવધાની તરીકેની સ્મૃતિની ગાણિતિક પ્રતિભા તે છે જ, પણ સાથે સાથે કવિતાનું પાતાળઝરણું પણ વહ્યા કરે છે.
આ કંઈ આજની વાત નથી. છેક ૧૯૩૧ માં “અજંતાને યાત્રી” નામક તેમનું એક ગણનાપાત્ર ખંડકાવ્ય પ્રગટ થયું ત્યારથી આજ સુધી તેઓ અવાર-નવાર કવિતા દ્વારા પિતાની ભાવના વ્યક્ત કરતા આવ્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં જે પંડિતયુગ તરીકે ઓળખાય છે, તે અરસાના કાવ્યસર્જનની પ્રણાલીને શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અદલેઅદલ અપનાવીને આ ખંડકાવ્ય રચ્યું છે. તેમાં ઈદેવૈવિધ્ય પણ ભાવવૈવિધ્યની સાથે સાથે આપ્યું છે. અજંતાની ગુફાઓ પર સમયના થર જામ્યા અને ત્યાં વનરાજી વગેરે એવાં ઊગી ગયાં કે આ બૌદ્ધકાલીન કલાધામ તેમાં ઢંકાઈ ગયું. ઇતિહાસના વારાફેરામાં આવડા અદ્ભુત શિલ્પધામની સુંદરતા સુરક્ષિત રહેવા માટે જ જાણે ઢંકાઈ ગઈ. કાલાંતરે “એક અંગ્રેજી લશ્કરી અમલદારના પરિભ્રમણમાંથી એકાએક” આ કલાને વારસો આપણી પ્રજાને જાણે પુનરપિ પ્રાપ્ત થયો.
: “અજન્તાનો યાત્રી” નામક આ ખંડકાવ્ય પ્રગટ થયું, તેના પ્રવેશકમાં શ્રી રતિલાલ મોહનલાલ ત્રિવેદીએ આ કવિતાની, સંસ્કૃતિની અને બૌદ્ધકાલીન કલાપ્રાગટ્યની તવારીખી ખૂબીઓ સુપેરે સમજાવી છે. આ પ્રવેશક પિતેજ શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના કાવ્યસર્જનની કેવી પ્રતિભા છે તે દર્શાવી દે છે. અને ખરેખર, “અજન્તાને યાત્રી એ ખંડકાવ્યના પ્રકારનું નેંધપાત્ર અર્પણ છે. છંદ પરનું પ્રભુત્વ, છંદ દ્વારા ભાવ પ્રમાણે નિરૂપણ એ બધું શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના અભ્યાસને પરિચય કરાવે છે. “અજન્તા યાત્રી” એ તેમનું ઉત્તમ સર્જન છે. એમાં શબ્દચિત્ર, અને ભાવચિત્રોને સુભગ સંગમ છે. અજતાના અજાણ્યા બૌદ્ધકાલીન શિલ્પીઓએ જે કલા કંડારી, જે શૈલી પ્રગટ કરી, જે સમર્પણ કર્યું, તે બધું શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે પિતાના શબ્દશિલ્પમાં પ્રગટ કર્યું છે. આ ગુજરાતી કાવ્યને સંસ્કૃતમાં અનુવાદ પણ પ્રગટ થયે છે. અજંતાના શિલ્પ જોઈને એક મુસ્લિમ કયુરેટરે એક ગઝલ લખી હતી. તે ગઝલ પૂરી તે યાદ નથી, પણ આ શિલ્પકારોને અંજલિ આપતાં લખેલી છેલ્લી પંક્તિ આજેય ને યાદ છે. તેણે એ શિલ્પકારો માટે કહ્યું કે “જિયે ભી કામ કે લિયે, મરે ભી કામ કે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જીવન-દશન લિચે આ પહેલાં આ શેરની ઉપલી પંક્તિ હતી, તેમાં હતું કે તેઓએ આ બધું કર્યું છે પણ પિતાના નામ માટે નહિ,
“અજન્તાનો યાત્રી” ઉપરાંત તેમણે અન્ય રચનાઓ પણ કરી છે. આ રચનાઓ જોતાં શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહનું છેદ પરનું પ્રભુત્વ તુરત પરખાઈ આવે છે. વર્ણન છટાને મહાવરો જણાઈ આવે છે. પ્રાસાનુપ્રાસની ચીવટ જોઈ શકાય છે. ગેય રચનાઓમાં કવિ નાનાલાલની આછી આછી અસર સ્વાભાવિક રીતે જ આવી ગઈ છે, કારણ કે કવિ નાનાલાલ પિતાના જમાના પર ત્યારે છવાઈ ગયા હતા. એમનું શબ્દલાલિત્ય, ડેલન, મંજુલતા અને લય છટા ગુજરાતી સાહિત્યમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે.
આ પ્રકીર્ણ નાની નાની છબદ્ધ અને ગેય રચનાઓ દ્વારા શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ધર્મભાવના, સદૂભાવના સબોધ, પ્રાર્થના અને ફિલસૂફીનું ચિંતન-મનન વહાવ્યું છે. તેટક, શિખરિણી, અનુષ્ટ્રપ, ઉપજાતિ, વસંતતિલકા અને હરિગીત જેવા દે, દેહ, પદ, ગરબી વગેરે માત્રામેળ રચનાઓ પર હાથ અજમાવ્યું છે.
રચનાઓમાં રાષ્ટ્રભક્તિ પણ છે. માનવપ્રેમ, પ્રભુપ્રત્યેની શ્રદ્ધા, પ્રકૃતિપ્રેમ, પંખી, પુપ, ગિરિવર, સરેવર, સાગર, સરિતા, ઝરણાં, વનરાજિ વગેરેનાં શબ્દાલેખને શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ રચનાઓમાં જોવા મળે છે. “શરણાઈ અને ઢેલ નામની કૃતિમાં દલપત શૈલિની છટા છે. એકાદ ઉર્દુ કૃતિ પણ તેમણે અજમાવી છે. આ ઉપરાંત ઉખાણાં છે, પ્રહેલિકા છે, બહિર્લીપિકા છે.
અજન્તા યાત્રી માં જેમ ભાષાની પ્રશિષ્ટતા છે, તેમ આ પ્રકીર્ણ રચનાઓમાં ભાવની સરળતા અને વર્ણનની પ્રાસાદિક્તા છે. કવિતાભક્તિ ક્યાંક ક્યાંક કાલીઘેલી છે, પણ તેની સચ્ચાઈ વિશે શંકા નથી. નિષ્ઠા નીતર્યા નીર જેવી છે. કલાનું કઈપણ સ્વરૂપ હોય, તેના ભૌતિક હેતુ ગમે તે હોય પણ તેને આધ્યાત્મિક ઉદેશ તે પરમાર્થને પ્રાર્થનાને અને પરમાર્થને પામવાને છે. - શ્રી ધીરજલાલભાઈની કવિતા કેવી આશાવાદી છે, કેવી સમથલ છે, કેવી પ્રૌઢ છે, કેવી સ્વસ્થ છે, તે તેમની જ બે પંક્તિમાંથી આપોઆપ સમજાય છે. -
વિશ્વમાં સઘળે રસ ભર્યો છે, એક અખંડ અપાર;
ધીરજથી રસપાન કરતાં, રસ ભર્યો સંસાર. ઘણી મોટી વાત તેમણે કહી દીધી છે. માનવીને જે પીતાં આવડે તે માત્ર જીવનમાં જ નહિ, સમગ્ર વિશ્વમાં બધે જ રસઝરણાં વહે છે. એ ઝરણું એકધારાં છે, અખંડ છે અને અપાર છે. જીવનની તડકી છાંયડી વચ્ચેથી પૈર્યપૂર્વક પસાર થઈએ અને રસનું પાન કરીએ તે સંસાર રસભર્યો બની જાય. આ દષ્ટિ અનુભવમાંથી જન્મેલી છે. એમની
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિતાભક્તિ
૧૧
રચનાએની સરળતામાં સૂક્ષ્મતાના ઝમકારા જોવા મળે છે. જીવનને જોવાના અને જીવનને જીવવાના વ્યવહારધી, પ્રાથનાધી, ચિ'તનધી મેધ શ્રી ધીરજલાલભાઈની કવિતામાં જાણે પરમા ભાવે પ્રગટા છે.
એમની જ એક પ`ક્તિ છે :
66
નિજ સ્થાને રહીને નીરુખા રે તે પાણીડાં અપર પાર.
જીવનમાં નિજ સ્થાન શેાધવુ એ જ મુશ્કેલ કામ છે. સ્થાન તા મળી જાય, પશુ નિજ સ્થાન મળવુ′ સહેલ' નથી. નિજસ્થાન મળ્યા પછી બધી તરસ મટી જાય છે, તદાકાર થઈ જવાય છે. આ નિજસ્થાન તપ, ભક્તિ અને જ્ઞાનથી મળે છે. ખીરજલાલભાઈની કવિતામાં આવા જ્ઞાનાનંદ પણ ઝગારા મારે છે.
પોતાની કવિતાના ગગનમાં પાંખેા પસારીને તેમણે ઉડ્ડયન કર્યુ છે. જેટલી ઊંચાઇએ પહેાંચી શકાય તેટલી ઊ'ચાઇને તેએ આખી ગયા છે. ઊંચાઇને આંખવાની લગની પણ એક સાધકની કવિતા છે. શ્રી ધીરજલાલ ટાકરશી શાહની કાવ્ય રચનાઓમાં સાધક અને આધક તત્ત્વના સમન્વય છે.
દિવ્ય રેવા
આવે છે પુર યૌવને મલકતી શ્યામા મનહારિણી, ગાતી ગીત રસાલ નૃત્ય કરતી દિવ્ય દ્યુતિધારિણી; ભેદી ભીષણ કાનને ગિરિ ગુહા વેગે અતિ હુ· ભણી, ફીધી વાત કહાય ના મુજ થકી આ દિવ્ય રેવા તણી.
—ધી.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પં. શ્રીયુત ધીરુભાઈ
લે. ૫. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજ
ઊંડા શાસ્ત્રાભ્યાસ સાથે ઉદાર વિચારોને અપનાવનાર અને ધાર્મિક તથા સામાજિક ક્ષેત્રે અનેક જાતના રચનાત્મક કાર્ય કરનાર આચાર્યશ્રી આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ અંગેના પોતાના વિચારોને અત્યંત નિખાલસતાથી વ્યકત કરે છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્તને માનનારી છે. કોઈ પણ વ્યક્તિને વર્તમાન જીવન દરમ્યાન પ્રાપ્ત થતા બાહ્ય-અભ્યન્તર અનુકુલ–પ્રતિકુલ સંજોગે ગત જન્મના અનુકુલ-પ્રતિકુલ પુરુષાર્થને આભારી છે.
શ્રીયુત્ ધીરૂભાઈ અને હું આજથી ૫૫-૫૬ વર્ષો અગાઉ અમદાવાદ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ બેડિંગમાં સાથે ભણનારા ભેજન–શયન અને રમતગમત સાથે કરવા ઉપરાંત બેડિંગના નિયમાનુસાર હંમેશા દેવદર્શન-પૂજન વગેરે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કરનારા સહાધ્યાયીઓ હતા. અમે બન્નેમાં બીજાઓને અદેખાઈ આવે એવી મિત્રતા હતી. અમે બન્નેનું જન્મસ્થાન સૌરાષ્ટ્રના ઝાલાવાડમાં નજીક નજીક હતું. હું અભ્યાસમાં એક ધારણ આગળ હતું અને શ્રી ધીરૂભાઈ મારાથી ઉંમરમાં એક બે વર્ષે નાના હોવા સાથે અભ્યાસમાં એક ધારણું પાછળ હતા, એમ છતાં અમારી મિત્રતા તે અજોડ હતી. મેં તો પાંચ વર્ષ પર્યત ચી. ન. બેડિ"ગમાં રહીને વ્યવહારિક શિક્ષણ અને ધાર્મિક શિક્ષણ સાથે સંસ્કારને વૈભવ પ્રાપ્ત કરી મારા પુન્યવંતા પ્રારબ્ધ પ્રમાણે સંયમના પવિત્ર પંથે પ્રયાણ કર્યું, જેમાં મારા મિત્ર તરીકે શ્રી ધીરૂભાઈ પણ સહાયક રહ્યા હતા. જ્યારે ધીરૂભાઈ તે ત્યારબાદ વર્ષો સુધી ચી. ન. બોડીગમાં અભ્યાસ માટે રહ્યા અને અમુક વર્ષો સુધી બેડીંગના સંચાલનકાર્યમાં પણ તેમણે પિતાની શકિતને ભેગ આપી બેડીંગનું ઋણ યથાચિતપણે અદા કર્યું હતું.
બેડીંગના ચાર વર્ષના સહવાસ દરમ્યાન શ્રીયુત્ ધીરૂભાઈને વિદ્યાવ્યાસંગ, હરકોઈ ભારતીય કળાને પ્રાપ્ત કરવા માટે તેમની તમન્ના અને કુશાગ્રબુદ્ધિને મને જે પરિચય થયેલો તેના યથાર્થ ફળ આપણે સહુ કોઈ ધીરૂભાઈમાં યાચિતપણે આજે અનુભવપૂર્વક જોઈ રહ્યા છીએ.
તેમણે વ્યાવહારિક શિક્ષણ મારી સમજ પ્રમાણે વિનીત સુધી પ્રાપ્ત કરેલ છે. ઈંગ્લીશ-ગુજરાતી ભાષા ઉપરાંત હિન્દી અને સંસ્કૃતભાષાનું જ્ઞાન સારા પ્રમાણમાં ધરાવે છે. તેમનું વાંચન-ચિંતન-મનન અને નિદિધ્યાસન ઘણું વિશાલ પ્રમાણમાં છે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પ શ્રીયુત ધીરૂભાઈ
૧૨૩ જેનાં પરિણામે વિવિધ ભાષાના જ્ઞાન ઉપરાંત આયુર્વેદ, મંત્ર, તંત્ર વગેરે વિષયેનું ઉડાણથી જાણપણું પ્રાપ્ત કરવા સાથે વેગ અને અધ્યાત્મના વિષયેમાં તેઓએ ઘણું સારી પ્રગતિ સાધેલ છે.
પં. શ્રીયુત ધીરૂભાઈની વકતૃત્વશક્તિ ઘણી સારી છે. તેમની વાણીમાં મધુરતા અને જુસ્સો હોવાથી કઈ પણ વિષયનું સવિસ્તર વિવેચન કરી શકે છે.
તેમની લેખનશક્તિ પણ ઘણી પ્રશસ્ત છે. આજ સુધીમાં અનેક વિષયના મોટા-નાના સેંકડો ગ્રન્થના સાહિત્યને રસથાળ તેમણે સમાજને ચરણે ધરેલ છે.
જૈનદર્શનના તત્વજ્ઞાનના વિષયમાં પણ તેમણે ઘણું ખેડાણ કરેલ છે, જેના પરિણામે જીવવિચાર, નવતત્વ, જિને પાસના, મહાવીર–વચનામૃત વગેરે વગેરે અનેક ગ્રન્થનું સર્જન તથા સંપાદન તેઓ કરી શકયા છે. ગ-અધ્યાત્મ-મંત્ર-તંત્ર અને જપના વિષયમાં તેઓ સારૂં જ્ઞાન ધરાવે છે અને સર્વ કોઈને પ્રિય થાય તેવા એ વિષયના અનેક દળદાર ગ્રન્થની પણ તેમણે રચના કરી છે.
, શાસન તેમજ સમાજના કે મોટા નાના સમારંભનું સંચાલન કરવાની અને સાંગોપાંગ સફલતાપૂર્વક તેને પાર પાડવાની શક્તિ ધીરૂભાઈ સિવાય પ્રાયઃ બીજે ઓછી જોવા મળે છે. ૧૧-૧૨ વર્ષો અગાઉ મંમાદેવીના વિશાળ પટાંગણમાં મુનિવર શ્રી યશોવિજયજીની પ્રેરણાથી અમારી નિશ્રામાં ઉજવાયેલ વિશ્વશાંતિને ચિરસ્મરણીય ભવ્ય પ્રસંગ, તેમજ બે વર્ષ અગાઉ બિરલા માતુશ્રી સભાગારમાં મુનિવર્ય શ્રીયશોવિજયજીએ તૈયાર કરેલ તીર્થકર ભગવાન મહાવીર પ્રભુના ૩૫ ચિત્રો અને ત્રણ ભાષામાં અપાયેલા ચિત્રપરિચયથી શોભતા અપૂર્વ મહાગ્રન્થને પ્રકાશન-સમારંભ આ બાબતની સાક્ષી આપે છે. એક વાતની ખાસ યાદ આપવી જરૂરી છે અને તે એ કે મુંબઈના જૈન જગતના જાહેર જીવનમાં છેલ્લા ૨૩ વર્ષમાં તેઓ જે ભાગ ભજવતા રહ્યા છે, તેને આઇ યશ મુનિ શ્રી યશોવિજયજીને ઘટે છે. મુનિજીની ચોગ્ય વ્યક્તિની એગ્ય કદર કરવાની, શક્તિશાલિની શક્તિને એગ્ય ક્ષેત્ર પૂરું પાડી તેને આગળ વધારવાની ઉદાત્ત ભાવનાને આભારી છે.
૫. ધીરૂભાઈની સ્મરણશક્તિ ઘણું અદ્ભૂત છે અને તે કારણે સો ઉપરાંત અવધાનના અટપટા પ્રગો કરી શકે છે. બાલ્યવયથી જ ધીરૂભાઈ ધર્મના અનુરાગી હેવાને કારણે અત્યાર સુધીના જીવન દરમિયાન ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહી એક શ્રદ્ધાસંપન્ન શ્રાવક તરીકે તેમણે યાચિત આત્મકલ્યાણની સાધના કરી છે.
હવે બાહથભાવેને પરિત્યાગ કરી સંયમી જીવનનો લ્હાવો લેવા કટીબદ્ધ બની મારી સાથેની બાલ્યવયની મૈત્રીને નવજીવન આપે અને વર્ષો પર્યત સાધનાના પવિત્ર પંથે આગળ વધે, એ જ મારી શુભેચ્છા.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષાર્થના અડીખમ દ્ધા
લે પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ
સાહિત્ય અને કલાના ક્ષેત્રે અવનવા અનેક અભિગમો આપનાર મુનિશ્રી શ્રી ધીરજલાલભાઈ અંગે પિતાના અઢી દાયકાના સંસ્મરણોને અહીં વિશદ વાચા આપે છે.
મારા ધર્મ સનેહી શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈને વિચાર કરતાં મારા. મનમાં અનેક સંસ્મરણે જાગે છે. છેલ્લાં પચીસ વર્ષથી તેમને સતત સંપર્ક રહ્યો છે અને તેમની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓને સાક્ષી બન્યો છું. કેટલીક પ્રવૃત્તિઓ સાથે રહીને પણ કરી છે અને તેમની પ્રત્યુત્પન્ન મતિ, કાર્યકુશલતા તથા ધર્મનિષ્ઠાથી અત્યંત પ્રભાવિત થયે છું.
વિ. સં. ૨૦૦૫માં વડોદરા કઠી પિળમાં અમારું ચાતુર્માસ હતું, ત્યારે પ્રબંધ ટીકાના કાર્ય અંગે તેમને ત્યાં આવવાનું થયું. તેઓ પંડિત શ્રી લાલચંદ ભગવાન ગાંધીના મહેમાન બન્યા. એક દિવસ તેઓ દર્શને આવ્યા. ત્યાં જૈન ધર્મના પ્રચાર અંગે વાર્તાલાપ થયે અને સાધુઓએ કેવી તૈયારીઓ કરવી જોઈએ, તે અંગે તેમણે પોતાના વિચારે દર્શાવ્યા. એમ કરતાં અવધાનપ્રયોગોની વાત નીકળી. તેમણે કહ્યું: ‘તમારી શીખવાની તૈયારી હોય તે હું અવધાન શીખવવા તૈયાર છું. મારે અહીં થોડા દિવસ રોકાવાનું છે, તે દરમિયાન બપોરે અહીં આવતા રહીશ.” તેમણે મને તથા મુનિશ્રી જ્યાનંદવિજયજી બંનેને અવધાન શીખવાને અનુરોધ કર્યો, પણ હું અન્ય કાર્યોને અંગે સમય લઈ શકે તેવું ન હોવાથી મેં મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજીને તૈયાર કરવા આદેશ કર્યો અને તેમને અવધાન-શિક્ષણને આરંભ કરાવ્યા.
ઘેડા દિવસોમાં તેમણે મુનિજને બત્રીશ અવધાન સુધી પહોંચાડી દીધા. તેને ખાનગી પ્રયોગ થયે અને તેમાં સફલતા મળતાં અમને બધાને ખૂબ આનંદ થયે. અમે તેમને ધન્યવાદ આપ્યા અને સાથે એ પ્રશ્ન કર્યો કે અમારે તે મુનિજને સે અવધાને
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
પુરુષાર્થના અડીખમ દ્ધા સુધી પોંચાડવા છે, તે માટે શું કરીશું ?” તેમણે કહ્યું: ‘હવે મારે અહીંથી જવાને સમય થયે છે, એટલે વિશેષ રોકાઈ શકું તેમ નથી; પણ આપશ્રીને મુંબઈ આવવાનું થશે, તે બાકીનું કાર્ય અવશ્ય પૂરું કરી આપીશ.” અને તેમણે વડોદરાથી વિદાય લીધી. આ પહેલા પ્રસંગે તેમની ધર્મધગશ, કર્તવ્યનિષ્ઠા અને નિખાલસપણાની મારા પર ઊંડી છાપ પાડી.
ભવિતવ્યતાના ગે અમારું તે પછીનું જ ચાતુર્માસ મુંબઈ ગોડીજી જૈન ઉપાશ્રયમાં થયું. અમે પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈને યાદ કર્યા અને તેમણે પિતાનું વચન પૂર્ણ કરવાની તૈયારી બતાવી. તેઓ નિયત સમયે ગોડીજી ઉપાશ્રયે આવી મુનિજીને અવધાને શીખવવા લાગ્યા. તે વખતે અમારી સાથે પણ વાર્તાલાપ થવા લાગે અને એમ કરતાં ઉભયને સંબંધ ગાઢ બનતે ગયે.
આ રીતે મુનિજી સે અવધાને શીખી જતાં તેને જાહેર રીતે કરી બતાવવાને નિર્ણય થ અને સં. ૨૦૧૧ના કારતક સુદિ ૧૦ તા. ૧૯-૧૧-૧૦ ના રોજ ગેડીજી જૈન ઉપાશ્રયમાં તે માટે ખાસ સમારોહ જાયે. વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સમાજમાં આ વખતે કઈ પણ મુનિ શતાવધાન કરનાર ન હતા, એટલે આ પ્રસંગ લેકને માટે ઘણો ઉત્તેજક નીવડ્યો. પૂજ્ય ગુરુદેવેની પુનિત નિશ્રામાં લોકેની વિશાળ હાજરી વચ્ચે શતાવધાનના પ્રયોગો થયા અને તે સફળ નીવડતાં લોકોને આનંદ અસીમ બની ગયે. પંડિતશ્રીની સંચાલનકલા માટે સહુએ આફરીન પિકારી. પૂ. ગુરુદેવેએ તથા મેં તેમને માટે પ્રશંસાના બે શબ્દ કહ્યા અને તેમની કપ્રિયતામાં આ પ્રસંગથી ઘણે વધારે થયે. - અવધાનના નિમિત્તે મુંબઈ જૈનસંઘમાં પ્રવેશ કરવાને આ પ્રથમ જ પ્રસંગ હતે. પણ આ પ્રસંગ એવા મુહૂર્ત થશે કે જેણે જૈન સંઘના ચારેય અંગે જોડે ગાઢ સંપર્ક બાંધી આપે અને શાસન અને સંઘના અનેકવિધ સેવા કાર્યોમાં તેમને ઉપયોગી સહકાર મલતે રહ્યો.
ત્યારબાદ ભાયખલા જેન દહેરાસરના વિશાલ મંડપમાં હજારો માણસોની જંગી મેદની વચ્ચે મુનિજીના અવધાનને કાર્યક્રમ ગેઠવા અને મંડપની બહાર પણ લોકોને બેસવાની ગોઠવણ કરવામાં આવી. આની વ્યવસ્થાને મુખ્ય ભાર પંડિતજીએ ઉપાડયો અને લગભગ પાંચ હજાર મનુષ્યની હાજરીમાં એ કાર્યક્રમ અપૂર્વ સફલતાને પામે. તે પછી ઘાટકોપરમાં પણ મુનિજીના અવધાનપ્રગોની અત્યંત આગ્રહભરી માગણી થતાં અવધાનને કાર્યક્રમ યોજાય, ત્યારે પણ પંડિતજીએ વ્યવસ્થા અને સંચાલનને ભાર ઉપાડ હતા અને તે અત્યંત સફળતાપૂર્વક પાર પાડી હતી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન મેં અનુભવથી જોયું કે તેઓ કંઈપણ કાર્યની જવાબદારી લેતાં પહેલાં ઘણો વિચાર કરે છે, પણ લીધા પછી તેમાં ખૂબ જ તન્મય બની જાય છે અને તેની નાનામાં નાની વિગતે પર પણ પૂરતે વિચાર કરે છે, એટલે તેમણે લીધેલું કાર્ય સફલતાથી પાર પડે છે.
અષ્ટગ્રહની યુતિ વખતે અમે ગોડીજીમાં ચાતુર્માસ હતા. તે વખતે મને “શ્રી વિશ્વશાંતિ જૈન આરાધના સવ' ઉજવવાનો વિચાર થયે. પૂજ્ય ગુરુદેવને વાત કરતાં તેમની સંમતિ પ્રાપ્ત થઈ અને મેં પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈને યાદ કર્યા. તેમની સાથે કાર્યક્રમની વિગતવાર ચર્ચા કરી. મારે કહેવું જોઈએ કે આવી બાબતમાં તેમની સૂઝ ઘણું ઊંડી હોય છે અને તેથી જ તેઓ આવા કાર્યક્રમ તથા સમારોહ આદિનું સફળ આયોજન કરી શકે છે.
અમારા બંને વચ્ચે સુખદ બાબત એ છે કે કેટલાક વિચારે, અને કાર્યસુઝ વચ્ચે ઘણુ નિકટતમ સામ્ય પ્રર્વતે છે અને એથી જ અમે ઝડપી નિર્ણ લઈ શકીએ છીએ અને તેને અમલમાં પણ જલદી મૂકી શકીએ છીએ.
આ સમારે માટે ત્રણ મંત્રીઓની નિમણુક થઈ, પણ ખરે ભાર તે તેમને જે ઉપાડવાનો હતો અને તે તેમણે રાત્રિ-દિવસ જોયા વિના ઉપાડ હતે. દશ દિવસના આ અભૂતપૂર્વ કાર્યક્રમમાં તેમની બુદ્ધિ અનેક વાર કસોટીએ ચડી' હતી, છતાં તેમાં તેઓ પાર ઉતર્યા હતા. આ પ્રસંગથી તેમની આજનશક્તિ માટે મારું મમત્વ અનેકગણું વધી ગયું.
ત્યાર પછી “રાષ્ટ્રીય અહિંસા પ્રચાર સમિતિ નું કાર્ય શરૂ થયું, તેમાં પણ તેઓ મંત્રી હતા અને તેઓ જાતે દિલ્હી જઈ ગુલઝારીલાલ નંદાનું નક્કી કરી લાવ્યા હતા. તે અંગે જુદા જુદા સ્થળે કેટલીક સભાઓ થઈ, તેમાં તેમનું વક્તવ્ય ઘણું અસરકારક રહ્યું. શ્રી ગુલઝારીલાલ નંદા મુંબઈ આવી જતાં મારે તેમને મળવાનું બન્યું, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈ મારી સાથે હતા. અમે તે વખતે દેવનાર કતલખાના અને અહિંસાની રાષ્ટ્રીય નીતિ અંગે વાત કરી હતી અને બીજી પણ કેટલીક પ્રાસંગિક વાતે થઈ હતી.
ગેડીજીમાં ગુલઝારીલાલ નંદાને ૧૭ લાખનું સુવર્ણ દાન આપવાને ભવ્ય પ્રસંગ ઉજવાય, ત્યારે તેમણે ખડા પગે કામ કર્યું હતું.
આવા તો નાનામોટા ઘણયે પ્રસંગ છે, જ્યારે તેમની કુશાગ્ર બુદ્ધિ અને કર્તવ્યનિષ્ઠાનો પૂરેપૂરો પરિચય થયેલ છે. તે બધાને અહીં ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર નથી, પરંતુ ગઈ સાલ “તીર્થકર ભગવાન મહાવીરનું જે પ્રકાશન થયું, તેમાં તેમણે કે ભાગ ભજવ્યું હતું, તે હું જણાવવા ઈચ્છું છું.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષાર્થ ના અડીખમ ચૈદ્ધા
૧૨૯
૩૫ ચિત્રા તૈયાર થયા પછી તે અંગે ગુજરાતી, હિન્દી અને અંગરેજી નોંધા તૈયાર કરવાના પ્રસંગ આવ્યે, ત્યારે તેમની જોડે અનેકવાર વિચારવિનિમય કર્યાં હતા અને તૈયાર થયેલાં લખાણને પણ કાળજીથી તપાસ્યું હતું. હિન્દી અનુવાદ માટે તેમણે તેમના ખાસ મિત્ર ડૉ. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીને મેળવી આપ્યા હતા અને અગરેજી અનુવાદ માટે શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ પાસેથી પણ તેમણે જ કામ તૈયાર કરાવ્યું હતું.
ત્યાöાદ દિલ્લી જઈ રાષ્ટ્રપતિ વી. વી. ગિરિની આ પુસ્તકના પ્રકાશન અંગે ખાસ મુલાકાત લીધી હતી તથા લેાકસભાના અનેક સભ્યા, તેમજ ડૉ. કરણસિ’હું, શ્રી ડી. એસ. કાઠારી વગેરેને મળી આ ગ્રંથનુ' મહત્ત્વ સમજાવ્યુ હતુ. વળી જરૂર જણાતાં તેઓ છેક કલકત્તા જઈ ડી. સુનીતિકુમાર ચેટરજીને મળી આવ્યા હતા અને તેમની પાસે આ ગ્રંથના પરિચય લખાવી લાવવામાં સલ થયા હતા.
તા. ૧૬-૬-૭૪ રવિવારના રાજ મિલા માતુશ્રી સભાગારમાં આ ગ્રન્થનુ પ્રકાશન કરવાના નિર્ધાર થતાં તેમણે તે અંગેની કાÖવાહી લગભગ એક મહિના સુધી સભાળી હતી અને તે માટે મુંબઇમાં અનુકૂળ હવામાન પેદા કરવામાં પણ તેમના ફાળા યશસ્વી રહ્યો હતા. રંગમ'ચની સજાવટ આદિમાં પણ તેમના કલાનૈપુણ્યના પરિચય થયા હતા. તે માટે પત્રાએ પણ પ્રશંસા કરી હતી.
ધમમાં હસ્તક્ષેપ કરનારા સરકારી ખીલેા વખતે પણ તેમણે આગળ આવીને ખૂબ પરિશ્રમપૂર્વક કામ કરેલુ' છે. એમ્બે બેગ' એકટ, ગ્વાલિયર એગસ' એકટ, ખાલસન્યાસ દીક્ષા પ્રતિમધક ખીલ–મહારાષ્ટ્ર, ખાલસન્યાસ દીક્ષા પ્રતિમ`ધક ખીલ-અખિલ ભારતીય, સાધુ-રજીસ્ટ્રેશન એકટ, એલ ઇન્ડિયા રિલિજિયસ ટ્રસ્ટ ખીલ તથા સમેતશિખર તીથ રક્ષા આદિ પ્રસંગેાએ તેમણે મંત્રી તરીકે બજાવેલી સેવા અતિ પ્રશ’સનીય છે. વધારે સ્પષ્ટ કહુ. તા વર્ષોં સુધી ન ભૂલાય એવી છે.
પતિશ્રીના સાહિત્યસન માટે તેા શુ' લખું...? એમની લેખિની હજી સુધી અવિરત ધારાએ ચાલે છે અને ગમે તેવા કઠિન વિષયાને પણ એટલી સરલ રીતે રજૂ કરી શકે છે કે આખાલવૃદ્ધ તેમનું સાહિત્ય વાંચી શકે. અનન્ય વિદ્યાપ્રેમ, મનની એકાગ્રતા અને શરીરની ખડતલતાને લીધે તેએ પોતાના જીવન દરમિયાન વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન કરી શકયા છે અને તે ઘર ઘરમાં પહાંચી ગયુ છે. લાખા નક્લાના પ્રચાર એ તેની લાકપ્રિયતાના પુરાવા છે. એમના કેટલાક ગ્રન્થાની પ્રસ્તાવના લખનની તક તેમણે મને આપી ઉપકૃત પણ કર્યાં છે.
અમે તેમની વિદ્વત્તાના લાભ લેવા મુક્તિકમલ જૈન માડુન ગ્રંથમાલા તરફથી મારી સૂચનાનુસાર ધર્માંધ ગ્રંથમાળાનાં ૨૦ પુસ્તકા તૈયાર કરાવેલાં છે અને તે અત્યંત
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ઉપયોગી તથા કપ્રિય થયેલાં છે. બીજી પણ ઘણી સંસ્થાઓએ તેમની વિદ્વત્તા તથા તેજવિની કલમને લાભ લીધે છે.
ધાર્મિક સાહિત્યના ક્ષેત્રે મને લાગ્યું છે કે શ્રી પ્રતિક્રમણસૂત્ર પ્રબોધ ટીકાના ત્રણ ભાગ તેમની અસાધારણ પ્રતિભા, સર્વતોમુખી વિદ્વત્તા તથા પ્રબલ પરિશ્રમવૃત્તિને જીવંત પૂરાવે છે. આવશ્યક સૂત્રે પર આટલું વિસ્તૃત પ્રમાણભૂત વિવેચન અન્ય કોઈ ગ્રંથમાંથી ભાગ્યે જ મળે એમ છે.
આધ્યાત્મિક સાધનામાં પણ તેઓ ખૂબ ખૂબ આગળ વધ્યા છે. પાંચ વર્ષ પહેલાં તેમના મગજની એક નસ તૂટી અને સ્થિતિ ગંભીર બનતાં તેમને હરકીશનદાસ હેપીટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા, ત્યારે પૂજ્ય ગુરુદેવે ત્યાં પધારી મંગલીક સંભળાવી વાસક્ષેપ નાખે. ત્યારે તેઓની શારીરિક સ્થિતિ ઘણુ ખરાબ હોવા છતાં પૂજ્ય ગુરૂદેવના મંથન મુજબ તેમને જરાયે વિષાદ ન હતું, તે નમસ્કારમંત્ર તથા ઉવસગહરં સ્તંત્રને અવારનવાર પાઠ કરતા હતા અને મનને ધર્મભાવનામાં લીન રાખતા હતા. તેઓએ તેમના ચિ. શ્રી નરેન્દ્રકુમારને ચેમ્બર એકલી મારી પાસેથી વાસક્ષેપ મંગાવ્યું હતું. તેમની ધર્મશ્રદ્ધા, સાધુ પ્રત્યેની ભક્તિનું એ પ્રતીક હતું.
એ આઘાતમાંથી બચ્યા પછી તેમણે ઘણાં ઘણાં કાર્યો કર્યા છે અને આજે પણ તેમની પ્રવૃત્તિને દર અખ્ખલિતપણે ચાલુ જ છે.
આવા એક બહઋત, ધર્મનિષ્ઠ તથા ઉત્તમ કેટિના સમાજસેવકનું જાહેર સન્માન થાય તે સર્વથા એગ્ય છે. તેની હું દીર્ઘકાલથી પ્રતીક્ષા કરતા હતા. તેઓ દીર્ધાયુ બની જિનશાસન, સાહિત્ય, સમાજ તથા રાષ્ટ્રની વધારે ને વધારે સેવા કરે એવી શુભેચ્છા સાથે વિરમું છું.
એમના કેટલાએ પ્રેરક પ્રસંગે મારે લખવા હતા, પણ અત્યારે મારી પાસે સમય ન હેવાથી મુલતવી રાખવા પડયા છે.
પુરુષાર્થના એ અડીખમ ચોદ્ધા-પિતાના આધ્યાત્મિક જીવનની તને પ્રજવલિત બનાવતા રહે એ અનુરોધ કરવા સાથે-ધર્મલાભ”.
મુંબઈ રીજ રોડ શ્રા. વ. ૧૦ સં. ૨૦૩૧
–યશોવિજયજી
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલ શાહુ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ડો. એસ, રાધાકૃષ્ણન તથા મહારાષ્ટ્રના રાજ્યપાલ શ્રી શ્રી પ્રકાશને જૈન સાહિત્ય અંગે માહિતી આપી રહ્યા છે, તા. ર૭–૩-૬૦
સુવર્ણ દાનપ્રસંગે ભારતના ગૃહમંત્રી શ્રી ગુલઝારીલાલ નંદા સાથે શ્રી ધીરજલાલ શાહ વાર્તાલાપ કરી રહ્યા છે, પાછળ શેઠ ભવાનજી અરજણ ખીમજી બેઠેલા છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિલ્લીમાં મુખ્ય મંત્રી શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રી સાથે દેવનાર કતલખાના અંગે વાર્તાલાપ: ડાબી બાજુથીઃ (૧) છે. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી, (૨) શ્રી ધીરજલાલ શાહ
તથા (૩) શ્રી રમણીકચંદ મેતીચંદ ઝવેરી,
અમદાવાદમાં ગણિતસિદ્ધિ ગ્રંથસમર્પણ વખતે શ્રી મોરારજીભાઈ સાથે વાર્તાલાપ :
બાજુમાં કુ. મણિબહેન પટેલ બેઠેલા છે, તા. ૧૬-૧૦–૬૬
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
NNN
કેટલાંક સંસ્મરણે
લે, પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજ્યકીતિચંદ્રસૂરિજી મહારાજ
કવિ, લેખક, શતાવધાની તથા વ્યાખ્યાનવિશારદ આચાર્યશ્રી પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈના સારા સંપર્કમાં આવેલ છે. તે અંગે તેમનાં સંસ્મરણે તેમણે લેખમાં અંકિત કર્યા છે.
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના નામથી હું જાણીતું હતું, પણ કયારેય મળવાને સંયોગ સાંપડયો ન હતો. વિ. સં. ૨૦૧૦માં તેઓ સાહિત્યસંશોધનાથે કર્ણાટકમાં આવ્યા હતા. ત્યાંથી તેઓ બેંગલોર આવ્યા, ત્યાં ગુરુદેવ વિજયલમણસૂરીશ્વરજી મ. ના દર્શન કરી એમણે આનંદ અનુભવ્યો, પ્રાસંગિક અનેક વિષ પર વિચારવિનિમય થયો. વાતમાં વાત નીકળતાં “અવધાનકલા” વિષે વાત નીકળી અને તેમણે કહ્યું કે “હાલ મારી પાસે એક મોટા સમુદાયના નવેક સાધુએ અવધાનકલાને અભ્યાસ કરી રહ્યા છે. પૂ. ગુરુદેવે મારા માટે ભલામણ કરી કે તમે કીર્તિવિજયજીને પણ આ કલામાં તૈયાર કરો તે ! તેમણે કહ્યું : “ઘણું સારી વાત, હું હાલ ત્રણ દિવસ અત્રે રોકાવાને છું. તે દરમિયાન તેમને હું આ શિક્ષણ આપીશ. અને ત્યારબાદ પત્ર દ્વારા શિક્ષણ આપતે રહીશ.” શરૂઆતમાં પંડિતશ્રી ધીરજલાલભાઈએ કેટલાક પ્રશ્નો દ્વારા મારી બુદ્ધિની ચકાસણી કરી અને તેના ધાર્યા જવાબ મળતાં તેઓ પ્રસન્ન થયા. વિ. સં. ૨૦૧૧ના માગશર વદ ૭ને ગુરુવારના શુભ મુહૂર્ત આ વિદ્યા શીખવાને મેં પ્રારંભ કર્યો. ૬ થી ૭ મહિનાના ટૂંકા ગાળામાં પંડિતશ્રીએ મને આ વિદ્યામાં તૈયાર કરી દીધો. તેમાં ગુરુકૃપા પણ કારણભૂત ખરી જ.
સં. ૨૦૧૧ના ની પાણીના ચાતુર્માસમાં શતાવધાનને જાહેર સમારંભ પૂ. ગુરુદેવ શ્રી વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી મ. ની અધ્યક્ષતામાં તા. ૩૦-૧૦-૫૫ રવિવારના રોજ
જવાનો નિર્ણય થયો. સંચાલન માટે પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. તેઓ સમયસર આવી પહોંચ્યા અને બધી તૈયારીઓ કરી. આ કાર્યક્રમ પાંચ કલાક સુધી ચાલ્યો અને હું તેમાં અણીશુદ્ધ પાર ઉતર્યો. તેથી સહુને ખૂબ આનંદ થયા. શ્રીસંઘે મને શતાવધાનીનું બિરુદ અર્પણ કર્યું અને સફલ સંચાલન માટે પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈનું પણ બહુમાન કર્યું. આ પછી ૮-૧૦ શહેરમાં મારા અવધાનપ્રાગે પૂ. ગુરુદેવની શુભ નિશ્રામાં હજારોની જનમેદની સમક્ષ થયા અને જૈનશાસનની અપૂર્વ પ્રભાવના થવા પામી
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
જીવન-દર્શન વિ. સં. ૨૦૧૨નું બીજાપુર ચાતુર્માસ કરી શ્રી કુપાકજી તીર્થ વગેરેની યાત્રા કરી. મુંબઈ જતાં વચમાં બારસી શહેર આવ્યું. ત્યાંના સંઘે અવધાન કરવા આગ્રહ કર્યો અને પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈને પણ ત્યાં ખાસ બેલાવવામાં આવ્યા. તા. ૫-૫-૧૭ રવિવારે ભવ્ય મંડપમાં મારા અવધાન પ્રયોગ થતાં ત્યાંની સમગ્ર જનતા આશ્ચર્યમુગ્ધ બની. પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ સંચાલનકાર્યમાં અત્યંત નિપુણ હેઈ, એમના દ્વારા જ્યાં જ્યાં કાર્યક્રમો ગોઠવાય છે, ત્યાં ત્યાં તેઓ ભવ્ય વાતાવરણ સર્જી શકે છે. અહીં પણ તેમની આ નિપુણતાનાં દર્શન થયાં હતાં. બારસીના શ્રી સંઘે આ અણમોલ તક ઝડપી લઈ શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રખર પાંડિત્યને સન્માનવા ખાસ અભિનંદનપત્ર ચાંદીના કાસ્કેટમાં અર્પણ કર્યું હતું. આ પ્રસંગનું અધ્યક્ષસ્થાન ૫ ગુરુદેવે શેભાવ્યું હતું.
આમ શ્રી ધીરજલાલભાઈને પરિચય વધતે ગયે. હું તે વખતે ખાસ કંઈ લખતે નહોતે. નાનકડાં પુસ્તક લખ્યાં હતાં. એમણે મને લેખનકળામાં કેમ આગળ વધાય, . તે માટે પણ માર્ગદર્શન આપ્યું, જેથી મારા લખેવાં પુસ્તકે જનતામાં વધુ ને વધુ લોકપ્રિય બનતાં ગયાં.
વિ. સં. ૨૦૨૦માં શાંતિનગરના ચાતુર્માસમાં ૧૫,૦૦૦ માનવસમૂહ વચ્ચે ભવ્ય અને વિશાળ મંડપમાં પૂ. ગુરુદેવ વિજયલમણસૂરીશ્વરજી મ.ની છત્રછાયામાં મારા ૫૬ અવધાનપ્રગો થયા. રાજનગરની પ્રજા આ અવધાને નિહાળી આશ્ચર્યમુગ્ધ બની. આ પ્રયોગનું સંચાલન પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જ કર્યું હતું. લેકે તેમની વ્યવસ્થાશક્તિને વારંવાર અભિનંદતા હતા. દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ
એક વાર મેં પંડિતજીને કહ્યું : “ દક્ષિણના પ્રવાસની કડીબદ્ધ સામગ્રી મારી પાસે તૈયાર છે. તમે સિદ્ધહસ્ત લેખક છે, તેથી તે અંગે ગ્રંથરચના કરે તો સારું.' પંડિતજીએ તે જ વખતે તેને સ્વીકાર કર્યો. લગભગ છ માસ સુધી સતત પરિશ્રમ કરતાં એ ગ્રંથ તૈયાર થયે. તેનું નામ રાખવામાં આવ્યું : “દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ.” આ બૃહદ્ કલામય ગ્રન્થનું પ્રકાશન ભવ્ય સમારોહપૂર્વક મુંબઈના સ્પીકર શ્રી સીલમના શુભહસ્તે થયું હતું. એની વ્યવસ્થાને ભાર શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઉપાડ્યો હતો અને તેનું સંચાલન પણ તેમણે જ કર્યું હતું. . સાહિત્યવારિધિ પદ - આ વખતે સકલ જનસમુદાય દ્વાર પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈને “સાહિત્ય વારિધિ'નું માનવંતુ બિરુદ અર્પણ કરી સુવર્ણચંદ્રક એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાંક સંસ્મરણે
૧૩૬ વિ. સં. ૨૦૧૩નું ચાતુર્માસ પૂ. ગુરુદેવે શ્રી આત્મ-કમલ-લબ્ધિસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિરમાં કર્યું. આસો માસમાં એન્ટોનીયા હાઈસ્કુલના વિશાળ કમ્પાઉન્ડમાં ૧૩ હજાર મનુષ્યની હાજરી વચ્ચે મારા અવધાનપ્રયોગ થયા. તેની વ્યવસ્થા તથા સંચાલનને ભાર પણ પંડિતજીએ જ ઉપાડયો હતો અને તેમાં તેઓ યશસ્વી થયા હતા.
વિ. સં. ૨૦૧૫ના કેટના ચાતુર્માસમાં પૂ. ગુરુદેવે આત્મા, કર્મ અને ધર્મ એ ત્રણ વિષ પર વિદ્વત્તાપૂર્ણ વ્યાખ્યાને આપ્યાં હતાં, જેને વ્યવસ્થિત સંગ્રહ કરવામાં આવ્યું હતું. એ વ્યાખ્યાનના સંપાદનનું કાર્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈને સોંપવામાં આવ્યું. આત્મતત્ત્વ વિચાર ભાગ ૧-૨
કલમના કસબી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ પ્રવચનેને થોડા જ વખતમાં ઠઠારીમઠારી તૈયાર કર્યા કે જે “આત્મતત્વવિચાર' ભાગ ૧-૨ ના નામથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં. તેમણે ખરે જ આ સંપાદન પિતાની અનેરી પ્રતિભા વડે અત્યંત સુંદર કર્યું હતું.
નમસ્કારમહિમા” તથા “શાસનપ્રભાવક સૂરિદેવ” જેમાં પરમગુરુદેવ શ્રી વિજય લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મ. નું જીવનચરિત્ર છે. આ બે ગ્રંથનું તેમ જ ભ, મહાવીર વગેરે અન્ય પુસ્તકનું સંપાદન-સંશોધન કાર્ય પણ તેમણે કર્યું હતું.
સંશોધન કાર્ય . પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈને થયું કે જે સાહિત્ય હું તૈયાર કરું છું, એ બધું
સાહિત્ય જે વિદ્વાન ગુરુવર્યોની નજર તળે પસાર થઈ પ્રચાર પામે તે સોનામાં સુગંધ ભળે. તે માટે તેમણે અનેક સંશોધકેમાં મારું નામ પણ પસંદ કર્યું હતું.
જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન”, “નવતદીપિકા યાને જૈન ધર્મનું અદ્ભુત તત્ત્વજ્ઞાન”, “જિનપાસના” “શ્રી નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અને હીકારકલ્પતરુ' આ બધાં પુસ્તકોનું સંશોધન કરવાની સોનેરી તક મને મળી હતી. આ ગ્રંથના વાચનથી મને ખરેખર અપૂર્વ આનંદ થયે હતે.
પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈના લેખનની એ ખૂબી છે કે તેઓ જે કંઈ લખે છે. તે તે વિષયના અનેક પુસ્તકોનું દહન કરીને પછી જ લખે છે, જેથી તેમનાં પુસ્તકો વિદ્વત્તાપૂર્ણ, સર્વાંગસુંદર, સુવાચ્ય અને કપ્રિય બને છે. તેઓ વર્ષોથી લેખનકાર્ય કરતા આવ્યા છે, એટલે એમની લખવાની હથોટી બેસી ગઈ છે અને ભાષા પર ઘણે કાબૂ છે. લખાણ એકદમ સરળ અને સ્વચ્છ હાઈ વાંચકોને રસ જળવાઈ રહે છે અને અવનવું જાણવાનું મળે છે. ત્યાર પછી તે તેમણે મંત્રશાસ્ત્ર ઉપર ઉપરાઉપરી અનેક ગ્રંથનું લેખન-પ્રકાશન કર્યું છે. હોમ્બજાના શ્રી પદ્માવતી દેવીની તેઓ અનન્ય મને વર્ષોથી ઉપાસના કરતા આવ્યા છે. કર્ણાટકમાં આવેલા એ ખુજાના શ્રી પદ્માવતીજીનાં
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જીવન-દશ ને
દર્શનાથે તે વારવાર જાય છે અને એ ઉપાસના દ્વારા તેમણે સારી એવી સિદ્ધિ અને ખ્યાતિ મેળવી છે.
તેમણે પેાતાનાં જીવન દરમિયાન સાહિત્યની અનન્ય ઉપાસના કરી છે અને ક્રૂરસુદૂર સુધી પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે, એમનું મિત્રમાંડળ પણ અહેતુ છે. એમની કાર્યશક્તિ અનેાખી છે. કંઈક કરી છૂટવાની ધગશ દિલમાં ભરેલી છે. કલાકા સુધી એક જ આસને એસી લેખનકાર્ય કરતા જ રહે છે. તેમનાં અંગમાં આળસ નથી. પ્રમાદને પરિહરી હાથમાં લીધેલુ કાય કરવામાં તેઓ સદાય તત્પર રહે છે.
મુંબઈના મેાટા મેટા અનેક સમાર ંભે તેમના માદર્શન નીચે સફળ રીતે પાર
પડયા છે.
આવા એક મહાન સાહિત્યકાર, સત્ત્વશાલી સાધક અને કુશળ કાર્યકર દીર્ઘાયુજીવી જૈન શાસનની વધુ ને વધુ સેવા બજાવતા રહે, એ જ મનેાકામના.
સરસ્વતીને પ્રણામ
શુભેાજ્જવલા સુકેામલા સુધાંશુ-દેહ-ધારિણી, સરેાજ-શુભ્રવાહિની સુજાડયદૈન્ય-દારિણી; સુહાસિની સુભાષિણી સુકીર્તિ –કાંતિ–કારિણી, સરસ્વતી નમુ' સદા તું પાપપુ જાણી,
—ધી.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
–
અધ્યાપક જ નહિ,
વિદ્યાથી પણ
લે. મુનિશ્રી નથમલજી ' શીધ્ર કવિ અને સુપ્રસિદ્ધ તત્ત્વચિંતક મુનિશ્રી આચાર્ય તુલસીની પરમકૃપા પામેલા એક • દર્શનીય સંત છે, તેમણે ચેડા શબ્દોમાં પણ પંડિતશ્રીની કાર્યશીલતાને જે ખ્યાલ આપે
છે, તે સહુને પ્રભાવિત કરે એવે છે.
ધીરજલાલભાઈને હું વ્યક્તિ કરતાં ગતિ કહેવાનું વધારે પસંદ કરું છું. વ્યક્તિ સ્થિતિસુચક છે, ગતિ કિયાસૂચક. મેં પ્રારંભથી જ ધીરજલાલભાઈને ક્રિયાશીલ જોયા છે. એમની સક્રિયતા અને દિશાઓમાં પ્રખર રહી છે. તેઓ સહુ પ્રથમ અમારી સામે શતાવધાનીના રૂપમાં પ્રસ્તુત થયા. એમના શતાવધાનના પ્રયોગો મેં જોયા. મેં અનુભવ કર્યો કે તેમનામાં માત્ર શતાવધાનીની પ્રક્રિયા નહિ, મેધા પણ છે. એ મેધા જ એમને શતાવધાની બનાવવામાં સફલ થઈ છે. - ઈ. સ. ૧૫૪માં આચાર્યશ્રી તુલસી મુંબઈમાં ચાતુર્માસ કરી રહ્યા હતા. આ ચાતુર્માસમાં ધીરજલાલભાઈ ઘણુ નિકટતાથી અમારા સંપર્કમાં આવ્યા. પહેલે સંપર્ક હત શતાવધાનીના રૂપમાં, બીજે સંપર્ક થયે એક ગસાધકના રૂપમાં. યોગના વિષયમાં મારી રુચિ હતી અને એમની પણ. આ રુચિની સમાનતાએ અમને બંનેને વધારે નિકટ લાવી દીધા. તેઓ ગસાધનામાં રુચિ રાખનારી કેટલીક વ્યક્તિઓને મારી પાસે લાવતા અને સાધનાના વિષયમાં અમે ચર્ચાઓ કરતા.
એક દિવસ મેં એમને પૂછયું “શું તમે મંત્રવિદ્યામાં પણ રુચિ રાખે છે ?' એને ઉત્તર એમણે હકારમાં આવે. એમણે કહ્યું: “મારી પાસે “વિઘાનુશાસન નામને મંત્રગ્રંથ છે. મંત્રવિદ્યામાં એ પ્રમાણભૂત છે.” મેં ફરી પૂછયું–તમારી પાસે માત્ર મંત્રગ્રંથ છે કે તમે મંત્રની સાધના પણ કરી છે?” તેમણે ઘણું જ સહજતાથી ઉત્તર આપ્યોઃ “હું આ વિદ્યાને અધિકારી નથી, વિદ્યાર્થી છું.” મેં જોયું કે ધીરજલાલભાઈ કેવલ અધ્યાપક જ નહિ, વિદ્યાર્થી પણ છે. નવીનવી વિદ્યાઓની ઉપલબ્ધિનું રહસ્ય વિદ્યાથી બની રહેવામાં જ છે. વિદ્યાર્થિતા અને વિનમ્રતાને હું એકાથી સમજું છું. વિનમ્રતા એ એવો ગુણ છે કે જે ગ્રહણશક્તિને કદી કઠિન થવા દેતા નથી.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસને ૧૯૭૩માં ધીરજલાલભાઈ મળ્યા. મેં પૂછયું : “આજકાલ શું ચાલી રહ્યું છે?” તેમણે કહ્યું: “કેટલાક પ્રયોગ કરી રહ્યો છું. હમણાં એક શિબિર યોજી હતી, તેમાં ઉપાસના અને મંત્રના પ્રયોગો કરાવ્યા. એ ઘણું સફલ થયા.”
સને ૧૯૭૪માં દિલ્હી આવ્યા. મેં પૂછયું : “કેમ આવવાનું થયું?”ધીરજભાઈએ કહ્યું: “મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ ભગવાન મહાવીરની ચિત્રાવલિ તૈયાર કરાવી છે. તેનું પ્રકાશન રાષ્ટ્રપતિના હાથે કરાવવું છે. એ ઉદેશ્યથી અહીં આવવાનું થયું છે.” સુંદરલાલ ઝવેરી પણ એમની સાથે હતા.
મેં વિચાર્યું જેમને આત્મા સ્વચ્છ હોય છે, તે અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં પણ એકાગ્ર રહી કાર્યસિદ્ધિ કરી શકે છે.
ગ્રીન હાઉસ (જયપુર) ૨૨-૭–૭૫
. (હિંદી પરથી)
વીર વિભુને વંદના
ગજે છે ઘનઘોર મેઘ સઘળે કે દષ્ટિ ચાલે નહિ, ઘરે ઘેર રવે સુણી વનપતિ ઘેઘુર ઝાડી મહીં વિદ્યુત દિવ્ય છટા ધરી ઝબકતી ને દૂર દર્શાવતી, ધ્યાન મગ્ન દરીમુખે વીર વિભુ હેત નમું હું અતિ. -
–બી.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
J
સ્મૃતિવિકાસની પ્રક્રિયા શતાવધાનવિદ્યા
લે. સાઘ્વીશ્રી નિર્મલાશ્રીજી મહારાજ એમ. એ. સાહિત્યરત્ન, ભાષારત. જ્ઞાનપ્રચાર માટે અવિશ્રાંત પરિશ્રમ કરનાર પૂ સાધ્વીજીના આ લેખ તેા વૈજ્ઞાનિક છે, પણ તેમાં પ`તિશ્રીના જીવનનાં સોનેરી સંસ્મરણા સંકળાયેલાં છે, તેથી અહી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે.
અચીન યુગ ભૌતિકવાદી યુગ છે. મનુષ્ય ભૌતિકવાદના આકર્ષણમાં અધ્યાત્મવાદને ભૂલી રહેલ છે. ત્યાગથી ભાગની તરફ વધી રહેલ છે. અપરિગ્રડથી પરિગ્રહ તરફ ઝુકી રહેલ છે. મનુષ્ય જ્યાં સુધી ભૌતિકવાદમાં ભટકતા રહેલ છે, ત્યાં સુધી તેને સુખ, શાંતિ અને સતાષ પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી. ભારતીય સ ંસ્કૃતિનું લક્ષ્ય ભાગ નહિ, ત્યાગ છે. સંઘષ નહિ, શાન્તિ છે. વિષમતા નહિ, સમતા છે. વિષાદ નહિ, આનંદ છે. જીવનની આધારશિલા ભેાગને માની લેવાથી જીવનના વિકાસ નહિ પણ વિનાશ થઈ જાય છે. જીવનના વિકાસ માટે આધ્યાત્મિક વિદ્યાની અનિવાય આવશ્યકતા છે.
ભારતવષ સદૈવ અધ્યાત્મવિદ્યાની પ્રયાગભૂમિ રહેલ છે. જયારે આજના ભૌતિકવાદી વિદ્યાના પ્રયાગશાળાઓમાં બેસીને અણુશક્તિના અન્વેષણમાં લાગેલ છે, ત્યારે અધ્યાત્મવાદી ઋષિ-મુનિઓએ આત્મ-શક્તિઓનું અન્વેષણ કર્યું હતું. જ્યાં આજના વૈજ્ઞાનિકાએ અણુખમ, ઉજનખમ જેવા જનહિતકર વિઘ્ન'સક શસ્ત્રોનું સન કર્યું, ત્યાં ભારતીય આત્મનિષ્ઠ તે મનીષિએએ અહિ'સા અને સત્ય આ બે વિશ્વકલ્યાણકારી શસ્ત્રોને આવિષ્કાર કર્યું. વિજ્ઞાને જ્યારે મનુષ્ય દૂરથી જોઈ શકે, દૂરની વાર્તા સાંભળી શકે અને જાણી શકે તેવા સાધનેા આપ્યાં, ત્યારે ભારતીય ચાગ અને અધ્યાત્મસાધનાએ આત્મશક્તિને ઉદ્દીપ્ત કરી અને કોઈપણ સાધન-સામગ્રી વિના આંખ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
જીવન-દર્શન
ફાન અને ચિત્તની વ્યગ્રતા બધ કરીને કેવળ આત્મ-નિક્રિયાસન દ્વારા પરમાણુથી લઈને સમગ્ર વિશ્વને જાણવાની ક્ષમતા પ્રદાન કરી. તેએ પૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સજ્ઞ કહેવાયા. આ એક નિર્વિવાદ સત્ય છે. અણુશક્તિ અસીમ છે, તે આત્મશક્તિ અન’ત. આવશ્યકતા એ છે કે મનુષ્ય તેને પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગ શેાધે.
જ્ઞાન આત્માના એક સ્વાભાવિક ગુણ છે. શતાવધાન-વિદ્યા આત્મ-શક્તિ યા સ્મૃતિ-વિકાસની એક પ્રક્રિયા છે. સ્મૃતિ આત્માના સહુજ ગુણ છે. સ્મૃતિ એ પ્રકારની હાય છે; એક સહજ પ્રતિભાજન્ય અને ખીજી પ્રયત્નજન્ય, શતાવધાનમાં સહેજ પ્રતિભાની અપેક્ષા રહે છે, જેવી રીતે વકતા. અક્ષરજ્ઞાન બધી વ્યક્તિઓને હાય છે અને વાણીની પટુતા પણ તેમનામાં ડાય છે, છતાં પણ પ્રત્યેક વ્યક્તિ વક્તા નથી થઈ શકતી, તે તે હજારામાં એક હૈાય છે, જેમાં વક્તા બનવાની પ્રતિભા હૈય છે. શતાવધાની. થવામાં પણ પ્રતિભા અને ચિત્તની અન્યગ્રતા અપેક્ષિત છે.
મધ અને મેાક્ષનુ' નિમિત્ત મન શક્તિશાળી છતાં ચંચળ છે. સાધનાક્ષેત્રમાં મનનુ' જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલુ કાઈપણ અન્ય સાધનનુ' નથી. યદિ મનની શુદ્ધિ ન થઈ શકી તા જેમ કાઈપશુ સાધનાનું શુભ ફળ જીવનમાં દૃષ્ટિગોચર થતુ નથી, તેમ સ્મૃતિવિકાસપ્રક્રિયા યા શતાવધાનવિદ્યામાં પણ સ`કલ્પ–વિકલ્પ રહિત-ચિત્તની સ્થિરતા . ન થઈ તા સ્મૃતિવિકાસ કાÖમાં સફળતા પ્રાપ્ત થતી નથી. આ સ્મૃતિવિકાસની પ્રક્રિયા, ચેાગ-સાધનાના અભિનવ આરેાહ્મણમાં પણ તીવ્ર જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરે છે. દૃઢ, સ ́કલ્પપૂર્વક પ્રયાણ થાય તે સાધક સિદ્ધિના સેવાનામાં ક્રમશઃ ચઢતા જાય છે.
પ્રાચીન કાળમાં સામાન્ય–લેકામાં પણ સ્મૃતિની પ્રખરતા દેખાતી હતી, તે ઇતિહાસ ખતાવે છે. જૈન આગમ, વેદ, ઉપનિષદ્ આદિ કંઠસ્થ પર પરાથી ચાલતા હતા. ગુરુ પેાતાનું મૌખિક જ્ઞાન શિષ્યાને આપતા અને શિષ્ય પેાતાના શિષ્યાને. આ પ્રકારે હજારો શ્લોકા કલમ કે કાગળ વિના કેવળ સ્મૃતિ ઉપર જીવિત રહેતા હતા. કહેવાય છે કે સ્મૃતિ જયારે નિળ થવા લાગી ત્યારે તાડપત્ર ઉપર લખવાનો ઉપક્રમ ચાલ્યે.'
ગમે તે હાય સ્મૃતિની પ્રખરતાના વિલક્ષણ ઉદાહરણ પ્રાચીન ઈતિહાસમાં પણ મળે છે અને વમાનમાં પણ દેખાય છે. મહામુનિવર સ્થૂલિભદ્રજીની જક્ષા, જક્ષદિાં આફ્રિ સાત બહેનેાની સ્મરણ-પ્રતિભા અસાધારણ હતી. જક્ષાને જ્યારે એક વાર જ સાંભળવાથી યાદ થઈ જતુ હતુ ત્યારે જક્ષદિન્નાને એવાર, ક્રમશઃ સાતમી બહેન રેણાને સાતવાર સાંભળવાથી અવધારણ થઈ જતું હતુ'. વિદ્યાના શોખીન મહારાજા ભાજના દરમારમાં એવા કવિએ હતા કે જેઓ ગમે તેવા અઘરા àાકે યાદ કરી લેતા. મહાકવિ ધનપાળે રચેàા તિલકમ'જરી નામના ગ્રંથ રાજાની આજ્ઞાથી નષ્ટ થતાં, તેમની પુત્રી તિલકમ'જરીએ અક્ષરશઃ ફરીથી લખાવ્યેા હતેા. ગુજરાતના મહાન
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્મૃતિવિકાસની પ્રક્રિયા શતાવધાનવિદ્યા
૧૭ તિધર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીને લાખ શ્લેકે યાદ હતા. તેઓ અખંડધારાએ ગ્રંથરચના કરી શકતા હતા. બાળક બજકુમારને ત્રણ વર્ષની બાલ્યાવસ્થામાં પૂ. સાધવીજીના મુખથી અગિયાર અંગનું શ્રવણ કરતાં જ તેમને કંઠસ્થ થઈ ગયેલ. સૂરિપુરંદર શ્રી મુનિસુંદરજી મ. એક હજાર ને આઠ અવધાન કરવા જેટલી શક્તિ ધરાવતા હતા, એટલે સહસ્ત્રાવધાની હતા. ન્યાયવિશારદ પૂ. યશવિજય મ. પણ બાલ્યાવસ્થાથી જ અદ્દભૂત મરણશક્તિ ધારક હતા. બચુ કવિને બે લાખ પદે યાદ હતાં. સ્વામી વિવેકાનંદ, અધ્યાત્મપ્રેમી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી આદિ અનેક મહાપુરુષો તેમની અદ્દભૂત સ્મરણશક્તિ માટે ભારતભરમાં વિખ્યાત છે. વિદેશમાં પણ એવી અનેક વ્યક્તિઓ છે. જેમકે મી. સ્ટેન્ટનું પ્રખ્યાત નવલકથાકાર ડીકન્સની કોઈપણ નવલકથાનું કેઈપણ પ્રકરણ અક્ષરશઃ બોલી શકતે. સન્ ૧૯૬૮માં એક ભજનપ્રસંગે તેણે આ પ્રયોગ કરી બતાવ્યો હતે. કેરની વિદ્યાપીઠમાં કુરાને શરીફને આખું આખું બોલી જનારા અનેક વિદ્યાર્થીઓનાં નામ ઉજજવલ અક્ષરે નોંધાયેલાં છે. તાત્પર્ય કે જગતભરમાં સમયે સમયે અદૂભૂત
સ્મૃતિવાળા સ્ત્રી-પુરુષ પેદા થતા રહ્યા છે ને આજે પણ પેદા થાય છે. જો કે તેમની સંખ્યા વિરલ હોય છે.
શતાવધાનને અર્થ છે સો વસ્તુઓનું અવધારણ યા ગ્રહણ યાપિ શતાવધાન વિદ્યા સહજ અવધારણશક્તિથી અધિક સંબંધ રાખે છે, તે પણ આચાર્યોએ સ્મૃતિવિકાસની વિભિન્ન પદ્ધતિઓ નિર્ધારિત કરેલ છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં મનુષ્ય જે વાતને યાદ રાખવા ઈચ્છે છે, તે સંકેતરૂપથી પિતાની ડાયરીમાં લખી લે છે. આ સંકેતવિધિનો સંબંધ આચાર્યોએ સ્મૃતિથી જેડેલ છે. અજ્ઞાત ભાષાઓને યાદ રાખવા માટે તે વનિને પિતાની ભાષામાં પરિણત કરી અવધાનકાર પિતાના યથાક્રમ ચિત્રમાં જોડે છે. . સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની વિવિધ પ્રતિભાસંપન્ન ૫. ધીરજલાલ શાહ, તેમની વિવિધ સરકારી પ્રવૃત્તિઓથી જનતામાં સુપરિચિત છે. તેમણે બાળસાહિત્ય, યુવા સાહિત્ય, ધ્યાન-જપ સાહિત્ય આદિ અનેક સાહિત્યગ્રંથનું સર્જન કરીને માનવજીવનના ઘડતરમાં સુંદર ફાળો આપેલ છે. તેમણે દયાન-ધારણાના વર્ગો ચલાવીને અનેક આત્માઓને આધ્યાત્મિક વિકાસ કરાવવાના પ્રયાસ કરેલ છે. તેમણે અનેક ગ્રંથનું સંપાદનકાર્ય કરેલું છે. તેમની પાસે સો-અવધાનકલાની સિદ્ધિ છે. જાહેરમાં ઘણીવાર તેમના પ્રયોગો થયા છે. તેમણે આ વિષયની તાલીમ આપીને કેટલીક વ્યક્તિઓને તૈયાર કરેલી છે, તેમાંની એક હું પણ છું.
શતાવધાની પં. ધીરજલાલભાઈને સન ૫૩માં હિંગણવાટ ચાતુર્માસ દરમિયાન મને સર્વપ્રથમ પરિચય થયેલ. સ્મૃતિકલા વિષયક વાર્તાલાપ થતાં તેમણે મારી જિજ્ઞાસાને અપૂર્વ પ્રોત્સાહન આપ્યું. પત્રવ્યવહાર દ્વારા કાર્યક્રમ આગળ વધે. શિક્ષણની પૂર્ણાહુતિ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જીવન-દર્શન થયા બાદ કલકત્તા ચાતુર્માસ દરમિયાન મનમાં સંકલ્પ-વિકલ્પ થવા લાગે કે શું સાવીજી શતાવધાન પ્રગ જાહેરમાં ન કરી શકે? કે ટિ નમસ્કાર મહામંત્ર આરાધક મારા પરમ ઉપકારી માતા ગુરુદેવ સુનંદાશ્રીજી મ. તથા મારા જીવનમાં ઉત્સાહવર્ધક આચાર્ય ભગવંત શ્રી હર્ષસૂરીશ્વરજી મ. સા. અને ગુરુવર્યોના હાર્દિક આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થતાં જ અવધાન–પ્રોગ-જિજ્ઞાસાએ મૂર્ત સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. વિવિધ કમીટીઓનું સર્જન થયું.
આ પ્રસંગે પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈનું કલકત્તામાં આગમન થયું અને મારા ઉત્સાહમાં વધારો થયો. તેમનું કુશલ માર્ગદર્શન અને સ્વ. શ્રેષ્ઠિવર્ય સવાઈલાલ કે. શાહના અપૂર્વ સહગના કારણે કલકત્તા હિન્દી હાઈસ્કૂલમાં તા. ૨૩-૧-૫૮ ગુરુવારના ૧૧ વાગે એંગ્લે-ગુજરાતી સ્કૂલની બાળાઓએ મંગલાચરણ ગીત ગાયું. પ્રેસિડેન્ટ એસ. પી. જેને પિતાનું વક્તવ્ય આપ્યું. કલકત્તા હાઈકોર્ટના મુખ્ય જજ શ્રી પી. બી. મુકજી આદિ ચાર જજે, સુપ્રસિદ્ધ જાદુગર કે. લાલ આદિ કલાકારે, પં. દિનેશમિશ્ર આદિ વિદ્વાને, ફ્રેંચ, અમેરિકન, જર્મન આદિ વિદેશી લેકે, શાહુ, જાલાન, અનેક શ્રેષ્ઠિવ, વિજયસિંહજી નહાર આદિ અનેક રાજનીતિ વ્યક્તિઓ, પત્રકાર આદિ અનેક પ્રત્યક્ષદર્શી એની સામે શતાવધાનને કાર્યક્રમ સફળ રહ્યો, થડા દિવસ પછી તરતજ ગાંધી ઈન્સ્ટીટ્યુટવાળાએ તેમની સંસ્થામાં મને અવધાન–પ્રયોગ કરવાની પ્રાર્થના કરી. આ બધું પંડિતજીની કાર્યક્ષમતાને આભારી છે.
આ રીતે પંડિતજી મારા જીવનના પણ એક ઉપકારી છે. તેમનું સન્માન થાય તે આનંદદાયક છે. ગુણાનુરાગી વ્યક્તિ જ ગુણવંતનું બહુમાન કરે છે, એની પ્રશંસા કરે છે. ગુણાનુરાગથી ઈષ્યને નાશ થાય છે. એક અંગ્રેજ વિદ્વાને કહ્યું છે કે –
To love one that is great is almost to be great oneself.'
ગુણવાન વ્યક્તિઓના ગુણને અનુરાગ પિતાને મહાન બનાવે છે. ગુણાનુરાગતું વર્ણન કરતા-ગ્રંથકાર કહે છે કે
उत्तम गुणानुराओ निवसइ, हिययम्मि जस्स पुरिसस ।
आतित्थयर-पयाओ, न दुल्लहा तस्स रिद्धिओ ॥ જે વ્યક્તિના હૃદયમાં ઉત્તમ વ્યક્તિઓના પ્રતિ ગુણાનુરાગ વધે છે, તેને તીર્થકર પદ સુધીની સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. .
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવનવોન્મેષશાલિની
પ્રજ્ઞાના પ્રતીક શ્રી ધીરજલાલભાઈ
લે. શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ એમ. એ., એલૂ. એ. બી., સાહિત્યરત્ન
યોગ એકેડેમીના પ્રમુખ અને મુંબઈ સમાચાર સાપ્તાહિકના વિદ્વાન તંત્રીના મન પર શ્રો ધીરજલાલ ભાઈનું જે ચિત્ર અંકિત થયું છે, તેને અહીં સુંદર અક્ષરદેહ અપાયો છે.
' કલમને અને કલમબાજને પણ ગૌરવને અનુભવ થાય એવા પડછંદ અને પ્રતિભાશાળી શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહનું જીવન આપણને હજારો વર્ષ જીવતા ઋષિ મુનિઓનું સ્વાભાવિકતયા જ સ્મરણ કરાવે છે. સીત્તેર વર્ષના જીવનની પ્રત્યેક પળને એમણે ઉદાત્ત પ્રવૃત્તિઓથી અનેકગણી બનાવી છે અને એ રીતે એમનું આયુષ્ય વાસ્તવિક રીતે કેટલું વીત્યું છે, એ કાળગણના ગંભીર સમસ્યામય છે. પેલા સંસ્કૃત સુભાષિતની માફક તેઓ માને છે કે આવતી કાલનું કાર્ય આજે કરવું, સાંજનું કામ સવારે જ કરી નાખવું, કારણ કે આ માનવીએ કાર્ય પૂરું કર્યું છે કે નહીં એને વિચાર કરી મૃત્યુ રાહ જોતું નથી. કદાચ મૃત્યુંજયને આ જ અર્થ હોઈ શકે કે મૃત્યુ આવ્યા પછી જ થઈ શકે એવા અસંખ્ય સત્કાર્યો પણ પૂરા કરી નાખે ! આ અર્થમાં ધીરજલાલભાઈ મૃત્યુંજય પણ છે જ !
કાવ્યમીમાંસાકાર મમ્મટે કાવ્યના જે આશયો ગણાવ્યા છે, એ આશયથી જ માત્ર વિશાળ વાંગ્મયનું સર્જન ધીરજલાલભાઈએ નથી કર્યું, છતાં એ આશયે પરિણામ રૂપે સિદ્ધ થયા જ છે. યશ, અર્થ, વ્યવહારવિજ્ઞાન, અનિષ્ટ સામે રક્ષણ તથા સદ્ય પરનિવૃતિ એ સર્વ આ વાંગ્મય અને અન્ય પ્રવૃત્તિઓમાંથી શેરડીમાંથી નીકળતા રસ માફક પ્રગટયા છે. કવિ ખબરદારે ગાયું છે કે જ્યાં જ્યાં વસે એક ગુજરાતી, ત્યાં ત્યાં સદા કાળ ગુજરાત” પણ આપણે જરૂર કહી શકીએ કે જ્યાં જ્યાં ગુજરાતી વસે છે ત્યાં ત્યાં ગુજરાતીના હૃદયમાં ધીરજલાલભાઈ માટે સન્માનનીય સ્થાન છે, એટલું જ નહીં પણ એમના ચાહક અને પ્રશંસક વર્ગમાં બિનગુજરાતીઓને પણ વિશાળ વર્ગ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
જીવન-દર્શન છે. આવા પ્રથિત યશસ્વી ધીરજલાલભાઈને સાહિત્યે ભાષાનું સીમલંઘન પણ કર્યું છે અને એમનાં પુસ્તકના અનુવાદ અંગ્રેજી, હિન્દી, બંગાળી ઈત્યાદિ ભાષામાં પ્રગટ થયા છે.
અર્થની બાબતમાં પ્રારંભમાં એમણે ઘણું મુશ્કેલી વેઠી, પણ પાછળથી આ બાબતમાં તેઓ નિશ્ચિન્તપણે સાહિત્યારાધના થઈ શકે એવી સ્થિતિએ પહોંચી ગયા છે. બાકી તે મનસિ ચ પરિતુષ્ટ કર્થવાન કે દરિદ્રઃ ?
એમના સાહિત્યસર્જનમાં વ્યવહારવિજ્ઞાનના રચનાત્મક સર્જને પણ છે. અનિષ્ટના નિવારણ માટે એમણે ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, મંત્રશાસ્ત્રના, ફિલસૂફીના અને યોગના ગ્રન્થનું પણ સર્જન કર્યું. સદ્ય પરનિવૃતિ માટે એમનું કાવ્યસર્જન દષ્ટાનાત્મક છે અને ૩૫૮ પુસ્તકનું સર્જન-પ્રકાશન કરીને તથા પચીસ લાખ નકલે પ્રસરાવીને એમણે સાહિત્યસર્જનમાં વિક્રમ સજર્યો છે–અધ્યપ્રસિદ્ધ યશસે હિ ધું સામાન્યસાધારણમેવ ધર્મ,
આમાંય વિષયની વિવિધતાનો પણ એમણે વિકમ જ સજર્યો છે. ચરિત્રો, કિશોર કથાઓ, ભૌગોલિક પ્રવાસ, ગણિત, મને વિજ્ઞાન, સામાન્ય વિજ્ઞાન, કાવ્ય, શિલ્પ સ્થાપત્ય, મંત્ર, ગ, નાટકે, જૈન ધર્મગ્ર કેટલાની ગણતરી કરવી ? એમનું સાહિત્ય સાચા જ અર્થમાં આબાલવૃદ્ધ માટે છે. સામાન્ય વાંચતા બાળકથી માંડીને વૃદ્ધ વિદ્વાનને પણ વાંચવામાં રસ પડે, પ્રેરણા મળે અને જ્ઞાન મળે એવી વિપુલ સાહિત્યસમૃદ્ધિ એમણે સજી છે. આમાંય પાછું લેખક પિત, પ્રકાશક બહુધા પોતે અને વિક્રેતા પણ પિતે !
વાંગ્મયને આ વિપુલ પથરાટ તલસ્પર્શી ઊંડાણ પણ ધરાવે છે, એ એમનાં સર્જનની આગવી વિશેષતા છે. “નામૂલ લિખતે કિંચિત્ ” એ સિદ્ધાન્તને એમણે ચીવટપણે પાળે છે. કોઈપણ વિષયનું આલેખન કરવું હોય ત્યારે એ વિષયનું આધારભૂત સાહિત્ય અભ્યાસીની નિષ્ઠાથી વાંચી જવું, એ વિષયના જાણકારો પાસેથી વધુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું. આમાં ય તેઓ દઢતાથી માને છે કે “ગુણાઃ પૂજાવાન ગુણિષ ન ચ લિંગ ના ચ વયઃ ” એ વિષય પર ઊંડી વિચારણા કરવી, આલેખનનું પૂ જન કરવું અને કયાંય ચેકચાક ન થાય એ પ્રમાણે એકાગ્રતાપૂર્વક આલેખન કરવું, એ એમની વિશિષ્ટ પદ્ધતિ છે. આવું આલેખન થયા પછી પણ લખાણની નકલ કાઈ વિદ્વાનને વંચાવવી અને તેઓ કોઈ સુધારાવધારા સૂચવે તે વિવેકપૂર્વક તેમને સ્વીકારવા જેટલી એમની પરિપકવ બુદ્ધિ છે. પરિણામે એમના તમામ ગ્રન્યો પરિણત પ્રજ્ઞાના પરિપકવ ફલ સમાન બન્યા છે.
શીલ તેવી શૈલી કહેવાય છે, પરંતુ ઘણીવાર મહાન ગ્રન્થનાં ચારિત્ર્ય શંકાસ્પદ - હોય છે, પરંતુ ધીરજલાલભાઈનું ચારિત્ર્ય એટલે સો ટચનું સોનું. એમની વિચારશુદ્ધિ
એવી ઉચ્ચકક્ષાની છે કે જેવા એમના વિચાર હોય એવી જ એમની વાણી રહે છે,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેવનેષશાલિની પ્રજ્ઞાના પ્રતીક શ્રી ધીરજલાલભાઈ
૧૪૧ મનમાં વિચારવું એક અને બેલિવું બીજું એ એમના સ્વભાવમાં જ નથી. તદુપરાંત -ચારિત્ર્યની બીજી મહત્વની બાબત એ છે કે જેવી એમની વાણી છે, એવું જ એમનું વર્તન છે. બેલવું એક અને કરવું બીજું એ એમનામાં અપવાદરૂપ પણ જોવા નહીં મળે. પ્રાણ જાય પણ વચન ન જાય, એવી એમની વચનનિષ્ઠા છે. આમ મન, વાણી અને વર્તનની એકરૂપતા એમના આધ્યાત્મિક બળનું ઊંડું રહસ્ય છે. તે જીવનના વ્યવહારમાં નાનામોટા સહુની સાથે કામ પાડવું પડે. આમાંય એમની વિવેકબુદ્ધિ નેધપાત્ર છે. શ્રીમંત એમના જ્ઞાન અને સિદ્ધિઓ પ્રત્યે માનની દષ્ટિએ જુએ છે, છતાં એમની સમક્ષ તેઓ કદી લાચારી કે ધનતાને દેખાવ કરતા નથી, પરંતુ માત્ર ગૌરવજનક જ વ્યવહાર રાખે છે. આવી જ રીતે પિતાના કામકાજ માટે કંઈપણ સામાન્ય વ્યક્તિનું જરાય શોષણ ન થાય એની તેઓ પૂરતી કાળજી રાખે છે. “ગ્ય
ચેન જયેત ” એમ માની અનેક કલાકાર, વિદ્વાન ઈત્યાદિને તેઓ સતત પ્રત્યક્ષ રીતે સહાયભૂત થતા આવ્યા છે. - તેઓ કલા ખાતર કલાના સંપ્રદાયમાં માનતા નથી. કલા શબ્દનો અર્થ જ કંઈક રચનાત્મક, કંઈક સર્જનાત્મક એવો થાય છે. સમાચછેદક સાહિત્યનું સર્જન કરવાને બદલે એમણે ચરિત્રાત્મક સાહિત્યથી શરૂઆત કરી અને તેય વિશેષતઃ બાળક માટેના સાહિત્યથી. આમ ચરિત્રાત્મક સાહિત્યથી ચારિત્ર્ય-ઘડતર એ એમને મૂળભૂત આશય. ત્યારબાદ ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક અને અને યુગના સાહિત્યની પરિસીમા.
સાહિત્યકાર, સાક્ષર, ચિત્રકાર, ચિકિત્સક, મંત્રવિશારદ, યોગસાધક, શતાવધાની, કવિ, પત્રકાર, નાટ્યકાર, ગણિતજ્ઞ, ઈત્યાદિ અનેક વ્યક્તિત્વ મળીને એમનું વિરાટ વ્યક્તિત્વ ઘડાયું છે. ધીરજલાલભાઈ આવશે તે આપણને કંઈક જાણવાનું મળશે, કંઈક પ્રેરણા મળશે, એવી ખાતરી એમના સંપર્કમાં આવનાર સહુ કોઈને થાય.
. ધીરજલાલભાઈની વિધિએ અનેળા અગ્નિપરીક્ષા પણ કરી જોઈ છે, પરંતુ એ સર્વમાં ધીરજલાલભાઈ સફળતાથી પાર ઊતર્યા છે. પારાવાર ગરીબી, આર્થિક સંકટ અને કુટુંબમાં ત્રણ ત્રણ પુત્રીઓના મૃત્યુ, એ બધામાં એમણે આત્મશ્રદ્ધા કરી ગુમાવી નથી. આવા સંકટમાં અને સંતાપમય વેદનામાં પણ એમણે અધ્યાત્મળ વિકસાવ્યું છે.
ધીરજલાલભાઈએ પિતાની વિવિધ સેવાઓથી સાહિત્યને સાત્વિક આનંદ આપ્યો છે, સંકટોથી ઘેરાયેલી વ્યક્તિઓને મંત્રસાધનાના માર્ગે વાળીને સંકટોથી મુક્ત કર્યા છે અને સુખી માનવીઓને પણ આધ્યાત્મિક માર્ગે વાળીને એમના સુખી ભાવિને સાત્વિક બનાવ્યું છે. જ્યાં જાય ત્યાં આશા, ઉત્સાહ, પુરુષાર્થ, ઉદારતા, સેવાભાવના વગેરે ગુણેને પ્રકાશ પાથરનાર ધીરજલાલભાઈ સાચે જ એક દિવ્યવિભૂતિ છે, એમ
એમના વધુ ને વધુ સંપર્કમાં આવનારને લાગે છે. - સીત્તેર વર્ષે પણ સત્તર વર્ષના યુવાનની ધગશથી પળે પળ પારમાર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં ગાળનાર શ્રી ધીરજલાલભાઈ હજી પણ અનેક દાયકા આપણી વચ્ચે રહે અને તંદુરસ્ત રહી સેવાની મને કામના પૂરી કરે, એવી શુભેચ્છા.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિને
મહાસીત
લે. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા
પંડિતશ્રી સાથે વર્ષોથી ગાઢ પરિચયમાં આવેલા અને તેમની દરેક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેનારા અધ્યાત્મપ્રેમી સજજને આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને જીવનની અનેક જાણવા જેવી હકીકત રજૂ કરે છે.
ઈ. સ. ૧૯૩૬ કે ૧૯૩૭ની વાત છે.
કરાંચી અને સિંધમાં મારી ઓફિસના કામકાજ અંગે અવારનવાર જવાનું બનતું. એ વખતે ત્યાં બિરાજતા શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજના દર્શનાર્થે જતા સૌથી પ્રથમ તેમની પાસે સાંભળ્યું કે શ્રી. ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ એક સારા શતાવધાની છે અને મરણશક્તિની અદ્ભુત કળા તથા વિદ્યા ધરાવે છે. તે પછી પૂ. વિદ્યાવિજયજી મહારાજ સાહેબ અંગે જ કોઈ બાબતમાં ટી. જી. શાહવાળા સ્વ. શ્રી જીવરાજભાઈ અને શ્રી. ધીરજલાલભાઈ મારી ઓફિસમાં આવ્યા. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથે પ્રથમ પરિચય થયે. તેમની સાદાઈ અને સરળતા જોઈ હું ભારે પ્રભાવિત થશે. એ પછી તેમનો વધુ પરિચય થયો અને ઈ. સ. ૧૯૩૯માં સર પુરુષોત્તમદાસ ઠાકરદાસના પ્રમુખપદે મેટ્રો સિનેમામાં તેમણે શતાવધાનના પ્રયોગો કરી બતાવ્યા, જે જોઈ હું આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયે. તે પછી તેમને સંપર્ક વધતે ગયે અને તેમના બહેળા મિત્રમંડળમાં મારું પણ એક નામ ઉમેરાયું.
શ્રી. ધીરજલાલભાઈમાં અનેક શક્તિઓનો સુમેળ થયેલ છે. ગમે તેવા અદ્રષ્ટા વિષયને ગ્રહણ કરવાની અદ્ભુત શક્તિ, અથાગ કાર્યશકિત અને અસાધારણ વ્યવસ્થા શક્તિ એ તેમના વિશિષ્ટ ગુણે છે. સામાન્ય રીતે લેખકેને કઈને કઈ વ્યસન હોય જ છે, જેમકે ચા, તમાકુ-સીગારેટ, પાન વગેરે. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈને કઈ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિના મહામોત
૧૪૩
પણ વ્યસન સ્પશી શકયુ' નથી. તેએ કહે છે કે, વ્યસન મુક્ત હાવાના કારણે જ તે માટલા મહેાળા પ્રમાણમાં સાહિત્યનુ' સર્જન કરી શકયા છે. શ્રી. ધીરજલાલભાઈના ઘડતરમાં જે જે વ્યકિતઓના હિસ્સા છે, તેમાં સૌથી અગ્રસ્થાન તેમણે તેમની માતાને આપ્યુ છે. ‘હજાર શિક્ષકથી એક માતા શ્રેષ્ઠ '–એ આપણી પ્રાચીન ઉકિતને શ્રી મણિબહેને સાચી પૂરવાર કરી આપેલી છે અને સાથે સાથે તેમણે પુત્રના શ્રેયાર્થે અપૂર્વ ભાગ આપ્યા છે.
આર્થિક સ્થિતિ અને સોગા ઢફાડા ઢાય એવા એવા સમયે પણ કમાઈ શકે તેવા પુત્રને અભ્યાસના માર્ગે દારવવેા, સહાયરૂપ અનવુ', એવુ* માતા સિવાય અન્ય કાણ કરી શકે?
શ્રી ધીરજલાલાભાઈના પિતાના સ્વવાસ સમયે કુટુ'ખની આર્થિક પરિસ્થિતિ ઘણી નબળી હતી. એવા કપરા સમયે માતા મણિબહેને કેવુ અડગ ધૈય દાખવ્યુ', તેનુ ખ્યાન આપતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમના એક પુસ્તકમાં કહ્યું છે કે : “ જો આ વખતે મારા માતુશ્રી નશીબને દોષ દઈને બેસી રહ્યા હૈ।ત કે ‘હાય મારું ભાગ્ય ફૂટયુ'' એવા કલ્પાંત કરવામાંથી ઊંચા આવ્યા ન હૈત, તે અમારી હાલત અત્યંત ખૂરી થાત, પણ તેમણે ધાર્મિક વિચારોથી પેાતાનુ' મન વાળી જાતમહેનત કરવા તરફ લક્ષ્ય આપ્યું અને કાળી મજૂરી કરવા માંડી. રાજનુ દશ કીલે ધાન્ય દળવુ', પાંચસાત પાણીનાં ખેડાં ભરી લાવવાં તથા લેાકેાનાં ભરતગુ’થણુ કરી આપવાં, એ તેમનેા રાજના ક્રમ બની ગયા હતા. આવી કાળી મજૂરી કરતાં શરીર લથડયુ, છતાંય તેમણે જાતમહેનત છેડી ન હતી. જાતમહેનત-પુરુષાર્થ એ અમારા જીવનમંત્ર મની ગા હતા, એટલે અમે ( ધીરજલાલભાઈ) પણ બધી જાતનાં કામા કરતા હતા અને તેમાં જરાય શરમ કે સકૈાચ અનુભવતા ન હતા. એક વાર રજાના દિવસેામાં એ રૂપિયા નફા મળે તે માટે કેરીના એક ટોપલા સુરેન્દ્રનગરથી દાણાવાડા સુધી એટલે સાત
માઈલ 'ઉંચકી લાવેલા.’
સહજ સાહસિકતા, પ્રવાસપ્રિયતા. કતવ્યપરાયણતા, દીર્ઘદૃષ્ટિ અને સમાજસેવાના ગુણ્ણાને કારણે તેઓ અત્ય’ત લેાકપ્રિય બન્યા છે. ઇ. સ. ૧૯૨૪માં અઢાર વર્ષની વયે તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના વિનીત થયા, ત્યારે તેમના હસ્તક રહેલા શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના પુસ્તક-સ’ગ્રહાલયમાંના ૧૬૦૦ જેટલાં પુસ્તકે તેમણે વાંચી લીધાં હતાં અને તેમાં અજાયબી પમાડે એવુ' તત્ત્વ તે એ હતુ` કે એ પુસ્તકના ક્રમ અને રૂપર'ગ વગેરે પણ તેમને બરાબર યાદ રહી ગયા હતા. ગાઢ અધકારમાં પણ તે એ પુસ્તકામાંના કોઈ પણ પુસ્તકને બરાબર શેાધી આપતા અને આ ખામતમાં તેમની વિધિસર પરીક્ષા થતાં તેઓ પૂરેપૂરા સફળ થયા હતા.
તે શાળામાં અભ્યાસ કરતા, ત્યારથી જ તેમની લેખનપ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ હતી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જીવન-દર્શન
એ વખતે તેમણે ‘છાત્ર' નામનુ' એક પાક્ષિક શરૂ કર્યુ હતુ. ત્યાર ખાદ ‘જૈતયુવક’ ‘જૈન જ્યેાતિ’ ‘વિદ્યાથી” નવી દુનિયા' વગેરે સામયિકાના સ`પાદક બન્યા અને નાના મોટા ગ્રંથાનુ નિર્માણ કરી લેખકની પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. આજે તેએ ગુજરાતી ભાષાના એક સિદ્ધહસ્ત ઉત્તમ કેટિના લેખક ગણાય છે. અનેક સસ્થાએએ તેમની એ કલાના લાભ લીધેલા છે.
લેખનપ્રવૃત્તિ દરમિયાન શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનુ જીવન લખતાં તેમને શતાવધાની થવાની પ્રબળ ઇચ્છા થઈ. ત્યાર બાદ સને ૧૯૩૪માં તેઓ શતાવધાની મુનિશ્રી સતમાલજીના સ'પર્કમાં આવ્યા અને તેમની પાસેથી પ્રાર'ભિક માદન મેળવી સ્ત્રખળે આગળ વધ્યા. સને ૧૯૩૫ના સપ્ટેમ્બરની ૨૯મી તારીખે એટલે આજથી ચાલીસ વર્ષ પહેલાં વીજાપુરના જૈન સઘના આમત્રણથી તેઓ વીજાપુર ગયા અને ત્યાં તેમણે ઉપા. શ્રી સિદ્ધિમુનિજી, મુનિશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી વગેરે સખ્યાધ સાધુ-સાધ્વીએ તથા નાગરિકાની વિશાળ હાજરીમાં પૂરાં ૧૦૦ અવધાના સફળતાપૂર્ણાંક કરી ખતાવ્યાં. શ્રી. રામચ'દ્ર જમનાદાસ અમીન ખી.એ; એલએલ.ખી. આ સમારોહના અધ્યક્ષસ્થાને હતા. આ રીતે તેમણે સે। અવધાનો કરી બતાવતાં વીજાપુરના શ્રીસ`ઘે તેમને સુવર્ણચંદ્રક સાથે ‘શતાવધાની'નુ' ખિરુદ આપ્યુ. આજે તા તેઓ ભારતના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી ‘શતાવધાની’ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
દીવા જેમ દીવાને પ્રગટાવે છે, તેમ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ આ કળા પ્રાપ્ત કરી, તેને ખાનગી ન રાખતા ગ્રંથ દ્વારા જાહેર પ્રજા સમક્ષ ખુલ્લી કરી છે, એટલું જ નહિ પણ તેમની ઠેરવણી નીચે અનેક અવધાનકારા તૈયાર થયા છે. આચાર્ય શ્રી વિજય કીર્તિ ચદ્રસૂરિજી, પ્રવર્ત્તક મુનિશ્રી જયાનવિજયજી, મુનિશ્રી ધનરાજજી સ્વામી, મુનિશ્રી શ્રીચ'દ્રજી સ્વામી, સાધ્વી શ્રી નિર્મીલાશ્રીજી, સાધ્વીશ્રી વિદ્યાવતીજી, શ્રી મનહરલાલ ખી. શાહુ એડવાકેટ વગેરે. આ કારણે, અવધાનપ્રયાગાની પર ́પરા જળવાઈ રહી છે અને તેથી લેાકસમૂહનું આ વિદ્યા તરફ નોંધપાત્ર આક`ણુ થયેલુ છે. અવધાનવિદ્યા દ્વારા તેમણે ગણિતસિદ્ધિના વિશિષ્ટ પ્રયાગા નિર્માણ કર્યાં, જે એમની અસાધારણ પ્રતિભાને આભારી છે. આ પ્રયાગેાથી હજારા મનુષ્યે પ્રભાવિત થયા છે અને તેમાં ભારતના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાનો, દેશનેતા, પંડિત, પત્રકારો તેમજ સ્કાલરાના પણ સમાવેશ થાય છે. ભારતના માજી નાયબ વડાપ્રધાન માનનીય શ્રી મારારજી દેસાઈ એ આવા એક પ્રત્યેાગ સમયે તેમના વિષે ખેલતાં કહ્યુ` હતુ` કે, “ શ્રી. ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિ માટે ગુજરાત ગૌરવ લઈ શકે એમ છે. ગણિત એ અટપટુ નથી, એ વાત શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમના ગણિતત્ર'થા દ્વારા સિદ્ધ કરી ખતાવી છે. મે' ‘ગણિતસિદ્ધિ' ગ્રંથનુ' સમણું એટલા માટે જ સ્વીકાર્યુ છે કે એ નિમિત્તે હું તેમના પ્રત્યેના સદ્ભાવ વ્યક્ત કરી શકું.”
t
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર-વચનામૃતના પ્રચાર અંગે કલકત્તામાં જાયેલી એક સભામાં શ્રી તાજમલજી બેથા અને શ્રી ધીરજલાલ શાહ ભાગ લઈ રહ્યા છે, સને ૧૯૬૩
શ્રી મહાવીર-વચનામૃતનું કલકત્તા ખાતે પ્રકાશન થયું ત્યારે સભાના અધ્યક્ષ શ્રી વિજ્યસિંહ નહાર શ્રી ધીરજલાલ શાહને સન્માનાર્થે ચાંદીને અશોકસ્થંભ અર્પણ કરી રહ્યા છે. તા. ૪-૮-૬૩
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝાગ્રામ (બંગાળ)માં શ્રી વિનેાખાજીને શ્રી મહાવીર-વચનામૃત ગ્રંથ સમર્પણ કરતી વખતે શ્રી ધીરજલાલ શાહ પ્રવચન કરી રહ્યા છે. ૬-૮-૬૩
શ્રી વિનાબા શ્રી ધીરજલાલ શાહુકૃત ‘શ્રી વીર-વચનામૃત’ ગ્રંથ રસપૂર્વક વાંચી રહ્યા છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
શકિતના મહાસોત
એક સાહિત્યકાર તરીકે શ્રી. ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિ અજેડ છે. તેમણે નાના મોટાં સાડાત્રણસો ઉપરાંત પુસ્તક લખ્યાં છે અને તેની પ્રસિદ્ધ થયેલી કુલ નકલને આંકડો વીશ લાખથી પણ વધુ છે. આ ગ્રંથ તેમણે વિધવિધ વિષ પર લખ્યા છે. તેમાં ભારતના મહાન પુરુષોનાં જીવનચરિત્ર, પ્રવાસવર્ણન, માનસવિજ્ઞાન, શિલ્પ
થાપત્ય, ગણિતવિદ્યા, રોગ અને અધ્યાત્મ તેમજ મંત્ર, તંત્ર અને જૈનધર્મ વિષયક થશે મુખ્ય છે. જૈન ધર્મશાસ્ત્રો તેમજ ઈતિહાસના તેઓ ઊંડા અભ્યાસી છે અને તેમનાં લખેલાં કેટલાંક પુસ્તકે જૈન પાઠશાળાઓમાં પાઠ્ય પુસ્તક તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે.
જૈન ધર્મવિષયક સાહિત્યમાં તેમણે લખેલ જૈન શિક્ષાવલી, જીવવિચાર-પ્રકાશિકા, નવતત્વ દીપિકા, જિન પાસના, વીર-વચનામૃત, જૈનધર્મસાર, ભક્તામર-રહસ્ય, ઉવસગ્રહ સ્તોત્ર, હીકારકલ્પતરુ, શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી આરાધના વગેરે મુખ્ય છે. પ્રતિક્રમણસૂત્ર પ્રબંધ ટીકાના તેમણે તૈયાર કરેલા ત્રણ ભાગ માટે ભારતનો સમગ્ર જૈન સમાજ હરહંમેશ માટે તેમને ત્રણી રહેશે. પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્રોની અર્થઘટના, સમજણ અને વિસ્તૃત વિવેચન, સંશોધનની દષ્ટિએ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલ છે, જે અભ્યાસીઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડે તેવા છે. સૂત્રોનું હાર્દ સમજવા માટે આપણે ત્યાં આજ સુધી આવું કોઈ પ્રકાશન થયેલું જોવામાં આવતું નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈને ઘણાં પ્રમાણપત્રો, ઘણા ચંદ્રક તથા ઘણી પદવીઓ મળી છે, પણ તેમણે તેનું કદિ અભિમાન કર્યું નથી. એક વાર એક મહાશયને શ્રી ધીરજલાલભાઈને પ્રાપ્ત થયેલા સુવર્ણચંદ્રક જોવાની ઈચ્છા થઈ અને તેની માંગણી કરી, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ માથું ખંજવાળ્યું. “તે કયાં પડ્યા છે? તે વિચારવું પડશે. આ પરથી આ બાબતની તેમની નિઃસ્પૃહતા જણાઈ આવે છે.
ઉપર કહ્યું તેમ જીવનના પ્રારંભથી જ તેઓ સરસ્વતીના ઉપાસક બન્યા છે અને ગમે તેવા અટપટા સંગોમાં પણ તેમણે પિતાની એ ઉપાસના છેડી નથી. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી તેમની ઉપાસના અતિ જવલંત બની છે અને તેણે અનેક લેકેનું ભારે આકર્ષણ કર્યું છે. તેમનું નિવાસસ્થાન એક ગૃહસ્થનાં રહેઠાણને બદલે સરસ્વતી માતાના મંદિર જેવું લાગે છે. જ્યારે જ્યારે તેમને ત્યાં મળવા જવાનું અને ત્યારે તેઓ કંઈ ને કંઈ લખતા હોય અગર પ્રફ સુધારતા હોય અને આસપાસ પુસ્તકોના ઢગલા ખડકાયેલા હોય. તેઓ સાચું જ કહે છે કે “પુસ્તકે એ મારે સાચા પ્રિયજન છે અને તેમની વચ્ચે રહેવાનું મને વધારે ગમે છે.”
કઈ જ્ઞાની પુરુષે સાચું જ કહ્યું છે કે “પુષ્પવતો દિ દુઃણમાનો મવત્તિ' દુઃખમાં જ માનવ આત્મામાં રહેલી શક્તિઓને વિકાસ થાય છે. જર્મન કવિ ગેટેએ તે ત્યાં
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જીવન-દર્શન સુધી કહ્યું છે કે સુખ એ પ્રભુએ અજ્ઞાનીઓને આપેલી બક્ષિસ છે, જ્યારે દુખ એ જ્ઞાનીઓને વારસે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈનું સમગ્ર જીવન આ કથનને પૂરવાર કરે છે. તેમની સાધના અને તપ અજોડ છે, પણ આપણા જીવનની મોટામાં મોટી કરુણતા એ છે કે આપણે માનની સિદ્ધિ જોઈ શકીએ છીએ, પણ એ સિદ્ધિ પાછળની સાધના અને તપને આપણને ખ્યાલ આવી શકતા નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિમાં તેમના સ્વ. માતુશ્રીને જેટલો હિસ્સો છે, એટલે જ હિસ્સે તેમની પત્ની શ્રી. ચંપાબહેનને છે. શ્રી ચંપાબહેન તપસ્વી છે, સહિષ્ણુ છે અને પતિની સિદ્ધિના પાયામાં તેમને મહત્વનો ફાળો છે. પત્ની જ્યાં સુધી પતિને પૂરેપૂરી રીતે સાનુકૂળ નથી બની જતી, ત્યાં સુધી પતિ ભાગ્યે જ કઈ મેટું કાર્ય કરી શકો હેય છે. શ્રી ચંપાબહેનને જોઈએ છીએ કે તરત જ પંડિત વાચસ્પતિ મિશ્રના પત્ની “ભામતી” યાદ આવે છે. યૌવનકાળમાં અમદાવાદ હતા, ત્યારે ધીરજલાલભાઈ ઘરમાંથી પૈસા લઈ શાક લેવા તે જાય, પણ શાક લાવવાને બદલે તે પૈસા માસિક પિસ્ટ કરવાના પિટલ સ્ટાપ માટે વાપરી આવતા અને શ્રી. ચંપાબહેન શાકની રાહ જોઈ ઘેર બેસી જ રહેતા. આ પણ એક પ્રકારનું તપ જ છે ને ! શ્રી. ચંપાબહેને. આવું તો ઘણું સહન કર્યું છે, પણ તેમની સહનશીલતા, સેવાપરાયણતા અને સમર્પણભાવનાના કારણે જ વર્તમાનકાળે આપણે શ્રી ધીરજલાલભાઈની આવી અપૂર્વ સિદ્ધિ જોઈ શકીએ છીએ.
સિત્તેર વર્ષની પાકટ વયે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈની તમામ ઈદ્રિયે સાબૂત અને કાર્યદક્ષ છે. આજે પણ એક યુવાનની માફક તેઓ કાર્ય કરી રહ્યા છે. સિત્તરમા વર્ષે પણ તેમના પાંચેક પુસ્તકોનું પ્રકાશન થવા પામેલ છે. આ કાંઈ નાનીસૂની સિદ્ધિ નથી. આવા એક મહાન સાહિત્યકાર, કલાકાર અને ઉપાસક એવા શ્રી. ધીરજલાલભાઈનું જાહેર સન્માન થતું જોઈને મને અત્યંત આનંદ અને હર્ષ થાય છે. અંતમાં પરમાત્મા શ્રી ધીરજલાલભાઈને તન્દુરસ્તીભર્યું દીર્ઘજીવન અપે, તેમજ તેઓ તેમના કાર્યક્ષેત્રમાં ઉત્તરોત્તર વધુ અને વધુ પ્રગતિ કરે, એ જ અભ્યર્થના.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
લે ડો રમણલાલ સી. શાહ
એમ.એ.પી.એચ.ડી. - મુંબઈ યુનિવર્સિટીના માનનીય પ્રાધ્યાપક,
લેખક તથા ચિંતક શ્રી ધીરજલાલભાઈ અંગે પિતાના સ્મરણને પ્રજાને આ લેખમાં ખૂબીથી ખુલ્લે કરે છે.
દૂરદર્શી પંડિત પ્રવર
શતાવધાની પંડિતશ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહને હું મારી બાલ્યાવસ્થાથી ઓળખું છું અને એમના બહુમુખી વ્યક્તિત્વની છાપ મારા મન ઉપર ઘણી ઊંડી પડી છે.
- 'મારા એક જયેષ્ઠ બંધુ શ્રી જયંતીભાઈએ અમદાવાદના શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં રહીને અભ્યાસ કરેલ. દર વર્ષે એ રજાઓમાં ઘરે આવે ત્યારે છાત્રાલયના વિવિધ અનુભવો અમને સંભળાવે. વતન પાદરા છેડી મુંબઈમાં અમારા કુટુંબે સ્થાયી વસવાટ કર્યો, ત્યારે તેઓ સી. એન. છાત્રાલયના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ માટે સ્થપાયેલ “ચીમન છાત્ર મંડળના સભ્ય બન્યા. એ મંડળ તરફથી વખતે વખત વિવિધ કાર્યક્રમો યોજાતા અને તેમાં જયંતીભાઈ સાથે અમે પણ જતા. આ કાર્યક્રમનું સરસ આયોજન શ્રી ધીરજલાલભાઈ કરતા, કારણ કે ચીમન છાત્ર મંડળના એ મુખ્ય પ્રણેતા હતા. એ મંડળના ઉપક્રમે કલ્યાણ પાસે આવેલા એક રમણીય સ્થળ રાયતાનું પર્યટન ગોઠવવામાં આવેલું. એ પર્યટનમાં હું જોડાયેલા અને ત્યાં મેં પંડિત શ્રી ધીરજલાલને પહેલી વાર જોયેલા. એ પર્યટનનું જે આજન એમણે કરેલું તે એટલું વ્યવસ્થિત, એકસાઈવાળું અને સુંદર હતું કે એની છાપ મારા ચિત્ત ઉ૫૨ દઢપણે અંકિત થઈ ગઈ, જે આજ સુધી પણ એટલી જ તાઝી છે. ઉલ્હાસ નદીમાં નાન, આસપાસ પ્રકૃતિના રળિયામણા વાતાવરણમાં ફરવાનું, દૂધપાકપુરીનું ભજન, મને રંજન કાર્યક્રમ અને ભાષણે એ બધું જોયું–અનુભવ્યું ત્યારે એમ લાગ્યું કે પર્યટન તે આવું જાવું જોઈએ.
પંડિત શ્રી. ધીરજલાલભાઈને નામથી તે પહેલાં જ સુપરિચિત થયે હવે, એમની વિદ્યાર્થી-વાચનમાલાની પુસ્તિકાઓથી. “ભગવાન ઝાષભદેવ” પુસ્તિકા વાંચ્યા પછી એ શ્રેણીની ઘણી પુસ્તિકાઓ મારી કિશોરાવસ્થામાં વાંચી ગયે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ પ્રકારની પુસ્તિકાએ પ્રથમ વાર જ છપાઈ હતી અને શાળાઓના વિદ્યાર્થીઓને
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન તેમજ આમજનતાને એ ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડી હતી. આમ માહિતીસભર અને કપ્રિય પુસ્તિકાઓએ ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનેખું સ્થાન મેળવ્યું.
મુંબઈમાં સ્થિર વસવાટ કર્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અલંકાર થિયેટર સામે એક મકાનમાં માનસચિકિત્સાના ઉપચારનું કેન્દ્ર ચાલુ કરેલું. “ચિમન છાત્ર મંડળના કામ માટે કોઈ કોઈ વાર શ્રી જયંતીભાઈ સાથે હું એમના કેન્દ્ર પર જેતે. ત્યારે હું નાને કિશોર હતો. તે વખતે જયંતીભાઈને પૂછેલું કે ધીરજલાલભાઈ શું કામ કરે છે? માનસચિકિત્સા શબ્દ ત્યારે પહેલવહેલે સમજાયે, જ્યારે જયંતીભાઈએ કહ્યું મને સમજાય એ રીતે કે-“તેઓ ગાંડા માણસને સાજા કરવાનું કામ કરે છે. તે વખતે ધીરજલાલભાઈ પ્રત્યે મારે અહંભાવ ખૂબ વધી ગયે. આપણા પછાત દેશમાં બહુ ઓછા લેકે આ પ્રકારની ચિકિત્સા કરાવતા, એટલે એમને એ વ્યવસાય બહુ સારી રીતે ચાલે નહિ, પરંતુ યુરોપ-અમેરિકામાં તેઓ આ વ્યવસાય ચલાવતા હેત તો અઢળક સંપત્તિ મેળવી હત.
કેલેજના અભ્યાસકાળ દરમિયાન કઈ કઈ વખત ધીરજલાલભાઈને મળવાનું થયેલું. એમના શતાવધાનના પ્રયોગો જોયેલા. તે દરમિયાન અજંટા-લેરાના પ્રવાસે જવાનું થયું, ત્યારે કોલેજની લાયબ્રેરીમાં એ સ્થળે વિશે કોઈ પુસ્તક હોય તે વાંચી લેવું એવી ઈચ્છાથી પુસ્તક મેળવવા ગયે. પુસ્તક મળ્યું, “કુદરત, અને કળાધામમાં વીસ દિવસ.” એના લેખક શ્રી ધીરજલાલભાઈ છે એ જાણ ખૂબ આનંદ થયો. એટલી બધી માહિતીથી સભર એ પુસ્તક હતું કે ગુજરાતીમાં અંજટા-ઈલેર વિશેનું આટલું માહિતીસભર ત્યારે ભાગ્યે જ કોઈ લખાયું હશે !
સમય જતાં જૈન ધર્મ અને સાહિત્યમાં રસ પડવા લાગે. પંચ પ્રતિક્રમણ વિશેનાં જુદાં જુદાં પુસ્તકો જોઈ ગયે. પરંતુ તેમાં ધીરજલાલભાઈએ જે પુસ્તક તૈયાર કર્યા છે, એટલાં સમર્થ અને વિદ્વગ્ય પુસ્તકે ગુજરાતીમાં હજુ કોઈ તૈયાર થયાં નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથે વધારે ગાઢ સંપર્કમાં આવવાનું થયું જ્યારે વિજાપુરમાં શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી જ્ઞાનમંદિરનું ઉદ્ઘાટન હતું ત્યારે. તે સમયે કાર્યક્રમ પતી ગયા પછી સાંજે બધા કાર્યકર્તાઓ બેઠા હતા ત્યારે દરેક વિષયમાં ધીરજલાલભાઈ જે માહિતી આપતા તે સમયે તેમની વિદ્વતપ્રતિભાને અને ખો પરિચય થયા. એમણે ધર્મના ક્ષેત્રે પણ જુદા જુદા વિષયનું કેટલું બધું અધ્યયન કર્યું છે, તેને ખ્યાલ આવે. વિજાપુરથી અમે બધા મહુડી ગયા. મહુડીથી પાછા ફરતાં જે એક ઘટના બની તેને મારા ચિત્ત ઉપર ઘણો પ્રભાવ પડે, મહુડી ધર્મશાળામાંથી નીકળી અમે બધા બસમાં બેઠા. તે સમયે ધીરજલાલભાઈએ મારા ખીસામાં એક ચબરખી નાખી. હું કાઢવા જતું હતું, પરંતુ તેમણે મને અટકાવ્યો અને કહ્યું, “હમણાં નહિ, થોડીવાર પછી હું
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂરદર્શી પંડિતય
૨૪૯
કહું ત્યારે એ ખીસામાંથી કાઢો. ' એ પ્રમાણે એક ખીજી ચમરખી એમણે શ્રી. મનસુખલાલ તારાચંદના ખીસામાં મૂકી. ખીજી ત્રણેક ચમરખી જુદી જુદી વ્યક્તિએના ખીસામાં મૂકી. ખસ ચાલુ થઇ. ક'ડકટર અમારી પાસે ટિકિટ લેવા આવ્યેા. ટિકિટ લેવાઇ. ધીરજલાલભાઈએ કહ્યુ' સૌ સૌની પાસે પેાતાની ટિકિટ હાવી જોઈ એ. દરેકની પાસે ટિકિટ આવી ગઈ. ત્યાર પછી એમણે કહ્યું ‘હવે તમે પેલી ચખરખી વાંચી જુએ.’ એ ચબરખીમાં એમણે દરેકના ટિકિટના નંબરના છેલ્લા આંકડા લખ્યા હતા. બધાની ટિકિટની ખાખતમાં એમણે જે લખ્યુ હતું, તે અક્ષરશઃ સાચુ' પડયું. ધીરજલાલભાઇની આ શક્તિ જોઈને અમે બધા છક થઈ ગયા. એમણે કહ્યુ, “ સાધનાથી આવી વિવિધ પ્રકારની શકિત ખીલવી શકાય છે. ”
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ શતાવધાનના વિવિધ પ્રયેાગા ઘણે સ્થળે કરી બતાવ્યા છે. ગણિતના પણ વિવિધ પ્રયેાગા એમણે કર્યા છે. આ ઉપરાંત સામાન્ય જનતા જાદુ કહે એવા પ્રકારના ચમત્કારના કેટલાક પ્રયેાગેા એમણે એમનાં પુસ્તકોના પ્રકાશનવિધિના સમારોહ પ્રસંગે કરી બતાવ્યા છે. આ બધી શક્તિ એમને વર્ષોંના જપ, ધ્યાન, ચેગ, અવધાન- વગેરેની સાધનાના પરિણામે પ્રાપ્ત થઈ છે. મંત્રવિદ્યાના તેઓ ઊંડા જાણકાર છે. એ વિષયમાં એમણે જે ગ્રંથા લખ્યા છે, એવા ગ્રંથા ગુજરાતી ભાષામાં ખાસ કાઈ લખાયા નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની ખીજી એક શક્તિ તે કુશળ આયેાજનની છે. કાઈ પણ કામ કરવુ' તે એમના શબ્દોમાં કહીએ તે સેાળ આની કરવુ જોઇએ. એટલા માટે તેએ પેાતે જે કંઈ જવાબદારી ઉપાડે તે અહુ જ સુંદર રીતે પાર પાડે છે. તેઓ મહિના અગાઉથી તૈયારી કરતા હેાય છે, કારણ કે તેઓ જેમ જીવનમાં દીવ`દૃષ્ટા છે, તેમ આયેાજનમાં પણ દૂરદર્શી' છે. દરેક ચેાજના કે કાર્યક્રમની તેએ ખૂબ મનનપૂર્વક વિચારણા કરી, તેને લગતા બધા મુદ્દાઓને આવરી લઈ, તેની પાછળ ખ’ત અને ચીવટથી લાગી જાય છે અને તેને પૂરી સફળતા અપાવે છે. આવા કાર્યક્રમાના સંચાલન સમયે ધર્માંમાં તેમની અડગ શ્રદ્ધા અને પૂર્ણ આત્મવિશ્વાસની આપણને પ્રતીતિ થાય છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની પ્રતિભા બહુમુખી છે. એ પ્રતિભાનાં કેટલાંક પાસાંની મારા મન ઉપર પડેલી છાપનેા અહીં સક્ષેપમાં પિરચય કરાવ્યેા છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને સીત્તેરમું વર્ષ ચાલે છે. આ ઉંમરે પણ અવનવી ચેાજનાએ પાર પાડવાની, એક યુવાનને પણ શરમાવે એવી ધગશ અને શક્તિ તેઓ ધરાવે છે. પ્રભુ એમને દીર્ઘાયુ બન્ને અને શતાયુ ખનાવે એવી અભિલાષા વ્યક્ત કરુ છુ.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરાટ વ્યક્તિત્વ /
સ્વરાટ વૈદુષ્ય
અને
[ સંસ્મરણની ઝલકમાં] લે. ડો. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી એમ. એ. પીએચ. ડી. નવી દીલ્લી. હિંદી અને સંસ્કૃત ભાષાના ઉત્તમ કવિ, મંત્રશાસ્ત્રના મર્મજ્ઞ તથા અનેક શાસ્ત્રોના પારગામી, વિદ્વાન, આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથેના સંપર્ક-સહવાસથી થયેલા લાભનું, તેમજ તેમના વ્યક્તિત્વનું વિશદ રેખાંકન રજૂ કરે છે.
શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહનું સન્માન-અભિનંદન કરવા તેમના સિત્તેર વસંતેની સુરભિ વડે સુવાસિત થયેલ સમાજ તત્પર બન્યું છે અને તે અંગે એક ગ્રંથ પણ તેમને અર્પિત કરવાનું છે, આ વાત ઘણા-ઘણાને આનંદ પમાડનારી છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ પિતાના બાલ્યકાળથી જ સાહિત્ય અને સમાજની સેવામાં અહર્નિશ આગળ વધતા રહ્યા છે. તેમણે સમાજને ઘણું ઘણું આપ્યું છે અને આજે પણ સતત પરિશ્રમપૂર્વક અનેરું સાહિત્ય પીરસી રહ્યા છે. આવા મહાન સાહિત્યસેવીનું સન્માન કરવું, એ આપણું આવશ્યક કર્તવ્ય છે.
આ પ્રસંગે લગભગ ૨૫ વર્ષનાં સંસ્મરણે મારાં મસ્તિષ્કમાં તરી આવે છે. કેવું વ્યક્તિત્વ અને કેવું વર્ચસ્વ? સને ૧૫૦ થી ૧૯૫૭ સુધીના વચગાળામાં પ્રાય પ્રતિદિન હું તેમની સાથે રહી કંઈક શીખતે હતું. તેમના સંપર્કમાં રહી મારા જીવનને યેગ્ય દિશામાં લઈ જવાની પ્રેરણા મેળવતે અને પગલે પગલે તેઓમાં ઉત્સાહ, કર્મઠતા, પ્રગતિશીલતા વગેરેના આદર્શો જોઈ તેનું અનુકરણ કરવાનો પ્રયત્ન કરતે હતે. તે અંગેનાં કેટલાંક સંસ્મરણે આ રીતે છે – પહેલો પરિચય
સને ૧૯૫૦ની સાલમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને પ્રથમ-પરિચય થયે, તે વખતે હું મુંબઈમાં વિલેપારલામાં અધ્યયન કરતે હો. સંન્યાસાશ્રમમાં પ્રતિષ્ઠા-મોત્સવના દિવસમાં બપોરના સમયે મારા પૂજ્ય ગુરુદેવ પાસે તેઓ અલંકાર-સંબંધી વિચારણા માટે આવેલા અને તેમની પ્રેરણાથી જ હું પણ એમને મળે. શ્રી શાહે મને ‘અજિત
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરાટું વ્યક્તિત્વ અને સ્વરા વૈદુષ્ય શાંતિસ્તવના અલંકારે અંગે વિવેચન લખી આપવાનું કામ સોંપ્યું. મેં હા પાડી. પણ પુસ્તકોના અભાવે કાર્ય કેમ થશે? આ પ્રશ્ન રજૂ થયે, ત્યારે તેમણે મારું સરનામું લખી પુસ્તકે મોકલી આપવા જણાવ્યું
તે પછી એ પુસ્તકની પ્રતીક્ષામાં હતું, એવામાં તેઓ પિતે જ પુસ્તકે આપવા પધાર્યા ત્યારે મારા મનમાં તેમના પ્રત્યે શ્રદ્ધા જાગી તથા મને લાગ્યું કે એક પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર હોવા છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈમાં “પારસમણિ” ના ગુણ પણ છે, કે જે પિતે પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન આપી સાહિત્યસેવા માટે મને પ્રેરી રહ્યા છે. મેં તેમના કહેવા પ્રમાણે કામ પૂરું કર્યું, એટલે તેઓ મને જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળમાં આવી જવાની ભલામણ કરવા લાગ્યા. તેની સાથે જ મારા ભાવી જીવનને સાહિત્યસેવી બનાવવાને ઉપદેશ પણ આપે, જે આજ સુધી મારા માટે વરદાનરૂપ બને છે. તે એક રીતે “નદી-નાવ-સંજોગ' હતો. જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળ” માં
શ્રી ધીરજલાલભાઈના ઉદાર સહાગથી હું “જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળ” માં કાર્યરૂઢ થયો. ત્યાં “શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર પ્રધટીકા ના બીજા ભાગનું સંપાદન ચાલુ હતું. શેઠ શ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ દોશીએ સ્થાપેલી આ સંસ્થામાં તેઓ પોતે પૂરેપૂરો રસ લેતા હતા અને કેટલાક મુનિરાજે તથા પંડિતવર્ય શ્રીલાલચંદ ભગવાન્ ગાંધીને પણ આ કાર્યમાં સહકાર હતો, તેથી મને નિત્ય નવું જ્ઞાન મળતું, કામ કરવાની આવડત વધતી અને શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાચા સ્નેહથી કોઈ પણ કાર્યમાં સાથે રાખી આગળ વધવાની પ્રેરણું આપતા રહેતા. લગભગ સાત વર્ષ સુધી તેમની સાથે રહી મેં અનુભવ્યું કે તેઓ એક સાચા સાહિત્યકાર છે, ઉચ્ચ કેટિના વિચારક છે, કુશલ ચિત્રકાર છે, નિપુણ માનસ છે, મંત્રશાસ્ત્રના જ્ઞાતા છે, ગણિતશાસ્ત્રના પંડિત છે અને શતાવધાની પણ છે. સ્વાધ્યાયી અને અધ્યવસાયી
સાહિત્યસેવાનું કાર્ય અસિધારા જેવું કઠિન કાર્ય છે. ઘણા સાહિત્યકારે કલ્પના જીવી હોય છે. તેમની લેખિનીમાં જે પ્રવાહ આવે છે, તે ભાવગંગાના પ્રવાહથી વધારે બળવાન બને છે, પણ શાસ્ત્રીય સાહિત્યસેવાનું કાર્ય તેથી વધારે અઘરું છે. ત્યાં મનેવિલાસની અપેક્ષા બુદ્ધિગત શ્રમને ફાળે વધારે હોય છે. આવું કાર્ય ગુરુપરંપરા અને સ્વાધ્યાયની શૃંખલાથી સંભવિત બને છે. પૂર્વાચાર્યોની મેધાનું પરિજ્ઞાન તેમજ તેનું સર્વસુલભ શબ્દમાં ઉપસ્થાપન સર્વ સામાન્યનું કામ નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ આવા કાર્યને પાર પાડવા માટે નવા નવા ગ્રંથને સ્વાધ્યાય કરતા અને તેમાં એપ આણવા માટે જોઈતે અધ્યવસાય કરવામાં સદા તૈયાર રહેતા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
જીવન-દર્શન
એક વાર સંશોધન કરતી વખતે તિઉપર શબ્દ ઉપર વિચારણા થઈ. કેશગ્રંથો જોતાં તેમાં ત્રિપુષ્કરને સામાન્ય અર્થ મળે, પણ તેથી સંતોષ થયે નહિ. એટલે તેઓ તે અંગે જુદા જુદા વિષયેના વિદ્વાનોને મળ્યા અને છેવટે સંગીતશાસ્ત્રના એક વિદ્વાન પાસેથી તેને વાસ્તવિક અર્થ મેળવવામાં સફળ બન્યા કે જે અર્થ હતઃ ચામડાંથી મહેલાં ત્રણ પ્રકારનાં વાઘઃ મૃદંગ, પણવ અને દર. ' એક વાર નમસકાર-સ્વાધ્યાય ગ્રંથ માટે પ્રાચીન સાહિત્ય જેવા અને પ્રવાસે ગયા, ત્યારે મહામહોપાધ્યાય શ્રીગોપીનાથ કવિરાજ પાસે નમસ્કારની મંત્રમયતા અંગે ચર્ચા કરી. તેઓએ અન્યાન્ય ચર્ચા સાથે સ્વામી પ્રત્યચેતનાનંદજીને કલકત્તામાં મળી તેમના ગ્રંથો મેળવવા અને વાંચવાની ભલામણ કરી હતી. તે પછી કલકત્તામાં તેમને મળવા અને તેમનાં પુસ્તકો મેળવવા માટે જે પરિશ્રમ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ખેડા હત, તે જોતાં મને ભારે આશ્ચર્ય થયું હતું. આ રીતે કોઈ પણ કાર્ય હોય, તેને સ્વીકાર્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ “હિં વા તથાપિ, જા તા સાધવામિની ઉક્તિને ચરિતાર્થ કરે છે. તેમનું વાંચન એટલું બધું વિસ્તૃત છે કે આપણે તેને તાગ પામી શકતા નથી, એટલે મારી માન્યતા છે કે તેઓ ઉત્તમ સ્વાધ્યાય અને અધ્યવસાયી છે. વિનેદપ્રિય અને સાહિત્યરસિક
જે વ્યક્તિ શાસ્ત્રાભ્યાસી અને દાર્શનિક હોય છે, તે સદા ગંભીર હોય છે. તેમાં એકાંતસેવનની નિષ્ઠાએ વધારે ઘર કરેલું હોય છે અને તે પોતાના જ્ઞાનની આગળ બીજા બધાને લઘુ માનતી થાય છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ આવા દેથી સર્વથા મુક્ત છે. જ્યારે તેઓ વાર્તાલાપ કરતા હોય છે, ત્યારે પ્રસન્નમુદ્રામાં રહી તેઓ નાના-મોટા વિને પ્રસંગો બહુ સરસ રીતે રજૂ કરે છે. તેમના મુખેથી સાંભળેલા કેટલાય, વિનેદપ્રસંગે મને યાદ છે. સાહિત્યિક વિનેદમાં એક વાર તેઓશ્રીએ એક પ્રાચીન પંડિતને હસ્તલિખિત પ્રતના સંપાદનને પ્રસંગ બહુ જ ગમત સાથે સંભળાવે. કેઈ વાર મંત્રતંત્રના ચમત્કારે તે કોઈવાર પિતાના અનુભવો સંભળાવી અને આનંદ પમાડતા. તેમની સાથે શેધકાર્ય પ્રસંગે અથવા પુસ્તક પ્રકાશન સમારોહ અંગે કરેલા પ્રવાસમાં તેમની આનંદમુદ્રાને સાક્ષાત્કાર સહેજે મને મળી રહ્યો છે.
શ્રી શાહની દઢ ધારણા છે કે, બધાને સાથે લઈને ચાલવામાં જ શ્રેય છે. એટલે તેઓ કેઈ પણ સમારેહનું આજન કરે છે, ત્યારે તેની સાથે જ સાહિત્ય અને સંગીત, નૃત્ય અને ગીત વગેરેના કાર્યક્રમ અવશ્ય રાખે છે. કેટલાય કવિદરબારે, નૃત્યપ્રયોગો, નાટ્યસમારંભ, વિદ્વત્સમ્માન તથા અન્યાન્ય પ્રવૃત્તિઓના લીધે જ તેઓ વડે આયોજિત સમારોહમાં કઈ દિવસ પ્રેક્ષકેની ઉપસ્થિતિ એછી હોતી નથી. અને બાલક હોય કે વૃદ્ધ બધાને પોતપોતાની રુચિ પ્રમાણે માનસિક રાક મળે છે. તેમની
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
વિરાટું વ્યક્તિત્વ અને સ્વરાટુ દુષ્ય આવી ઉત્તમ મનવૃત્તિના કારણે દરેક સાહિત્યકાર, કવિ, લેખક, સંગીતજ્ઞ, ગીતકાર અને અન્ય જાતના કલાકારે તેમના ઈશારા માત્રથી સહકાર આપવા તૈયાર રહે છે.
આદર કરવાથી જ આદર મળે છે” આ લેકેતિ પ્રસિદ્ધ છે. આ દષ્ટિએ ઘણીવાર જોયું છે કે તેઓ સામાન્યથી સામાન્ય કલાકારને પણ તેટલું જ સન્માન આપે છે, કે જેટલું એક ઉત્તમ કલાકારને આપે છે. એકવાર જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળમાં “અજિતશાંતિસ્તવ'ની ગાથાઓને સંગીત-પદ્ધતિએ તૈયાર કરાવવાની વિચારણા થઈ ત્યારે મને તેમણે કઈ સંગીતજ્ઞ શોધી લાવવા માટે કહ્યું. હું મારી જાણ પ્રમાણે એક માણસને લઈ આવ્યું. તે સામાન્ય સ્થિતિને હતું અને પિસ્ટ ઓફિસની બહાર કાગળ મનીઓર્ડર વગેરે લખવાનું કામ કરતું હતું. તેની સાથે વાત ચલાવતાં જાણવા મળ્યું હતું કે તે પાકિસ્તાનથી આવેલે શરણાર્થી હતું, પણ સંગીતવિદ્યાને સારે પંડિત હતા, તેથી તેની વિદ્યાને ધ્યાનમાં રાખી સારૂં સન્માન કરાવ્યું હતું. પાછળથી આ સંગીતપ્રેગ આજના જાણીતા સંગીત નિર્દેશક શ્રી કલ્યાણજી આણંદજીની પાટ વડે ઘણું સમારેહપૂર્વક જાયે હતા.
આ રીતે મંત્રવિદ્યાના નિષ્ણાતે, જતિષવિદ્યાના વિશેષજ્ઞો, આયુર્વેદના વિદ્વાને કે અન્ય કલાકાર વગેરે સાથે સારા સંબંધ રાખી તેમનું બહુમાન કરવા-કરાવવામાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ સદા અગ્રણી રહે છે. તેમની સાથે રહેવાથી મને પણ દેશના ઉચ્ચ સાહિત્યકાર-મહામહોપાધ્યાય ૫. ગોપીનાથ કવિરાજ, મ. મ. નારાયણશાસ્ત્રી ખિતે શ્રી હજારીપ્રસાદ ત્રિવેદી, પં. કે. ભુજખલી શાસ્ત્રી, મ. મ. કાલીપદ તર્કચાર્ય, સંગીતમાર્તડ પં. કારનાથ ઠાકુર, રાષ્ટ્રસંત વિનેબાજી વગેરે અનેક વ્યક્તિઓ સાથે પરિચય થયેલ છે. • વર્ષમાં બે–ચાર મેળાવડાના પ્રસંગે લાવી પિતાના સ્નેહીજનેને જાતજાતની સાહિત્યિક, આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃતિક વાનગી આપવાનું કાર્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈ ઘણાં વર્ષોથી કરતા આવ્યા છે. નવાં પુસ્તક લખી તેમનું પ્રકાશન કરવા માટે તેઓશ્રી વડે જાતા સમારે મુંબઈ અને બીજા શહેરમાં બહુ આવકાર પામ્યા છે. આ સમારોહમાં રાષ્ટ્રનેતા, સમાજસેવી, શાસનના અધિકારી, તેમજ બીજા ગણ્ય-માન્યજનેને
ધી કાઢવા, તેમજ તેમની નિશ્રામાં સમાજને ઉધન આપવાની કુશળતા ખરેખર શ્રીશતાવધાનીની દૈવી સંપદા છે સરલાદયી અને સૌજન્યમૂતિ
આપણે ઘણી વાર જોઈએ છીએ કે કેટલાક વિદ્વાને “વિદ્યા સહારિ વિનચંની ઉક્તિથી સાવ વિપરીત સ્વભાવવાળા થતા જાય છે. જેમ જેમ તેમનું સન્માન વધે છે, તેમ તેઓ આત્મીયજને તથા સામાજિક કાર્યકર્તાઓ સાથે સંપર્ક એ છે કરતા જાય છે,
२०
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જીવન-દર્શન પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં અપવાદ છે. તેઓ અભિમાનને પાસે પણ આવવા દેતા નથી. જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડળના કાર્યકાળમાં મધ્યાહ્ન-વિરામના સમયે તેઓ અમને જુદા જુદા પ્રસંગે રજુ કરી પિતાના અનુભ, વિનેદ-વાર્તાઓ વગેરે સંભળાવતા. તેમની સાથે પ્રવાસ કરતાં પણ મને ઘણું ઘણું જાણવા–જોવા મળ્યું છે. એક જાતની વિશિષ્ટ કર્તવ્યનિષ્ઠા સાથે તેઓ પ્રવાસકાળમાં પોતાના કાર્યક્રમો રાખતા હતા. પ્રાતઃ કાળથી માંડી રાત્રિ સુધી જે જે પ્રવૃત્તિઓ થતી તે રાત્રે સૂતા પહેલાં લખી તૈયાર કરી શયન કરવું એ તેમને નિયમ હતે. વારાણસી, કલકત્તા, ઝાડગ્રામ, સૂરત, અમદાવાદ વગેરેમાં તેમની સાથે પ્રવાસ અને ત્યાંના કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવાના મારા અનુભવે અતિસુખદ અને જ્ઞાનવર્ધક નીવડ્યા છે. આવા પ્રસંગમાં સમાન વ્યવહાર રાખી કઈ પણ જાતના ભેદભાવ વગર બધી પ્રવૃત્તિઓમાં સાથે રાખવાથી ઉત્સાહવૃદ્ધિ થાય તે સ્વાભાવિક છે.
ઝાડગ્રામમાં પૂજ્ય વિનોબાજીને “શ્રીમહાવીર-વચનામૃત' ગ્રંથ સમર્પણ કરવા માટે કલકત્તાથી સ્પેશ્યલ રિઝર્વેશન કરાવી સમાજના આગેવાને સાથે પ્રવાસ કરે. તેમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એટલી બધી સુંદર વ્યવસ્થા રાખી હતી કે જેથી બધા સાથીઓ ખુશ થઈ ગયા હતા. પ્રસંગોપાત્ત કાવ્યગોષ્ઠિઓ, હાસ્ય-વિનેદ, ક્રીડા-પ્રવૃત્તિ અને અન્ય આવશ્યક ખાવા-પીવા, નાસ્તા વગેરેની વ્યવસ્થાથી બધા વિસ્મિત બન્યા હતા. તેમના ઘેર ચિ. નરેન્દ્રભાઈના લગ્નપ્રસંગે જાયેલ સાહિત્યિક કાર્યક્રમો અને જમણના પ્રસંગમાં ધનપતિઓ, સમાજસેવકે, સાહિત્યકારો-સાક્ષરો વગેરેની સહર્ષ ઉપસ્થિતિ અત્યંત શ્લાઘનીય હતી. તેથી શ્રી ધીરજલાલભાઈની સરલહદયતા અને સૌજન્યને સહેજે ખ્યાલ આવી જાય છે. ઉદાત્ત આદર્શોના અનુરાગી
આજનો સંક્રમણકાલ કે જ્યારે દરેક માણસ એક યા બીજા ભૌતિક સંકટને લીધે પિતાની દૈનિક ક્રિયાઓને મુશ્કેલીથી સંપન્ન કરી રહ્યો છે, ત્યારે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ પોતાની આદર્શ પ્રવૃત્તિ પર મક્કમ જ રહ્યા છે. તેઓ આધ્યાત્મિક જીવનયાપનની દષ્ટિ રાખી આત્મકલ્યાણ અને પરોપકારના માર્ગે આગળ વધતા રહ્યા છે. તેમના સમગ્ર સાહિત્યને જોતાં કહી શકાય છે, કે તેઓ એક મહાપુરુષ છે કે જેઓ નિરંતર સાધનાનું આલંબન લઈ તેનાથી પ્રાપ્ત થયેલા અમરફળનો એકલા ઉપગ ન કરતા સકલ સમાજને તેમાં ભાગીદાર બનાવે છે, ઉપદેશ, આદેશ, આલેખન તેમજ વ્યાખ્યાન વડે માનવતાના દ્વાર ઉઘાડે છે, સત્ પ્રેરણા આપી કર્મનિષ્ઠ બનાવે છે અને સેવાસદૂભાવથી બધાને આનંદિત કરે છે.
જીવનના વિવિધ સંઘર્ષોમાં પસાર થતા શ્રી શતાવધાની પિતાના આદર્શોમાં
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરાર્ વ્યકિતત્વ અને સ્વાર વૈદુષ્ય
૧૫૫
કોઈપણ જાતના ફેર-બદલ કર્યા વગર સ્વીકારેલા માગે વધતા રહ્યા છે. તેમનુ' સાહિત્ય માલક, જુવાન કે વૃદ્ધ બધાને માટે આદર્શ પ્રેરણા આપનારૂં છે. લેાકરજન અને દ્રવ્યલાભને ગૌણુ રાખી સાચા મનથી મા ભારતીની પવિત્ર સેવામાં તન્મય રહેવાની તેમની ભાવના ખરેખર દરેક સાહિત્યસેવી માટે આદશ રૂપ છે. એટલે તેએ એક રીતે આધ્યાત્મિક ચેતનના અગ્રદૂત' છે.
શતશત અભિનદન
આવા એક મહાન સાહિત્યકાર અને આદશ પુરુષનુ` મહુમાન થવુ જ જોઈએ. જેએએ પેાતાની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિના આરંભકાળથી આજ સુધી મનમાં શિવ–સ પ રાખી અનેિશ પાર પાડવા માટે જ ઉત્તમાત્તમ સાહિત્યની રચના કરી, પ્રવાસેા કર્યાં, ગ્રંથા ઉપર ટીકાઓ રચી, અવધાન-વિદ્યાનેા વિશિષ્ટ પ્રયત્નપૂર્વક વિકાસ કર્યાં, મત્ર, તંત્ર અને યત્રાની શાસ્ત્રીય પ્રક્રિયાએ રજૂ કરી, સ્વયં ઉપાસના કરવા વડે દીનદુઃખીએનાં દુઃખા મટાડવા, ગણિતવિદ્યાના આશ્ચય પૂર્ણ પ્રયાગા પ્રસ્તુત કર્યાં, તેમજ સમાજસેવા વડે પોતાના જીવનને ધન્ય બનાવ્યું, એવા શતાવધાની, વિદ્યાભૂષણુ, મંત્રમનીÚ ૫. શ્રી ધીરજલાલભાઈને શત-શત અભિનંદન છે. તેએ દીર્ઘાયુ થાએ તથા નિરાપદ્ જીવન વ્યતીત કરી આત્મકલ્યાણ અને લાકકલ્યાણના પથને આલેતિ કરી, એ જ શુભકામના.
ધન્ય ધરા ગુજરાતની
નવાણુ નાનાં નિમળાં, ભદ્રિક ભેાળા લેાક; ધન્ય ધરા ગુજરાતનૌ, આપે સંપત્તિ થેાક.
સુદર ઝાડી ઝુપડાં, વળી હરિયાળાં ખેત; ચુિડ ખેલે કાસ ત્યાં, ઉપજે અન્નકુ` હત. વાનરની વસ્તી ઘણી, ખ્રી'માં એનાં દ્વાર; ટહૂકે કેાયલ કુંજમાં, નાચે મનહર માર.
ર
૩
—થી.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાળ
ની શીતળ છાયા
લે, શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ અનેક ગ્રંથોના યશસ્વી નિર્માતા તથા ગુજરાતી પત્રોના સુપ્રસિદ્ધ કટારલેખક આ લેખમાં શ્રી. ધીરજલાલભાઈને અને પરિચય કરાવે છે.
વિશાળ ઘેઘૂર વડલાની વડવાઈઓ તરફ ફેલાઈ હોય, એ વડવાઈ પાછી ધરતીમાં પાઈને નૂતન વૃક્ષરૂપે રે પાતી, ફૂલતી અને ફાલતી હોય અને આમ આસપાસની ધરતીને ઢાંકી દે એ એને વ્યાપ વિસ્તર્યો હોય!
બસ, આવી જ મુ. શ્રી. ધીરજલાલભાઈને વ્યક્તિત્વ વિશેની મારી કલ્પના હતી. એમના જૈન સંસ્કારોના બીજમાંથી “જૈન બાલગ્રંથાવલી”, “જૈન શિક્ષાવલી”,
વીરવચનામૃત” તેમજ “શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર પ્રબોધટીકા” (ત્રણ ભાગ) જેવી ભરમ ધર્મ કૃતિઓનું પ્રાગટય થયું. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં તેઓ “છાત્ર” નામનું હસ્તલિખિત સામયિક ચલાવતા હતા, એમાંથી “જૈન જ્યોતિ” અને “વિદ્યાથી” જેવાં માતબર સાપ્તાહિકે પ્રગટ કર્યા. એવી જ રીતે ગણિત તરફની વિશેષ રુચિને કારણે એમાં સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી, પણ એ સિદ્ધિમાં એમની આંતરિક સાધનાનું તત્વ ભળતાં એને કેઈ નૂતન સ્વરૂપે જ આવિર્ભાવ થયે.
જીવનમાં આવેલી પરી આપત્તિના સમયે ઈશ્વરના સતત સ્મરણે એમને સાચો માર્ગ ચીંધ્યો અને જીવનની આ નાનીશી ઘટનાના બીજમાંથી આરાધનાના માર્ગે ઉન્નત પ્રયાણ કરનાર મુ. શ્રી. ધીરજલાલભાઈ પાસેથી સરળ અને સર્વજન્યગ્ય એવું મંત્ર-સાહિત્ય મળ્યું. ધનના ગર્વમાં અને વૈભવના આડંબરમાં જીવનસાર્થક્ય માનતા આ જમાનામાં એમણે આત્માની તાકાત પર નજર ઠેરવી. આ બીજમાંથી જ શતાવધાનના પ્રયોગોની વિરલ શક્તિ પ્રગટ થઈ, જેણે શ્રી ધીરજલાલભાઈને સમગ્ર દેશમાં પાટી નામના અપાવી છે.
આટઆટલી સિદ્ધિ મેળવી લેવા છતાં એમની નમ્રતા સહેજે લેપાઈ નથી. એમની
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫૭
વિશાળ વડલાની શીતળ છાયા
સાદાઈ એવી ને એવી જ અક્ષત રહી છે. ૭૦ વર્ષની વયે પણ એ શક્તિવંતા જુવાનની પેઠે મ્યુસન લગાવીને, ચટાઈ પર બેસીને વાત કરતા હાય છે. આમ જૈન સંસ્કારી અને ગાંધીજીએ પ્રમેાધેલા આદર્શ-એ ખંનેના સુભગ સમન્વય એમના તાજગીભરેલા સયમપૂર્ણ જીવનમાં જોવા મળે છે.
નિશાળના અભ્યાસકાળ દરમ્યાન મે' એમની “જૈન ખાલગ્રંથાવલી ” વાંચી. મારા કાલેજના અભ્યાસકાળ દરમ્યાન એમના શતાવધાનના વિસ્મયકારી પ્રયાગા નિહાળ્યા. એ પછી મ`ત્ર-સાહિત્ય વિશે જાણવાની અભિરુચિ જાગતા એમણે લખેલા મંત્ર–સાહિત્યના અભ્યાસ કર્યાં, માટાભાગના ગ્રંથૈામાં તે। આ જટિલ વિષયનુ જટિલ રીતે જ આલેખન કરવામાં આવતુ, જ્યારે મુ. શ્રી ધીરજલાલભાઇના મંત્રવિષયક પુસ્તકોમાં મ`ત્ર અને આરાધનાની સાચી રીત સમજાવીને, એને અંગેની વિસ્તૃત છણાવટ કરવામાં આવી હોય છે, આરાધનાની ઝીણામાં ઝીણી માહિતી દર્શાવવામાં આવી હોય છે. આ વિષયમાં પ્રવેશ કરનારને અથવા તે ગતિ કરી ચૂકેલાને-એ બંનેને મદદરૂપ થાય તેવું આ સાહિત્ય છે. ગુજરાતમાં આટલી સરળતાથી, આટલું બહે।ળુ` મ`ત્રસાહિત્ય ખીજા કોઈ એ લખ્યુ હોય તેવું મારા ખ્યાલમાં નથી.
જીવનના પ્રારંભે કારમી આર્થિક ભીસમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈનું ઘડતર થયુ છે. નાની વયે જ પિતાની છત્રછાયા ગુમાવનાર શ્રી ધીરજલાલભાઈના હૈયની કસોટી કરતા અનેક પ્રસંગે। એમના જીવનમાં આવ્યા છે, પરંતુ આ આપત્તિએ સામે હસતે મુખે ઝઝૂમીને નિર્ધારિત ધ્યેયને માગે સતત આગળ ધપતા રહ્યા છે. નિરાશા કે નિ`ળતા કદી એમને પશી શકયા નથી. એને પરિણામે જ એમના જીવન પ્રત્યેના અભિગમમાં કયાંય કટુતા જોવા મળતી નથી.
થોડા વખત પહેલા જ મને મુ. શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રત્યક્ષ પરિચયમાં આવવાની તક સાંપડી. આ સમયે મારા પિતાશ્રી શ્રી જયભિખ્ખુ સાથેના એમના ઘણાં સ્મરણા તાજા થયાં. એથી ય વિશેષ તા એમના હૂંફાળા વાત્સલ્યના અનુભવ થયા. વડલાસમી પ્રતિભાની વિશાળતાના મને ખ્યાલ હતા, જ્યારે એની શીતળતાના નવા અણુસાર આ સમયે સાંપડયો. એમના દીર્ઘજીવન અંગે “ જીવેત શરઃ શતમ્” ની પ્રાથના સાથે વિરમું છું.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
લે. શ્રી ઇન્દુમતી ચીમનલાલ શેઠ રાષ્ટ્રપ્રવૃત્તિના એક સૂત્રધાર તથા શિક્ષણક્ષેત્રે જીવનનું સર્વસ્વ સમર્પણ કરનાર શેઠ ચી. ન. વિદ્યાવિહાર તથા શ્રીમતી માણેક વિનયમંદિરના સંચાલિકા અને મુંબઈ તથા ગુજરાત રાજ્યના માજી શિક્ષણપ્રધાન આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ અંગે પોતાનુ અંતર ઉધાડે છે.
*
શ્રી ધીરજલાલભાઈ
લગભગ પચાસ વર્ષ પહેલાંની વાત છે. તે વખતે શેડ ચી. ન. વિદ્યાવિહારનુ સ્વરૂપ ફક્ત એક છાત્રાલયનું જ હતું. મેટા ભાગના છાત્રો હાઇસ્કૂલ કે કુમારશાળાની સગવડ વિનાના ગામડાંઓમાંથી આવતા. તે સમયે હાઈસ્કૂલ જૂજ ફક્ત શહેરામાં જ હતી અને કુમારશાળાએ પાંચ થી સાત ધારણની પણ મેટા ગામેામાં જ હતી. તેથી વાલીઓની હાડમારીનેા પાર નહાતા. વળી તે સમયે ગામડાં છોડીને શહેરમાં વસવાની પ્રક્રિયાએ જોરદાર વેગ પકડયા નહોતા, તેથી ઘણાં મધ્યમ વર્ગનાં વેપાર કરતાં જૈનવૈષ્ણવ કુટુંએ ગામડામાં વસતાં અને તેમના પુત્રોને શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયમાં ભણવા માટે મૂકતા.
તે વખતે ૭૦-૮૦ વિદ્યાથીએ રહેતા અને આસપાસની હાઈસ્કૂલામાં પાંચથી અગિયાર ધેારણામાં અભ્યાસ કરતા.
બુનિયાદી શિક્ષણની તે તે વખતે કલ્પના પણ નહિ, પણ સેા વગેરે મોટા કેળવણીકારાના વિચારો શિક્ષિતવગમાં પ્રચલિત હતા. તે સમયની કેળવણી કેવળ યાદદાસ્તની પુસ્તક્રિયા તાલીમ હતી, તદ્ન બેઠાડુ હતી અને શાળાઓમાં વ્યાયામ, કારીગરી, કલા, અભિવ્યક્તિ, ભાવના, સંવેદનશીલતા, શ્રમ વગેરેનું નામ પણ નહાતુ', પણ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસે પેાતાના વીલમાં એમ દર્શાવ્યુ હતુ કે ખાળાને ઉદ્યોગ અને કારીગરીનું શિક્ષણ પણ આ ટ્રસ્ટમાંથી અપાય.
સ્વ. અંબાલાલભાઈ પ્રખર વાચક હતા. બાળકાને નાનપણથી સારી તાલીમ આપવી જોઈએ અને તે જ માટામાં મેાટા વારસા છે, એમ તે માનતા અને તે જ વિચારથી તેમણે પાતાનાં બાળકાને માટે રીટ્રીટ શાળા સ્થાપી હતી. શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયના ટ્રસ્ટીમ`ડળના તેઓ પ્રમુખ હતા.
ગામડાના વિદ્યાથી એને સારુ' શિક્ષણ આપવા ટ્રસ્ટીમંડળે વિચાર કર્યાં અને એવા નિચ ઉપર આવ્યા કે સર્વાંગી વિકાસ સાધવાને માટે એક પ્રાયેાગિક શાળા શરૂ કરવી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલભાઈ
અને જ્યાં સુધી સરખું ન ગોઠવાય ત્યાં સુધી મેટ્રીકના છેલ્લા વર્ષમાં આ કુમારોને આસપાસની શાળામાં દાખલ કરીને ત્યાંથી મેટ્રીકની પરીક્ષા અપાવવી. તે સમયમાં પરીક્ષા લઈને બાળકે ગમે તે રણમાં દાખલ કરી શકાતા હતા.
છાત્રાલયના જૂના વિદ્યાથી ધીરજલાલભાઈ આ નાનકડી પ્રયોગશાળામાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. મૂળ ગામડાના. તેમના માતુશ્રી અત્યંત ધાર્મિક વૃત્તિના અને તેજસ્વી. દીકરાને ધનવૈભવને વારસ નહિ પણ ધર્મવૃત્તિ, જ્ઞાનજિજ્ઞાસા અને સેવાપરાયણને વાર આપે, તે અંકુરને આ વિદ્યા અને ચારિત્ર્યઘડતરના સુવાસિત વાતાવરણમાં પાંગરવાની તક મળી.
બાળકે તે ઉત્સાહથી થનગનતા હતા. બે-ત્રણ સાથીઓ સાથે ધીરજલાલભાઈ આ સંસ્થાને વિકસાવવા અને સ્થિર કરવા મંડી પડયા. સાહિત્યના શેખની સાથે જ તેમણે ચિત્રકળાના શોખને સારો વિકસાવ્યું હતું.
શાળાના વિદ્યાથીઓ ઓછા તેથી પિતાની રુચિ અને ઈચ્છા અનુસાર તેઓ વિદ્યા અને કારીગરીમાં સમય આપતા. શાળા બે પાળીમાં ચાલતી. સવારના ચારેક કલાક બૌદ્ધિક વિષયો લેવાતા અને બપોરે કલા-કારીગરી વગેરે વિષયો ચાલતા. વિદ્યાથીઓ ધીરજલાલભાઈને ચિત્રની ઉપાસના કરતા જોતા અને તેમાંથી પ્રેરણા મેળવતા. કંપઝીશન, ફીગર ડ્રોઈંગ, રંગમિલાવટ બધું તેમાંથી બાળકે આપે આપ શીખે. પ્રશ્નોત્તરી, વાતચિત, ટેળટપ્પા ચાલતા રહે, હાસ્યવિનેદ પણ થાય અને વિદ્યાથી શીખતે જાય. તે પિતે પણ ન જાણે એ રીતે સંસ્કાર સિંચાતા જાય. કારીગરીના-ધાતુ કતરકામ, ફેટવર્ક, નેતરકામ, સિલાઈકામ વગેરેના વર્ગો ચાલે. વિદ્યાથીએ હસે હોંસે તેમાં જાય. પિતાની અંદર રહેલી ભાવના અને શક્તિને અભિવ્યક્તિ મળે તેથી તેમને આનંદ સમાય નહિ. ધીરજલાલભાઈ બધા ઉદ્યોગના જાણકાર-વિદ્યાથીને ઉત્તેજન આપે, સૂચન કરે અને તેનું કામ બિરદાવે. કેઈ વાર વિદ્યાર્થીઓના કલા-કારીગરીનું પ્રદર્શન પણ ગોઠવે.
સાહિત્ય અને અધ્યયનને પણ ધીરજલાલભાઈને ઘણે શોખ. હસ્તલિખિત અંકેની પ્રવૃત્તિ તે એમની જ. વિદ્યાથીઓને લેખો લખવા કહે. વિદ્યાથીની કક્ષાને અનુરૂપ સંદર્ભ પુસ્તકોનાં નામ આપે. વિદ્યાથી ઉત્સાહપૂર્વક પુસ્તક વાંચે અને લેખ તૈયાર કરે–તેને ખબર પણ ન પડે તે રીતે અધ્યયન અને અધ્યાપન થઈ જાય.
તે જ અરસામાં શાળાની શરુઆતમાં હું શાળામાં શિક્ષણકાર્યમાં જોડાઈ બાળકોને અંગ્રેજી અને ગુજરાતી શીખવાડતી. તેમના ઉત્સાહથી અને રસથી મને આનંદ આવત. મને યાદ છે કે કવિતાના છંદ બાળકો ઉત્સાહપૂર્વક શીખતા, ધીરજલાલભાઈ પણ ગુજરાતી શીખવતા.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
જીવન-દર્શન ચારિત્ર્યનું ઘડતર થાય અને વાંચતા મઝા પડે તેવું કથાસાહિત્ય ગુજરાતીમાં બાળકે માટે બહું એ શું હતું. ધીરજલાલભાઈએ એ ઉણપ દૂર કરવા કમર કસી અને જૈન કથાઓની સરસ નાની પુસ્તિકાઓ પ્રસિદ્ધ કરી. તે સમયે ભાવ પણ પાંચ પૈસા જેટલો જ રાખે.
જૈન સાહિત્ય અતિસમૃદ્ધ છે અને વિશાળ સમુદ્ર જેવું છે. તેમાંથી મોતી જેવી સુંદર બેધદાયક રસથી ભરપૂર વાર્તાઓ શોધી શોધી ઘૂંટી ઘૂંટીને તેમણે તૈયાર કરી. આ પ્રવૃત્તિમાંથી તેમને કદાચ પિતાની સાહિત્યિક અભિરુચિની પણ જાણ મળી હશે. પછી તે સાહિત્યને ધેધ બહાર પડવા લાગ્યો. કથાસાહિત્યની લગભગ ત્રણસો જેટલી પુસ્તિકાઓ પ્રસિદ્ધ થઈ. બાળકને અનુરુપ જરા મોટા ટાઈપ અને સાદી શિષ્ટ સુરેખ રસદાર ભાષા. આ માળાની કેટલીએ આવૃત્તિઓ થઈ ગઈ. હવે તે તેની કિંમત પણ વધી છે, પણ તે એટલી જ કપ્રિય ને બાલપ્રિય રહી છે.
ધીરજલાલભાઈ બાળકના–અને પછીથી યુવાન અને પ્રૌઢના પણ સત્વ અને શક્તિને બહાર કાઢી શકતા. બાળકને આત્મવિશ્વાસ તે જાગૃત કરતા અને બાળક મહેનતપૂર્વક ધ્યેય સિદ્ધ કરવા લાગી જતો. ધીરજલાલભાઈ પ્રત્યે તેની વફાદારી અને શ્રદ્ધા વળતી અને સાથે સાથે જે સંસ્થાએ તેમને અને આ વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરી મુશ્કેલીમાં વાલીને અને તેના પાલ્ય વિદ્યાથીને હાથ પકડ અને અનુકૂળતા આપી અભ્યાસ કરાવ્યો અને પ્રગતિને પળે તેમને ચડાવ્યા, તે સંસ્થા પ્રત્યે વફાદારી, સાત્વિક આભાર અને પ્રેમની ઉત્કટ ભાવના જાગૃત કરી. માતૃસંસ્થાને માટે કાંઈક કરવું જોઈએ તે ભાવના જૂના છાત્રામાં ઉગી અને પાંગરી.
વિદ્યાવિહારના દાતા શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસની જન્મશતાબ્દી પ્રસંગે આ ભૂતપૂર્વ છાએ શ્રી ધીરજલાલ અને બીજા ભાઈઓની રાહબરી નીચે એક લાખ અગીયાર હજાર એકસેને અગિયાર રૂપિયા એકઠા કરવાનું ઠરાવ્યું. આ રકમ તેઓએ મુંબઈ અને અમદાવાદના છાત્રભાઈ પાસેથી એકઠી કરીને સંસ્થાના વ્યવસ્થાપકેને સુપરત કરી અને આજે સ્મારકનિધિની કારોબારી સમિતિ દ્વારા જૂના છાત્રો અને વિદ્યાવિહારના સંચાલકે એને વહીવટ કરે છે અને તેમની ભાવના અનુસાર ઉચ્ચ અભ્યાસ અર્થે છાત્રાલયમાં રહી અભ્યાસ કરેલ હોય તેવા ભાઈઓને લેન અને બેનેને શિષ્યવૃત્તિ રૂપે વિદ્યાદાન આપીને છાત્ર પોતાનો આભાર અને બાણશોધન કરે છે. આની પાછળ ધીરજલાલભાઈની પ્રેરણા અને ધગશ નોંધપાત્ર છે. આ રકમ કદાચ માટી ન લાગે પણ અમને તે તે ઘણી મૂલ્યવાન છે. તેની પાછળ જે ઉચ્ચ ભાવના અને સામાજિક વૃત્તિ રહેલી છે તે જ અતિ ઉત્તમ અને કલ્યાણદાયી છે. જૂના છાત્રોમાંના કેટલાક આજે શ્રીમન્ત છે અને ઉચ્ચ અધિકારપદે પણ છે. તેઓ સમાજમાં પૂછાય છે અને સારે મે ધરાવે છે. એ સૌ સંસ્થા સાથે પ્રેમભાવની સગાઈ રાખી રહ્યા છે અને પિતાના
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલ સાહની ગુયાની વાવ
ભાયખલા જૈન મદિરના ચાગાનમાં શ્રી ધીરજલાલ શાહની સુરમ્ય સાહિત્યવાટિકા નામનુ પ્રદર્શન યોજાયું હતું, તેનુ દૃશ્ય,
સાહિત્યવાટિકા પ્રદર્શનનું ઉદ્ઘાટન કર્યાં પછી શ્રી મેઘજી પેથરાજ શાહ શ્રી ધીરજલાલ શાહના સાહિત્યનું રસપૂર્વક નિરીક્ષણ કરી રહ્યા છે. તા. ૧૮-૧૧-૬૨
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
.
યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમીશનના ચેરમેન શ્રી ડી. એસ. કોઠારી શ્રી ધીરજલાલ શાહ વિરચિત ભકતામર-રહસ્ય ગ્રંથનું પ્રકાશન કરી રહ્યા છે, તા. ૬-૩-૭૧
આ પ્રસંગે શેઠ નારાણજી શામજી મેમાયા શ્રી ધીરજલાલ શાહની દીર્ઘકાલીન સાહિત્યસેવા માટે સૌપ્ય કમલ અર્પણ કરી રહ્યા છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલભાઇ
૧૧.
સાથીઓ અને ખાસ કરીને છાત્રાલયમાં ભણતા નાના ભાઈ–બેનેને તેઓ ભૂલતા નથી. અવારનવાર તેઓ આવે છે અને આ નાના કુમાર કન્યાઓને પ્રોત્સાહન અને પ્રેરણા આપી જીવનમાં કેવી પ્રગતિ, નિશ્ચયબળ અને ઘડતરથી સાધી શકાય છે, તેનું ઉજળું અને જીવતું દષ્ટાંત પૂરું પાડે છે. કુમાર છાત્રાલયના બાળકો તેમના આ મોટાભાઈ અને વડીલેના ઉદાહરણથી ખૂબ પ્રભાવિત થાય છે અને ભલે આજે અમે ગરીબ અને નિબળા છીએ પણ પુરુષાર્થ કરી કઠનાઈઓ સહન કરી શરીરને કસીને અભ્યાસ કરીશું અને ઈશ્વરે જે તક આપી છે તેને ઉત્તમોત્તમ ઉપયોગ કરી કુટુંબ, સમાજ અને દેશને ઊંચે લાવીશું એવાં સ્વપ્ન સેવતાં તેઓ વર્તમાનની હાડમારી અને મુશ્કેલીઓને ગૌણ લેખતાં, કસોટીને સામને કરતાં પ્રગતિ સાધે છે.
આ ઉપરાંત ધીરજલાલભાઈએ સ્વાધ્યાય વધાર્યો અને જૈન ધર્મનાં સૂત્રે ઉપર અનેક ગ્રંથ લખ્યા અને હજી તે પ્રવૃત્તિ ચાલુ જ છે. આ પ્રવૃત્તિએ તેમને પંડિતનું બિરુદ અપાવ્યું છે.
પ્રાચીન પ્રણાલિકા અનુસાર તેમણે મંત્રજાપને અભ્યાસ વધાર્યો અને આજે તે શાસ્ત્રમાં તેઓ પ્રમાણભૂત વિદ્વાન ગણાય છે. આ સિદ્ધિઓ માટે આપણે તેમને અભિનંદન આપીએ અને તેમાં ઘણી પ્રગતિ ઈચ્છીએ.
હજુ પણ તેમને ઉત્સાહ અને નિષ્ઠ યુવાનને હંફાવે એવા છે અને તેમના વિદ્યાર્થીઓ અને સાથીઓના ઊંડા આદર અને પ્રેમને પકડી રહ્યા છે, તે આપણે માટે આનંદની વાત છે.
ઈશ્વર તેમને તંદુરસ્તી અને દીર્ધાયુષ્ય આપે તેવી પ્રાર્થના અને શુભેચ્છા.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજીવન સાધક ૫. ધીરજલાલ
લે. ઝીણાભાઈ દેસાઈ (સ્નેહરશિમ) | ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ કવિ, શિક્ષણશાસ્ત્રી અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના નિવૃત્ત પ્રમુખ તથા શેઠ ચી.ન. વિદ્યાવિહાર–અમદાવાદના નિયામક શ્રી ધીરજલાલભાઈ અંગે પિતાને પરિચય આ લેખમાં પ્રકુટ કરે છે.
કેટલાંક વર્ષ પહેલાને એક પ્રસંગ છે. સૂરતની એક જાહેર સંસ્થા તરફથી શ્રી ધીરજલાલભાઈના અવધાનના પ્રયોગને કાર્યક્રમ રાખવામાં આવ્યો હતે. એમાં હાજર , રહેવાનું સદ્ભાગ્ય મને મળ્યું હતું. હું ભૂલતા ન હોઉં તે કાર્યક્રમ સૂરતના રંગભવનમાં હતે. શતાવધાનના અનેક પ્રયેગે આ પહેલાં મેં જોયા હતા અને એમાંના કેટલાકથી હું પ્રભાવિત પણ થયા હતા, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ પ્રોથી હું ખરેખર આશ્ચર્યચક્તિ બને. એટલું જ નહી પણ મુંઝવણમાં મૂકાઈ ગયે. ઉદાહરણ તરીકે એક પ્રાગ હતે એનસાયકપીડિયા અને એવા મોટા મોટા અન્ય સંદર્ભ ગ્રંથોના ખડકલામાંથી પ્રેક્ષકોમાંના કેટલાકે પસંદ કરેલાં અવતરણ અંગેને. ગમે તે ગ્રંથ ઉપાડી ગમે તે પાના ઉપરથી તમે કેઈક વાકયે વ્યક્તિગત રીતે તમારા મન સાથે નકકી કરો અને ગ્રંથ પાછે મૂળ જગ્યાએ મૂકી દે. આવી રીતે ચાર-પાંચ જણ જુદા જુદા ગ્રંથમાંથી પિતાને ઠીક પડે એવા વાકયે નક્કી કરે અને દરમિયાન શ્રી ધીરજલાલભાઈ પોતાના બીજા પ્રત્યેગે પૂરા કરી લઈ આ ગ્રંથમાંના અવતરણે, ગ્રંથનું નામ અને પાનાને નંબર અક્ષરશઃ કહી આપે. આ કઈ રીતે શક્ય બને છે, એ મને હજી સુધી સમજાતું નથી. આપણે ગની શક્તિ વિષે જે સાંભળીએ છીએ, વાંચીએ છીએ, તેવું આ કંઈક હશે ?
મને આ પ્રસંગે સ્વામી વિવેકાનંદને એક કિસ્સો યાદ આવ્યું. અમેરિકાથી પાછા વળતાં એક વિદ્વાન જર્મન અધ્યાપકના તેઓ મહેમાન હતા. અધ્યાપકને સંજોગવશાત્ બહાર જવાનું થતાં તેમની પાસે તાજેતરમાં આવેલ એક ગ્રંથ ઉપર નજર નાખવાની સ્વામીજીને એ ભલામણ કરતા ગયા. પાછા વળતાં અધ્યાપકે એ ગ્રંથ કે લાગ્યો, એ અંગે પૂછતાં સ્વામીજીએ જણાવ્યું કે આ ગ્રંથ એ જોઈ ગયા અને એમને ગમે છે. અધ્યાપક ચકિત બન્યા. તેમણે આટલા ટૂંક સમયમાં કેવી રીતે ગ્રંથ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજીવન સાધક પુ. ધીરજલાલ
૧૬૩
જોયા, એવી શ`કા વ્યક્ત કરતાં સ્વામીજીએ એમને ગમે તે પૃષ્ઠોમાંથી પ્રશ્ન પૂછવાનું સૂચવ્યું. અધ્યાપકે કેટલાંક વાકયેાના ઉલ્લેખ કર્યાં ત્યારે સ્વામીજીએ એ કયાં પાનાં ઉપર છે, તે જણાવ્યુ. એ જ પ્રમાણે અમુક પાના ઉપર શુ' છે, તેના પણ સ્વામીજીએ સચાટ ઉત્તર આપ્યા. આ સિદ્ધિ શાને આભારી છે ? એવા પ્રશ્નોના જવાબ આપતાં સ્વામીજીએ બ્રહ્મચય ના ઉલ્લેખ કર્યાં. અલબત્ત અહી બ્રહ્મચર્ય થી ચેાગની ચરમ સ્થિતિ અભિપ્રેત હતી. શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ સાધનામાં કર્યાં મહત્વનાં તત્ત્વાએ ભાગ ભજવ્યેા છે ? એની વાત એમણે પાતેજ હવે સામાન્ય લેકને પ્રેરણા મળે એ રીતે કહેવી જોઇએ, એવુ' મને લાંખા વખતથી લાગ્યા કરે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથે પ્રત્યક્ષ પરિચય વિદ્યાવિહારમાં હ· આવ્યા ત્યાર પછી થયે. પરંતુ એ પહેલાં એમની સાહિત્યપ્રવૃત્તિ તેમજ શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયની એમની કામગીરીથી હુ ઠીક ઠીક માહિતગાર હતા અને એક ધ્યેયનિષ્ઠ અવિશ્રાન્ત કા'કર્તા તરીકે મારા મનમાં એમની એક સુરેખ આકૃતિ અંકાઈ ગઈ હતી. એ જમાના ગાંધીજીની પ્રેરણા હેઠળના પ્રચંડ રાષ્ટ્રીય ઉત્થાનના હતા. એમાં કેળવણીનાં નવાં મૂલ્યે આકાર લઈ રહ્યાં હતાં. એ બધાંને પોતાના જીવનમાં અને છાત્રોના વ્યવહાર તેમજ વિકાસમાં વણી લેવા શ્રી ધીરજલાલભાઈ દિવસ-રાત મથતા હતા, એના એક બાહ્ય ઇંગિત તરીકે વિદ્યાથી એના લાંબા પગપાળા પ્રવાસ, એ દ્વારા એમનામાં કેળવાતુ. ખડતલપણું, ટાઢ, તાપ અને કુદરતની મુશ્કેલીઓને હસતે મુખે ઝીલવાની તમન્નાના ઉલ્લેખ કરવા જેવા છે. એ અધુ વિદ્યાર્થીઓમાં વિકસાવવામાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને ફાળે નોંધપાત્ર હતા, એવુ તે વખતે હું સાંભળતા અને પાછળથી જયારે મને વિગતા જાણુવા મળી, ત્યારે મને લાગ્યું કે વિદ્યાવિહારના ઘડતર ને ચણતરમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ જેવા છાત્રાલયના • અનેક અંતેવાસીઓના ઘણા મેાટો હિસ્સો છે.
વર્ષોથી શ્રી ધીરજલાલભાઇ મુંબઈવાસી અન્યા છે, પર`તુ ખખરદારે ગુજરાત માટે ગાયું છે તેમ “ શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયના છાત્ર જ્યાં વસતા હૈાય ત્યાં ચી. ન. છાત્રાલય જ છે.” એવી પ્રતીતિ તેએ સતત કરાવતા રહ્યા છે. મુખઈમાં પેાતાના સાથીઓ સાથે મળી, ‘શ્રી મુંબઈ ચીમન છાત્રમ`ડળ' જેવી એક પ્રાણવાન સંસ્થાનું સર્જન કરવામાં એ અગ્રણી રહ્યા છે. એ સંસ્થા દ્વારા જીયનનાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં પડેલા ભાઈ એ અને તેમના કુટુંબીઓ વચ્ચે જે આત્મીયતાનેા સંબંધ ખંધાયા છે, તે પૂ. બાપાજી સ્વસ્થ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસનું કુટુબ કેટલ' વિશાળ છે, કેટલું' પ્રાણવાન છે, તેની એક આહ્લાદક પ્રતીતિ કરાવે છે. આનુ એક સુભગ દર્શીન પૂ. ખાપાજીની જન્મશતાબ્દી પ્રસગે થયુ. એ વખતે કેવળ છાત્રાલયના છાત્રોના મુંબઇ અને અમદાવાદના સુધાએ ભેગા મળી રૂા. ૧,૧૧,૧૧૧ ના ગૌરવવંતા ફાળા એકઠા કર્યાં અને એ નિમિત્તે ઋષિઋણ અદા કરવાને એક ઉમદા આદ લેાકેા સમક્ષ મૂકયા. એમાં શ્રી ધીરજલાલ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જીવન-દર્શન
ભાઈ એ જે શ્રમ ઉઠાવ્યેા અને પેાતાની માતૃસસ્થા માટે જે ઊંડી લાગણી એમના વનમાં સતત અભિવ્યક્ત પામતી રહી તે અવિસ્મરણીય રહેશે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ આજીવન સાધક રહ્યા છે. એમની સાધનામાં જૈન દર્શોના ને તત્ત્વજ્ઞાન માટેની એમની ભક્તિ સહેજે ધ્યાન ખેંચે એવાં છે. અને એથી એમને મળેલી “પંડિત” ઉપાધિને એ સથા પાત્ર બન્યા છે. આખું' જીવન વિદ્યોપાસનામાં ગાળનાર આવા સાધક જ્યારે છત્રનસ ધ્યાને આરે આવીને ઊભા છે, ત્યારે આપણે સૌ શ્રદ્ધાપૂર્વક કહી શકીએ એમ છીએ કે એમની જીવનસ ંધ્યા આથમતા સૂરજના આકાશમાં છલકાતાં અનેક રંગાની કલા અને માળામાં પાછા વળતાં પંખીઓના ગાનથી સભર હશે, અને એ જીવન સાચની ધન્યતામાં એમને સતત આનદમગ્ન અને ધ્યાનમગ્ન રાખશે.
દીકરા
દીકરા હાો દી કા, જે કાઢે જગ. નામ; તેમજ માતપિતા તણી, પૂરે આશ તમામ. બાકીના તેા ઠીકરા, ઠેબે આવે રાજ; રાડા લાવે ગામની, તિયાની ફ઼ાજ. ધીરજ તા સાચું કહે, કયાંથી આવે ગુણુ ? નાખ્યુ` નહિ જો આપણે, ઘેાડુંચે મહી' લૂણ ?
૧
૨
૩
—ધી.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. ધીરજલાલ શાહનું અભિવાદન
લે. ભેગીલાલ જ, સાંડેસરા એમ.એ. પીએચડી. પ્રાકૃત, અપભ્રંશ તથા જુની ગુજરાતી ભાષાના અનન્ય અભ્યાસી તથા મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીના નિવૃત્ત અધ્યાપકનો આ લેખ શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્યોપાસના અંગે ઘણું ઘણું કહી જાય છે.
૫. ધીરજલાલ ટોકરશી શાહને પ્રથમ પ્રત્યક્ષ પરિચય આશરે ૪૩ વર્ષ પહેલાં અમદાવાદમાં રાયપુરમાં હવેલીની પોળમાં તેમના નિવાસસ્થાને મને થયો હતે. જૈન
તિ' નામે એક શિષ્ટ માસિક પત્રને તેમણે આરંભ કર્યો હતો અને એને પ્રથમ અંક પાટણમાં મારા વિદ્યાગુરુ સદૂગત મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ પાસે મેં જોયો હતો. એ માસિકના ઘણું કરીને બીજા અંકમાં-કારતક સં. ૧૯૮૮ના અંકમાં “શૃંગારમંજરીની પ્રશસ્તિ” એ નામને મારો લેખ ધીરજલાલભાઈ એ છા હ. યવતમુનિકૃત કાવ્યગુણયુક્ત જૂની ગુજરાતી રાસગૃતિ “શૃંગારમંજરી ”ની એતિહાસિક પ્રશસ્તિ પાટણના વાડી પાર્શ્વનાથના ભંડારમાંની હસ્તપ્રતને આધારે મેં એ લેખમાં આપી હતી અને મૂલ રચનાને સંક્ષિપ્ત પરિચય કરાવી એ વિશિષ્ટ કાવ્યના સંપાદન અને પ્રકાશનની આવશ્યકતા દર્શાવી હતી. તેમને અહીં નૈધતાં આનંદ થાય છે કે શ્રી કનુભાઈ વ્રજલાલ શેઠે પિતાના પીએચ. ડી. માટેના સંશોધન નિમિત્તે શૃંગારમંજરી'નું શાસ્ત્રીય સંપાદન તાજેતરમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં કર્યું છે અને
ગાનુગે એ તપાસવાનું કર્તવ્ય મારે બજાવવાનું આવ્યું હતું.) ધીરજલાલભાઈએ મારે લેખ તત્પરતાથી છાપે, એને પરિણામે અમદાવાદ આવવાનું થતાં જ એમને રૂબરૂ મળવાને હું આકર્ષાયા. એ વખતે હું કિશોર હતું અને તેઓ નવયુવાન હતા. અમારી વચ્ચે મુગ્ધ ચિત્તે અનેક વિષનો વાર્તાલાપ થયો અને મારા મન ઉપર ઊંડી છાપ પડી કે જ્ઞાનસાધના અને સમાજસેવાનાં અનેક કાર્યો ધીરજલાલભાઈને હસ્તે નિશ્ચિતપણે થશે.
જૈન તિ” એક ઉત્તમ માસિક હતું, પણ સંજોગવશાત તે લાંબા સમય
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
ચાલ્યું નહિ, પરંતુ હું માનું છું કે ધીરજલાલભાઈની સાહિત્યસેવા અને લેખનપ્રવૃત્તિ માટે એક પ્રકારની તાલિમશાળા રૂપ તે હતું. એ પછી ટૂંક સમયમાં જ ધીરજલાલભાઈએ વિપુલ લેખનકાર્ય આરંળ્યું, જેમાં “જળમંદિર પાવાપુરી”, “કુદરત અને કળાના ધામમાં વીસ દિવસ” અને વિદ્યાર્થી વાચનમાળાની પુસ્તિકાશ્રેણીઓ અને આકર્ષણ જમાવ્યું.
ધીરજલાલભાઈ સાથે રૂબરૂ મળવાના પ્રસંગે પ્રમાણમાં ઓછા આવ્યા છે, પણ એમની સાથે પત્રવ્યવહાર સતત થતું રહ્યો છે. એમની અવિરત જ્ઞાનસાધનાનો હું હિંમેશા સાક્ષી તેમજ પ્રશંસક રહ્યો છું. એમની “પ્રતિક્રમણસૂત્ર પ્રબોધટીકા ના ગ્રન્થ વડોદરા સાધના પ્રેસમાં છપાતા હતા ત્યારે મારાં કેટલાંક પુસ્તક અને સંપાદન પણ એ પ્રેસમાં છપાતાં હેઈ મારે વારંવાર જવાનું થતું હતું અને એની અમુદ્રિત પ્રેસકેપીઓ ઉપર પણ દષ્ટિપાત થતું હતું. ધીરજલાલભાઈના આ તેમજ બીજા ગ્રન્થ અને સંપાદનમાં જે ઉત્કટ તપશ્ચર્યા અને વિરલ ખંત પ્રગટ થયાં છે, તે જોઈ કોઈ પણ જ્ઞાને પાકનું મસ્તક સ્વાભાવિક રીતે નમી પડશે.
બુદ્ધિ અને ભાવનાની વિરલ શક્તિઓ પં. ધીરજલાલ શાહને વરેલી છે. પંડિતેમાં ભાગ્યે જોવા મળે એ ભાવશક્તિ અને ક્રિયાશક્તિને સમન્વય તેમનામાં છે તથા એ શક્તિ છે લગભગ અર્ધ શતાબ્દીથી સતત કાર્યરત રહી છે. એ શક્તિઓનું જાહેર અભિવાદન થાય તથા એ નિમિત્તે એક ગ્રંથ પ્રગટ થાય એ સર્વથા ઉચિત છે.
૫. ધીરજલાલ શાહ આરોગ્યમય દીર્ધાયુ ભગવે તથા એમની શક્તિઓને ઉત્તરોત્તર અદકે લાભ આપણે સમાજને મળે એવી શુભ કામનાઓ પાઠવું છું.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
- શતાવધાની પંડિત
શ્રી ધીરજલાલ શાહ લ, પં. લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તથા ઇતિહાસના અનન્ય અભ્યાસી તથા રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર પામેલા પંડિતશ્રીના મનમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈના પરિચયે જે ચિત્ર અંકિત કર્યું છે, તે અહીં - આકાર પામે છે.
SEARS
શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજભાઈનું નામ તે જૈન સમાજમાં લાંબા વખતથી પ્રસિદ્ધ છે. વર્ષો પહેલાં મને તેમને પરિચય થયેલ. ખાસ કરીને વિ. સં. ૨૦૦૬માં -આજથી ૨૫ વર્ષો પહેલાં, વડોદરામાં સ્વ. નાગકુમાર મકાતીને ત્યાં થઈ, તેઓ અચાનક મારે ત્યાં આવ્યા. તે વખતે તેઓ સુપ્રસિદ્ધ સાહિત્યપ્રેમી, ઉત્સાહી શ્રીમાન શેઠ અમૃતલાલભાઈ કાલિદાસ દેશીના નવા જૈનસાહિત્ય વિકાસ મંડળના મંત્રી તરીકે જોડાયા હતા. પ્રતિક્રમણ સૂત્ર પ્રબોધટીકાની ચેજના ઘડી રહ્યા હતા. મને એ શુભ કાર્યમાં સહાયક થવા પ્રેરણા કરી, મેં એમાં યથાશક્તિ સહાયક થવા સંમતિ આપી, ત્યારથી અમારો પરિચય-સમાગમ-સંસર્ગ વધતે રહ્યો એમ કહી શકાય. * ધીરજભાઈની દીર્ધદષ્ટિભરી પ્રતિભા-પ્રજ્ઞાશક્તિને ઉંચો ખ્યાલ બંધાયે. તેમની માન્યતા હતી કે, તેવું જ કાર્ય હાથમાં લેવું, જે પાર ઉતારી શકાય, તથા તેવા જ શુભ કાર્યને પ્રારંભ કરે છે, જે યશસ્વી રીતે સમયસર પૂર્ણ કરી શકાય. એવા ઉચિત કાર્ય માટે દેશાટન કરવું પડે, વિશિષ્ટ વિવિધ બુદ્ધિશાલી પંડિતની સાથે મિત્રતા કરવી પડે, અનેક શાસ્ત્રોનું અવગાહન કરવું પડે, એના અર્થોનું અવેલેકન કરવું પડે, તે તે અભીષ્ટ છે, કાર્યસાધક હોઈ તે કરવા યોગ્ય છે. તેને માટે શેડો વિલંબ થાય, તે તે સહ્ય ગણી શકાય એથી વિશિષ્ટ કાર્ય-સિદ્ધિ થાય.
- ધીરજભાઈમાં કર્તવ્ય–દક્ષતા છે. કેની સહાયથી આ કાર્ય સાધી શકાશે? કર્યો મનુષ્યમાં કેવી કેવી ગ્યતા-શક્તિ રહેલી છે, તેની પારખશક્તિ છે. સામી વ્યક્તિને કઈ રીતે અનુકૂલ કરી શકાય? એની યુક્તિ-પ્રયુક્તિ અથવા સમજણશક્તિ છે–સમજાવવાની કળા છે, ગુણાનુરાગિતા છે, સજજનતા સાથે કૃતજ્ઞતા છે. એમની સ્મરણશક્તિ અદ્ભુત છે, સ્વાર્થ સાથે પરમાર્થ સાવધાની વિશિષ્ટ કળા છે, વિરલ માનમાં એ હોઈ શકે.
સાહિત્ય દ્વારા પરોપકાર અથવા સમાજ-સેવા કઈ રીતે કરી શકાય? સમાજને વર્તમાનમાં શેની જરૂર છે? લકે અધ્યાત્મપ્રેમી બને, ધાર્મિક શિક્ષણના પ્રેમી બને
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન એવું ધાર્મિક ઉચ્ચ શિક્ષણ-સાહિત્ય શું છે? કેવા ધાર્મિક શિક્ષણની વર્તમાનમાં જરૂર છે? એ વિષયમાં એમણે વર્ષોના અનુભવથી જે વિચારી રાખ્યું છે, એની જનાઓ પ્રકટ થઈ રહી છે.
એક જાદુગર પ્રેફેસરની જેમ શત અવધાનના પ્રયોગ કરતા ધીરજભાઈને ઘણું લેકે એ નીહાળ્યા હશે એથી એમની એવી વિશિષ્ટ શક્તિ માટે સન્માન ઉત્પન્ન થયું હશે. એમણે એ કળા કેટલાક મુનિવરેને પણ શીખવાડી છે. સમરણ કલા અને સંકલ્પ સિદ્ધિ જેવા મનનીય ગ્રંથની પણ એમણે રચના કરી છે.
તેમણે સાદી અને સરલ લેકગ્ય ભાષામાં વિવિધ વિષયોનું જ્ઞાન આપનારી નાની-મોટી સેંકડે પુસ્તિકાઓ લખી છે, પ્રકાશિત કરી-કરાવી છે, જે પ્રાથમિક, માધ્યમિક શિક્ષણ લેનાર વિદ્યાર્થીઓને જ નહિ, બીજા જિજ્ઞાસુઓને પણ ઉપયોગી થઈ શકે તેવી છે. વિશ્વવંદ્ય ભગવાન મહાવીરની અનેક આવૃત્તિ અને સંખ્યા લાખ જેટલી પ્રકાશિત થયેલી જણાય છે. જૈન ચરિત્રમાળાનાં ૨૦ પુસ્તક પણ વાંચવા ગ્ય છે. દક્ષિણમાં દિવ્યપ્રકાશ જેવા અનેક ગ્રંથ રચ્યા છે. સદૂગત મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડનાં ઉપગી વ્યાખ્યાનેને સંગ્રહ પણ ધીરજભાઈએ સંપાદિત કરેલ છે. .
જૈન ધર્મના અભ્યાસી વિદ્યાર્થીઓને આવશ્યક સૂત્રપ્રતિકમણુસૂત્રના સ્પષ્ટ શુદ્ધ પાઠ અને તેના વિસ્તારથી શુદ્ધ અર્થ સમજાવનાર વિશિષ્ટ શ્રેષ્ઠ ગ્રંથની આવશ્યકતા તેમણે વિચારી–એ પછી જુદી જુદી સંસ્થાઓએ અને વ્યક્તિઓએ એને લગતાં પ્રકાશિત કરેલાં પુસ્તકની ૩૮ જેટલી આવૃત્તિ સંગૃહીત કરી અને એના આધારભૂત પ્રામાણિક પ્રાનિ આવશ્યક સૂત્ર-ચૂર્ણિવૃત્તિ, પજ્ઞ વિવરણ સાથે વેગશાસ્ત્ર વગેરે ઉપયોગી અનેક
ને સંગ્રહ મંડળમાં કરાવ્યું, જેને ઉપયોગ પ્રામાણિક સંશોધનમાં કરી શકાય.
એ પછી અષ્ટાંગ વિવરણવાળી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર-પ્રબોધટીકાની સંકલના ધીરજભાઈએ કરી. પ્રાજક ઉત્સાહી શ્રીમાન શેઠ અમૃતલાલ કાલિદાસ દોશીએ ઘણી ધીરજ સાથે પ્રેત્સાહન આપ્યું. એ રીતે શેઠ કાલિદાસ વીરજી સ્મારક ગ્રંથમાળામાં ૨૪૦૦ પૃષ્ઠો જેટલા વિસ્તૃત ૩ ભાગો કમશઃ પ્રકાશમાં આવ્યા. વડોદરાના વિખ્યાત સાધના પ્રેસ (પાછળથી મ.સ.યુનિ. પ્રેસ તરીકે પ્રસિદ્ધ)માં તેનું મુદ્રણ થયું. તેને સંશોધકો તરીકે પંન્યાસજી ભદ્રંકરવિજયજી ગણી, તથા પંન્યાસજી ધુરન્ધરવિજયજી ગણી સાથે આ લેખકનું નામ પણ પ્રકાશિત છે. પ્રા. અજિત-શાતિ-સ્તવની ચિત્રમય કાવ્ય-સંકલનામાં પં. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીને સહકારયોગ છે.
એના સંપાદન-પ્રકાશનને પરિશ્રમ વગેરે વિચારવામાં આવે, તે તેના પ્રત્યેક ભાગની કિંમત પાંચ રૂપીઆ તે નામની જ કહી શકાય. એની ઉપગિતા વિચારીએ તે ધાર્મિક શિક્ષણ લેનાર વિદ્યાર્થીઓને જ નહિ, તેવા જિજ્ઞાસુ ધાર્મિક શિક્ષકેના જ્ઞાનમાં પણ સારી વૃદ્ધિ કરી શકે તેવા તે ૩ ભાગો-ગ્રન્થરત્ન છે,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
==
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ
તે પ્રતિક્રમણુસૂત્ર-પ્રધટીકાના બીજા ભાગના પ્રકાશન-સમારેહ પ્રસંગે વિ. સં. ૨૦૮માં મુંબઈની અનેક ધાર્મિક સંસ્થાઓએ, નામાંકિત અનેક જૈનાચાર્યો-મુનિવરની નિશ્રામાં, મુંબઈના શ્રીનમિનાથજી જૈન ઉપાશ્રયમાં, વડોદરાના માજી નાયબ દિવાન સર મણિભાઈ બાલાભાઈ નાણાટીના પ્રમુખપદે પ્રયોજક શ્રીમાન શેઠ અમૃતલાલ કાલિદાસ દેશીની, ટીકાલેખક ૫. ધીરજભાઈની અને સંશોધકની પ્રશસ્તિ ઉચ્ચારવામાં આવી હતી, સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં આ લેખકને પણ સમાવેશ છે. એની પ્રતિકૃતિઓ (ફટાઓ) “જૈન ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થઈ હતી.
ત્યાર પછી ધીરજભાઈએ નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ, ઉવસગહરં સ્તોત્ર, જીવવિચાર પ્રકાશિકા, નવતત્વદીપિકા જેવા અનેક ગ્રંથની સંકલના કરી છે, ધાર્મિક શિક્ષણમાં ઘણા ઉપયોગી થઈ શકે તેવી તેની રચના છે. ધાર્મિક પાઠશાલાઓમાં પાઠય ગ્ર તરીકે ચલાવાય છે, ચલાવવા જેવા છે.
. ધીરજભાઈએ સં. ૨૦૧માં ગુજરાતી અર્થ સાથે ૪૦ જેટલી વિચારધારાથી વિશિષ્ટ વીર-વચનામૃત'ની વિશિષ્ટ સંકલના કરી છે. તેમાં ભગવાન મહાવીરની દર્શનીય પ્રતિકૃતિ સાથે, શ્રદ્ધાલુ નામાંકિત ૩૨ શ્રીમંતની સાદર વંદના સાથે નામાંક્તિ અનેક વ્યક્તિઓની શ્રદ્ધાંજલિ છે. એ જ ગ્રન્થને હિન્દી અનુવાદ પં. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ તૈયાર કર્યો હતો, જે “શ્રી મહાવીર-વચનામૃત' નામથી એ જ સમયમાં પ્રકાશિત છે. * વિ. સં. ૨૦૨૦માં પંન્યાસજી મ. શ્રી ધુરરવિજયજી ગણિના આચાર્યપદપ્રદાનપ્રસંગે સમિતિ રચાઈ તેમાં શ્રી ધીરજભાઈની પણ યેજના હતી, એથી એ પ્રસંગ બહુ ભવ્ય વ્યવસ્થિત અને સંસ્મરણીય, દેદીપ્યમાન વિશિષ્ટ બન્યું હતું. એ પ્રસંગ પર આચાર્ય મ. ની સંમતિથી અતિથિવિશેષ તરીકે આ લેખકને આમંત્રણ અપાયું હતું. એ પ્રસંગે પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજય અમૃતસૂરિજી, શ્રીવિજયધુરન્ધરસૂરિજી મ. આદિની નિશ્રામાં, મુંબઈની વિશાલ સભામાં, શ્રી જૈન સંઘની સમક્ષ, મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના નાયબ શિક્ષણ સચિવ દ્વારા આ લેખકનું કિંમતી શાલ દ્વારા સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ. કે. શ્રી અમૃતસૂરિજીએ આ લેખક માટે “પ્રવિદ્યા વિશારદ', “પંડિતરત્ન” જેવા પદને ઉચ્ચાર કર્યો હતો, તેનું પ્રાસંગિક સંસ્મરણ થાય છે.
શ્રી ધીરજભાઈએ વિશિષ્ટ રીતે સંકલિત કરેલ “ભક્તામર-રહસ્ય' નામના પુસ્તકના પ્રકાશન-સમારોહ પ્રસંગે વિ. સં. ૨૦૨૭માં મુંબઈના કોસ મેદાનમાં વિશિષ્ટ આઠ વ્યક્તિઓનું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં આ લેખકને પણ સમાવેશ હતે. તે પ્રસંગે નાટિકા, કવિઓ, કલાકારો વગેરેનું પણ આકર્ષણ હતું. એ પ્રસંગે તારીખ ૬-૩-૭૧ના પ્રકટ થયેલ સારસ્વત-મારિકા પુસ્તિકામાં ધીરજભાઈ સાથે તેમનાં ધર્મ
૨૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન પરાયણ તપસ્વિની પત્નીની પણ પ્રતિકૃતિ તથા પ. રુદ્રદેવ લિખિત પરિચય છે. તેમાં ઉપર્યુકત વ્યક્તિઓને પણ પરિચય પ્રકાશિત છે.
ધીરજભાઈએ મંત્રવિજ્ઞાન, મંત્રચિન્તામણિ, મંત્રદિવાકર, હીંકારકલ્પતરુ જેવા ગ્રંથની સંકલન કરી પ્રકાશિત કરાવ્યા હોવાથી તેઓ “મંત્રમનીષી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા છે.
ગણિત-ચમત્કાર, ગણિત-રહસ્ય અને ગણિતસિદ્ધિ જેવા મહત્વના ગ્રથની સંકલન કરવાથી ધીરજભાઈ “ગણિતદિનમણિ” તરીકે ઓળખાય છે.
તેઓ અધ્યાત્મવિષયના સુજ્ઞ હેવાથી “અધ્યાત્મવિશારદ' તરીકે તથા વિદ્યાઓને શોભાવી લેવાથી “વિદ્યાભૂષણ' પદવીથી વિભૂષિત છે તથા કેટલાક તેમને “સાહિત્યવારિધિ' પદવીથી ખેડે છે.
મુંબઈના સુપ્રસિદ્ધ શ્રીગેડીજી પાર્શ્વનાથ મંદિરને ૧૫૦ વર્ષને સ્મારકગ્રન્થ રચવામાં પણ ધીરજભાઈની વિશિષ્ટ પેજના હતી. તેઓ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના તથા પદ્માવતી દેવીના ખાસ ઉપાસક-આરાધક છે. કેટલાક શ્રદ્ધાળુઓને તેમણે તેમની ઉપાસના આરાધનામાં જોડ્યા છે.
અનિષ્ટ અશુભ ગ્રહોની યુતિના વિષમ સમયમાં ધીરજભાઈએ સર્વના શુભ માટે વિશ્વશાંતિની વિશિષ્ટ યોજના કરી હતી. *
ધીરજભાઈ તેમના શાંત, સૌમ્ય, મધુર સ્વભાવને લીધે જૈન સમાજમાં સર્વત્ર આદરપાત્ર થયા છે. શ્વેતામ્બર, દિગમ્બર, સ્થાનકવાસી, તેરાપંથી સમાજમાં પણ મહાન આચાર્યોના, મુનિવરના, તથા અનેક સંગ્રહસ્થાના પ્રીતિપાત્ર થયા છે. માત્ર તપાગચ્છમાં જ નહિ, ખરતરગચ્છ, અંચલગચ્છ વગેરેમાં પણ તેઓએ સારી ચાહના મેળવી છે. ભિન્ન ભિન્ન વિચારે ધરાવતા મુનિ-સમુદાયોમાં તેઓ તટસ્થભાવે ગ્ય વિચારણા કરી શકે છે, તેમજ જૈનેતર અનેક વિદ્વાને સાથે પણ તેઓને નમ્રતાભર્યો, સૌજન્યભર્યો સમન્વયકારક, સંતેષજનક વ્યવહાર જોવામાં આવે છે. એથી ઘણા વિદ્વાન મુનિવરોને પોતાના ગ્રંથના સંશોધક તરીકે, પ્રસ્તાવના લેખક તરીકે અથવા સમર્થક તરીકે તેઓ મેળવી શક્યા છે. તેમજ ઘણા નામાંકિત સંગ્રહસ્થાને પિતાની તરફ આકર્ષી શક્યા છે, ઘણું શ્રીમાન સજજને તેમના વચનને માન આપે છે, તેમની તરફ મમતા ધરાવે છે, તેમના ઉપયોગી કાર્યમાં સહકાર કરે છે. એ રીતે વિચારીએ તે ધીરજભાઈ આદેયનામકમી યશસ્વી છે.
ધીરજભાઈ “જૈન તિ” “જન શિક્ષણ સાહિત્યપત્રિકા' ના તંત્રી તરીકે પત્રકાર હતા. ધીરજભાઈ માત્ર સિદ્ધહસ્ત લેખક જ નહિ, પ્રૌઢ વક્તા પણ છે, ચિત્રકાર
+ આ પેજના પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે કરી હતી, પણ તેની વ્યવસ્થાને ભાર શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઉપાડયો હતે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પતિ શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૭ પણ છે, માનસવિદ્યાના રોગોના નિષ્ણાત ભિષ પણ છે–એવી રીતે અનેક કલાવિશારદ છે. સમાજના ઉચ્ચ કોટિના વિશિષ્ટ કાર્યકર સાથે નમ્ર સેવક છે.
તેમના ચિ. નરેન્દ્રકુમારે પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિરનું કાર્ય સંભાળ્યું છે. અકાળે અવસાન પામેલ ચિ. સુચના બહેનનું અહિં દુઃખદ સ્મરણ થાય છે.
આવા સુયોગ્ય કર્તવ્યનિષ્ઠ મહાનુભાવનું સમુચિત સન્માન થાય, એ અભીષ્ટ છે-ઈચછવા યોગ્ય છે. એક કવિએ સંસ્કૃત સુભાષિતમાં કહ્યું છે કે
“ના કુળને , જુઓ અનિg . 1. મુળ ૨ ઈરાની ર, વિરહ સાહો ”
ભાવાર્થ-ગુણહીન માનવી ગુણી મનુષ્યને જાણી શકતું નથી અને ઘણા ભાગે ગુણી (ગુણવાન) મનુષ્ય, ગુણી મનુષ્ય પ્રત્યે મત્સર (ઈર્ષા–અદેખાઈ) કરનાર જેવાય છે, પોતે જાતે ગુણી (ગુણવાન) હેઈ બીજાના ગુણે પ્રત્યે રાગ ધરાવનાર હોય એવો સરલ સજજન જગતમાં વિરલ (બહુ ડા) હોય છે.
–ધીરજભાઈને સન્માન-સત્કારમાં અમારૂં અનુમોદન છે. ધીરજભાઈનું શારીરિક, માનસિક સ્વાથ્ય સારી રીતે જળવાય, તેઓ સંતોષકારક દીર્ધાયુ ભેગવી, સાહિત્યની અને સમાજની યશસ્વી સેવા કરવા શક્તિશાલી થાય, એમ અંતઃકરણથી પરમાત્માને પ્રાચીએ છીએ
સં. ૨૦૩૧ શ્રાવણ સુ. ૫, સેમ વહીવાડી, રાવપુરા, વડેદરા.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ જ હુ મુ : ખી
પ્ર તિ ભા લે. યંતી શુકલ-તંત્રીશ્રી જન્મભૂમિ
અદમ્ય નિષ્ઠા અને અપ્રતિમ પુરુષાર્થ દ્વારા માનવી પ્રગતિનાં પાને સર કરી શકે છે. આ વિધાન કેટલું સાચું છે એની પ્રતીતિ જાહેરજીવનમાં પડેલી કેટલીય વ્યક્તિઓનાં જીવન અને કાર્ય પરથી થતી હોય છે. આવી કક્ષામાં આવતી વ્યક્તિઓમાં શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહને સમાવેશ થાય છે.
સામાન્ય કુટુંબમાં જન્મેલા અને આઠ વર્ષની કુમળી વયે પિતાનું શિરછત્ર ગુમાવનાર ધીરજલાલભાઈ એ વિદ્યાભ્યાસમાં કેવું દૈવત દાખવ્યું હતું એ એમની તેજસ્વી કારકિદી પરથી જણાઈ આવે છે. આજે એમની વિવિધ સિદ્ધિઓ પરિચયમાં આવનારને પ્રભાવિત કરે તેવી છે, પણ એના મૂળમાં વિદ્યાર્થી અવસ્થામાંની એમની તિતિક્ષા છે આ તિતિક્ષાને લીધે જ એમની નિષ્ઠા ધારદાર બનેલી છે.
ધીરજલાલભાઈના પ્રત્યક્ષ પરિચયમાં તે હું છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી આવ્યો છું, પરંતુ એમની વિદ્વત્તા વિશે મિત્રો પાસેથી ઘણું સાંભળ્યું હતું. તેઓ શતાવધાની છે પણ એમની એ વિદ્યાને અનુભવ થયેલ નહિ. પરંતુ થોડા સમય પહેલાં જન્મભૂમિભવનમાં ગણિતમંડળના એક કાર્યક્રમમાં એમના પ્રગો જવામાં આવ્યા ત્યારે એમની એકાગ્રતા કેવી તીવ્ર છે તેને પરિચય થયે. એ પછી તો એમના કેટલાંક પુસ્તકે પણ વાચ્યાં.
ધીરજલાલભાઈ સાહિત્યના વિવિધ પ્રકારોને આસાનીથી ખેડનારા વિદ્વાન છે એમ એમની ત્રણથી વધુ કૃતિઓ પર ઉપરછલ્લી નજર નાખતાં જણાઈ આવ્યા વિના નહિ રહે. એમણે આપણી મંત્રશક્તિ” કેટલી પ્રભાવક છે એને ખ્યાલ આપતા ગ્રંથ લખ્યા છે, જે મંત્રવિદ્યામાં રસ ધરાવનારાઓએ અચૂક વાંચવા જેવા છે. જૈન ધર્મ અંગે એમણે કરેલું સાહિત્યસર્જન વિપુલ છે. એમણે લખેલાં પ્રવાસવર્ણને રોચક છે. કેયડાસંગ્રહ, ગણિતચમત્કાર, ગણિતરહસ્ય અને ગણિતસિદ્ધિ નામનાં એમનાં પુસ્તક ગણિત અને અંકશાસ્ત્રની દુનિયાની અદ્દભુત સફર કરાવનારાં છે.
ધીરજલાલભાઈનું સાહિત્ય સર્જન વિપુલ હેવા છતાંય એની ગુણવત્તાને ક્યાંય ઘસારો લાગેલે નથી. એનું કારણ એ લાગે છે કે એમણે શાસ્ત્રીય દષ્ટિ કેળવેલી છે અને આ દષ્ટિ પણ નાનામાં નાનું કાર્ય ચીવટ અને ચોકસાઈથી કરવાની એમની ટેવની નીપજ છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
બહુમુખી પ્રતિભા
ધીરજલાલભાઈ સરસ, પ્રભાવશાળી વક્તા છે, તેઓ પત્રકાર પણ છે. શતાવધાની તરીકે તેઓ જે પ્રગો કરે છે અને ગણિતના રહસ્યો સમજાવે છે ત્યારે એમની વકતૃત્વકલાની ખૂબીઓ જણાઈ આવે છેઆ જ પ્રમાણે પત્રકાર તરીકે એમનાં પુસ્તકે માં એમની સંપાદકીય સૂઝ વર્તાઈ આવે છે. ધીરજલાલભાઈએ ચિત્રકાર બનવા માટે પદ્ધતિસરની તાલીમ લીધી છે અને ગુજરાતના કલાગુરુઓના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત કર્યા છે.
આવા મેધાવી સર્જકનું સન્માન કરવાને અને એમના જીવન અને કાર્યથી સમાજ વધુ પરિચિત બને એ માટે “શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ જીવન દર્શન ગ્રંથ પ્રગટ કરવાનો નિર્ણય સર્વથા ઉચિત છે. બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા પંડિતજીનું ગૌરવ કરીને સમાજ વાસ્તવમાં તે, પિતાનું ગૌરવ વધારી રહ્યો છે. અસ્તુ.
જ્ઞાનસુધારસ
(તેટક)
નર કેઈ કહે સુખ સુંદર જ્યાં, ધનધાન્ય થકી ભવને ઉભરે; નર કેઈ કહે સુખ સુંદર જ્યાં, હુકમ શત સેવક કામ કરે. નર કેઈ કહે સુખ સુંદર જ્યાં, તરુણગણ નુષ્યતી હાસ્ય કરે, પણ ધીરજ જ્ઞાન – સુધારસને નિત ઝુત લાખ સલામ ભરે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધીરજલાલભાઈએ દેશને અને સમાજને ઘણું ઘણું આપ્યું છે....
રમણલાલ શેઠ ; સમાચાર તંત્રી : જન્મભૂમિ
શ્રી ધીરજલાલભાઈને પ્રથમ એકપક્ષીય પરિચય મને આજથી લગભગ ૩૮ વર્ષ પહેલાં થયેલ હતું. એ વખતે એટલે ૧૯૩૭માં હું કરાચીમાં અભ્યાસ કરતો હતો. કરાંચીની એજીનીઅરિંગ કેલેજમાં તેમના શતાવધાનના પ્રયોગોને કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યું હતું. કોલેજના ગુજરાતી મંડળે આ કાર્યક્રમનું આયેાજન કર્યું હતું. એ કાર્યક્રમ જેવા એક વિદ્યાથીની કુતૂહલતાથી હું હાજર રહ્યો હતો અને તેમના શતાવધાનના સ્મરણશક્તિના અવનવા પ્રયેગે જોઈને અને સાંભળીને હું તો શું પણ સમારંભમાં હાજર રહેલા સંખ્યાબંધ વિદ્યાર્થીઓ, ફેસરે તથા શિક્ષક છક થઈ ગયા હતા. | અમારા જેવા વિદ્યાર્થીઓને સ્મરણશક્તિ મેળવવામાં રસ હતે. એક સાથે આટલી બધી વસ્તુઓ, વાતે, વાર્તાઓ, પંક્તિઓ, દાખલાઓ, આંકડાઓ અને શ્લેકે ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં જે યાદ રહી જાય તે પરીક્ષા વખતે મજા પડી જાય ... શ્રી ધીરૂભાઈએ વિદ્યાથીઓના પ્રશ્નોના જવાબ આપ્યા હતા અને મગજમાં ચોક્કસ પ્રકારના કાલ્પનિક ખાનાઓ નક્કી કરીને, ચેકસ વસ્તુઓ અને વાતે તથા આંકડાઓ વગેરે કેવી રીતે યાદ રાખવા તેની સમજ આપી હતી. તેમણે મનની એકાગ્રતા અને વિચારની દઢતા પર વિવેચન કર્યું હતું અને પોતે કઈ રીતે પ્રયોગે કરે છે, તેનું વર્ણન કર્યું હતું.
કરાંચીમાં તેમના વધુ પ્રગો પણ થયા હતા અને મને યાદ છે કે કરોચીવાસીએ તેમના પર મુગ્ધ શ્રઈ ગયા હતા.
ડેન્ટલ કેલેજ, કાત્રક હેલ અને કારિયા હાઈસ્કૂલમાં પણ તેમના પ્રાગે અંગેના સમારંભે જાયાનું મને યાદ આવે છે. એજીનિયરિંગ કેલેજ ખાતેના સમારંભમાં તેમણે પાંચ આંકડાની રકમને બીજી પાંચ આંકડાની રકમ સાથે ક્ષણવારમાં ગુણાકાર લખી આપે હતું. તેમણે ૧૯૧૭ના ચક્કસ મહિનાની ચક્કસ તારીખે કયે વાર હતે એ તુરત જ કહી આપ્યું હતું. તેમણે ફ્રેન્ચ ભાષાની કવિતાની એક પંક્તિ સાંભળીને અડધા કલાક બાદ અક્ષરશઃ કહી સંભળાવી હતી. તેમને ફ્રેન્ચ ભાષા આવડતી નથી).
શ્રી ધીરૂભાઈને કરાંચીની પ્રજાએ સુવર્ણચંદ્રક, માનપત્ર અને હારતેરાથી નવાજ્યા હતા. આ વખતથી શ્રી ધીરજલાલભાઈની પ્રતિભાશાળી પ્રતિમા મારા મનમાં અંકિત થઈ ગઈ હતી.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધીરજલાલભાઈએ દેશને અને સમાજને ઘણું ઘણું આપ્યું છે.
૧૭૫ દરમ્યાન અમદાવાદથી પ્રગટ થતું તેમનું સાપ્તાહિક “ વિઘાથી મારા હાથમાં આવ્યું અને મારૂં સૌ પ્રથમ લખાણ એ “વિદ્યાથી માં પ્રગટ થયું હતું.
...અને પછી વર્ષો બાદ લગભગ ૧૯૫૮-૫૯માં, જ્યારે હું મુંબઈ સમાચાર'ના તંત્રી વિભાગનો સભ્ય હતા ત્યારે એકાએક શ્રી ધીરજલાલભાઈનો મને ભેટે થઈ ગયો. તેઓ કઈ કામ અંગે “મુંબઈ સમાચાર માં મારી પાસે આવ્યા હતા, ત્યારથી અમારો પરિચય દ્વિપક્ષી થયો. હું તો તેમને ઓળખત જ હતે પણ ૧૫૮-૫લ્હી તેમને મારે પણ પરિચય થશે અને આજ સુધી એ પરિચય વધતો રહ્યો છે.
મુંબઈમાં શ્રી ધીરૂભાઈ એટલે શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ. કરાંચી પછી તેમણે સિદ્ધિના જે અનેક સોપાન સર કર્યા છે તે ગૌરવપ્રદ છે. તેમની અનેરી પ્રતિભા, તેમની સાદાઈ, તીવ્ર સ્મરણશક્તિ, સામાજિક સેવાઓ, તેમના વિશાળ સાહિત્યસર્જન અને ગણિતસિદ્ધિના અભૂત પ્રયોગ માટે તેઓ મુંબઈ ઉપરાંત ગુજરાતભરમાં અને બૃહદ્ ગુજરાતમાં સારી રીતે ખ્યાતિ પામ્યા છે. .
તેમની લેખનપ્રવૃત્તિ આજ સુધી ચાલુ રહી છે. તેમણે ૩૫૮ જેટલાં પુસ્તકોનું સર્જન કર્યું છે. તેમના વિવિધ પ્રકારના પુસ્તકમાં ધર્મ, તત્વજ્ઞાન, મંત્ર અને રોગ જેવા વિષયને પણ આવરી લેવાયા છે. વડોદરાના સ્વ. મહારાજા સયાજીરાવના હીરક મહોત્સવ પ્રસંગે તેમની જીવનરેખા લખવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈની પસંદગી થઈ હતી અને તેમણે આલેખેલી એ જીવનરેખાની બે લાખ પ્રતિએ પ્રસિદ્ધ થવા પામી હતી. “વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ મહાવીર' નામની તેમની પુસ્તિકા ૧ લાખનો આંકડે વટાવી ગઈ હતી. તેમણે લખેલા પુસ્તકની અત્યારસુધીમાં લગભગ ૨૦ લાખ નકલ પ્રચાર પામી છે. તેમણે તેમનાં પુસ્તક દ્વારા લેકેને સંયમ અને સદાચાર પ્રત્યે દેરવા ઉપરાંત આશાભર્યું જીવન જીવવાની પ્રેરણા આપી છે. તેઓ જૈન ધર્મના પ્રખર વિદ્વાન છે અને જૈનધર્મ વિશે તેમણે અનેક ગ્રંથો લખ્યા છે.
અવધાનવિદ્યા એ શ્રી ધીરજલાલભાઈનું આગવું જ્ઞાન છે. તેમણે જૈન મુનિશ્રી સંતબાલજી પાસેથી આ અંગે માર્ગદર્શન મેળવ્યું હતું અને ભારતના અનેક શહેરમાં શતાવધાનવિદ્યાની પ્રાચીન પરંપરામાં કેટલુંક નવસંસ્કરણ કરી તેને લેકભોગ્ય બનાવેલ છે અને તેની પરંપરા જળવાઈ રહે તે માટે શિષ્યસમૂહ પણ તૈયાર કર્યો છે. તેમણે “સ્મરણકલા” નામનું પુસ્તક પણ લખ્યું છે.
શતાવધાનના પ્રયોગો પર મનન કરીને તેમણે ગણિતસિદ્ધિ મેથેમેજિક)ના કેટલાક પ્રગે નિર્માણ કર્યા છે. ગણિતવિદ્યાને પ્રજામાં વધુ લોકપ્રિય બનાવવા માટે તેમણે
ગણિતચમત્કાર”, “ગણિતરહસ્ય” અને “ગણિતસિદ્ધિ” નામના ત્રણ રસપ્રદ અને રોમાંચક પુસ્તકે રચ્યા છે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જીવન- ન શ્રી ધીરજલાલભાઈ સામાજીક સેવાઓમાં અને ખાસ કરીને જૈન સમાજની સેવામાં ઊંડો રસ લે છે. તેમને “સાહિત્યવારિધિ', “અધ્યાત્મ વિશારદ', “વિદ્યાભૂષણ, “સરસ્વતીવરદપુત્ર”, “મંત્રમનીષી', અને “ગણિતદિનમણિ' આદિ માનદ પદે તથા સંખ્યાબ ધ સુવર્ણચંદ્રક અને સન્માનપત્ર અર્પણ થયા છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની સેવાઓ, પ્રગતિ અને સિદ્ધિઓ આજના યુવાન વર્ગ માટે ઉદાહરણરૂપ બની શકે તેમ છે. મેં એમને તેમની ૩૦-૩૧ વર્ષની યુવાન વયે કરાંચીમાં જોયા હતા ત્યારે તેમનામાં યુવાનીને તરવરાટ અને મહત્વાકાંક્ષા હતા, શતાવધાનની વિદ્યા પ્રાપ્ત કર્યાને એ વખતે તેમને માત્ર બે વર્ષ થયા હતા પણ તેમની શક્તિ, નિષ્ઠા, ઉત્સાહ, અને જુસ્સો એવા હતા કે તેઓ ટુંક સમયમાં અનેરી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે એમ લાગતું હતું અને એ માન્યતા સાચી પુરવાર થઈ છે. .
આજે શ્રી ધીરજલાલભાઈ ૭૦ વર્ષના યુવાન છે. તેમની બત્રીસી હજુ અકબંધ છે. હજુ તેઓ સતત પ્રવૃત્તિશીલ છે. સ્વચ્છ, સરળ અને સાદું જીવન જીવે છે. તેમને તેમની સિદ્ધિઓનું ગૌરવ છે, પણ ગર્વ નથી. તેમની પાસેની વિદ્યા અને જ્ઞાન સમાજના ઉગ માટે ખર્ચવા તેઓ સદાય તત્પર હોય છે. દેશને અને સમાજને તેમણે ઘણું ઘણું આપ્યું છે... પણ તેમને તેને પૂરતા પ્રતિષ મળ્યો છે? મારા મનમાં શંકા છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય મંત્રી શ્રી પી. સી. સેનને શ્રી મહાવીર-વચનામૃત ગ્રંથ અર્પણ થયે તે સમયે શ્રી ધીરજલાલ શાહ વાર્તાલાપ કરી રહ્યા છે, સને ૧૯૬૩
/ રમ
ગણિત-ચમત્કાર ના પ્રકાશન પછી શ્રી કે. કે. શાહ શ્રી ધીરજલાલ શાહને અભિનંદન આપી રહ્યા છે. સને ૧૯૬૫
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરતના જૈન સંઘ તરફથી નગરશેઠ શ્રી નવીનચંદ્ર બાબુભાઈ શ્રી ધીરજલાલ શાહને
“ ગણિતદિનમણિ ’પદ સમર્પિત કરી રહ્યા છે. તા. ૨૮-૮-૬૬
નમસ્કાર–મંત્રસિદ્ધિના સફલ પ્રાગે પછી ઘાટકોપર કચ્છી જૈન શ્વે. મૂ. સંધ તરફથી શ્રી વસનજી ખીમજી છેડા શ્રી ધીરજલાલ શાહને શાલ અર્પણ કરી રહ્યા છે. સને ૧૯૬૮
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેયસ્કર સાધક લે. શ્રી કનુભાઈ ત્રિકમલાલ શાહ-અમદાવાદ
શિક્ષણ, સાહિત્ય અને સમાજસેવાનાં કાર્યોમાં રસ લઈ રહેલા આ યુવાન કાર્યકર્તાએ શ્રી ધીરજલાલભાઈને જીવનનું પ્રતિબિમ્બ ઝીલ્યું છે અને તેને અહીં અક્ષરાંકિત કર્યું છે.
એક ચિંતકે કહ્યું છે કે જે મનુષ્ય મુશ્કેલીમાં તક જુએ, તે આશાવાદી અને જે મનુષ્ય તકમાં મુશ્કેલી જુએ તે નિરાશાવાદી. શ્રી. ધીરજલાલભાઈની જીવનગાથામાં પ્રગતિ અને સિદ્ધિનાં જે દર્શન થાય છે, તે પરિસ્થિતિજન્ય મુશ્કેલી અને દઢ આત્મવિશ્વાસપૂર્વક આચરેલા અસ્મલિત પુરુષાર્થથી ફલિત થયેલા તકના સંઘર્ષમાંથી ઉદ્ભવેલ આશાવાદનું અપ્રતિમ પ્રતીક છે. છેક બાલ્યાવસ્થાથી અનેક પ્રતિકૂળ સંજોગોમાંથી પસાર થઈ સતત આરાધનાના બળે તેમણે સિદ્ધિના ઉચ્ચતમ શિખરો હસ્તગત કર્યા છે. નિરંતર અભ્યાસ, અથાગ પરિશ્રમ અને સ્વાવલંબી જીવનશૈલી તેમની ઉન્નતિના પાયારૂપ સદ્ગુણે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ સમાજના અનેકવિધ ક્ષેત્રોમાં અભિનંદનીય પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરવા છતાં નમ્રતા, સાદગી અને સદ્ભાવનાને તેમણે તજી નથી એ વિશિષ્ટતા છે. તેમનું જીવન સૌ કઈ માટે પ્રેરક દષ્ટાંતરૂપ છે.
આ બધા માનવીય સદ્દગુણના મૂળમાં જે દિવ્ય સંરકારબીજ દષ્ટિગોચર થાય છે, તે છે તેમની ધર્મભાવના અને હિંમતયુક્ત પરિશ્રમ. પિતાનું સાહચર્યો કે તેમને અલ્પ વર્ષો પૂરતું જ મલ્યું, તે પણ પિતાની નિષ્ઠા અને પ્રામાણિકતા શ્રી ધીરજલાલભાઈના સર્વ કાર્યોના તાણાવાણામાં ઊંડે સુધી વણાયેલા જોવા મળે છે. લગભગ તેમની આઠ વર્ષની વયે તેમણે પિતાશ્રીને ગુમાવ્યા ત્યારથી જ તેમનાં માતુશ્રી ત્રિવિધરૂપે તેમના મા, બાપ અને શિક્ષક બન્યા. અમાપ રણમાં મીઠી વીરડી સમાન કુટુંબમાં તેઓ એકલા હતા. ન કેઈ બ્રાતા, ન ભગિની. પ્રાચિન ઐતિહાસિક ઘટનાઓના સંદર્ભમાં જેમ વનરાજ ચાવડાની વિરતા તેની માતા રૂપસુંદરીને આભારી હતી, શિવાજી મહારાજનું છત્રપતિપણે તેમની માતા જીજાબાઈને આભારી હતું, તેમ શ્રી ધીરજલાલભાઈને ધમપ્રેમ, ધગશ અને સાહસિકતા તેમના માતા મણિબેનને આભારી છે. અને આજના સમાજને પ્રાપ્ત થયા એક નિરક્ષર પણ સૌજન્યશીલ માતાના સાક્ષરપુત્ર. હકીકતમાં તે એ સંસ્કારને જ ચમત્કારી પ્રભાવ છે.
સાહિત્ય, ગણિત, અવધાન અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન વૃદ્ધિ કરનારાં જૈન તત્વદર્શન તથા ગ ઉપરના તેમનાં બહુમૂલ્ય પુસ્તક સમાજમાં વિચાર અને આચારને સમન્વય કરી શાન્તિ, પ્રગતિ અને આત્મસિદ્ધિને સહજ માર્ગ બતાવે છે. ધર્મને ગૂઢ રહસ્યમય ૨૩
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જીવન-દર્શન અને વિદ્વાને કે સાધુઓનાં કાર્યક્ષેત્ર પૂરતું સીમિત ન રાખતાં વિજ્ઞાનિક દષ્ટિપૂર્ણ તેની અગત્યતા સમાજ સમક્ષ પ્રસ્તુત કરી તેને કાભિમુખ બનાવવાનું માન શ્રી ધીરજલાલભાઈને ફાળે જાય છે.
વિચારને વિવાદ અને તેમાંથી જન્મતે સંઘર્ષ એ બુદ્ધિવાદી પ્રક્રિયા કે પ્રણાલિકા છે. અલબત્ત વિચારવિનિમય એ ગતિશીલ સમાજનું લક્ષણ છે, પણ વિચારને સંકુચિત વાડા બનાવી પિતાની દંભી સ્વાર્થાતા પિષવા સમાજમાં અનેક્તા ઊભી કરવી એ વ્યક્તિ અને સમાજ બંનેની એકતાને છિન્નભિન્ન કરનારી બાબત છે. - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પિતાને અને સમાજને તેમના વિચારો અને લખાણે દ્વારા આ તિરસ્કૃત સંઘર્ષમાંથી અલિપ્ત રાખે છે, તે તેમની સ્વસિદ્ધિ ઉપર સુવર્ણ કળશ સમાન છે. ભગવાન મહાવીરના સ્વાદુવાદના ઉપદેશને તેમણે આંતર-બાહા દષ્ટિએ આત્મસાત કર્યો છે અને સાચા જૈન તરીકે જીવન શેભાવ્યું છે. પદ કે પ્રતિષ્ઠા તથા સન્માન કે સંપત્તિની સ્વાર્થદષ્ટિ તજી તેમણે સમાજની સાચી અભિરુચિ પિષવા સજાગ કાર્યસાધના કરી છે, જે ખરેખર વિરલ છે, એટલું જ નહિ પણ મહાન ત્યાગભાવનાના વિશિષ્ટ પ્રમાણરૂપ છે. આજના આ ઝંઝાવતી વાતાવરણમાં તેમની ધર્મદષ્ટિ કેટલી શાન્તવનરૂપ છે? સરળ બાલસાહિત્ય દ્વારા ઉછરતી માનવ ફૂલવાડીમાં સંસ્કાર, શૌર્ય અને કર્તવ્યનિષ્ઠાનું જળસિંચન કરી તેમણે રાષ્ટ્રીયભાવનાનું એક કેડ્યુિં પ્રદીપ્ત કર્યું છે, જેને પ્રકાશ ભવિષ્યના તેજસ્વી નાગરિકે દ્વારા રાષ્ટ્રને રોશન કરશે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનઘડતરમાં તેમના માતા પછી સંસ્કારગુજરી સંસ્થા શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયનો મહત્વનો ફાળો છે. તેઓ શિક્ષણ માટે છાત્રાલયમાં જોડાયા, ત્યારથી જ સંચાલકોની પ્રેમભાવના અને તે વખતના ગૃહપતિ શ્રી મનસુખલાલભાઈને હુંફાળા માર્ગદર્શનથી તેમના દુભાયેલા જીવનમાં પ્રબળ આશા અને ઉત્સાહન ઝરણું ફૂટયાં, પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થને સંગમ થયો.
ટયુશન અને વર્તમાનપત્રની ફેરી દ્વારા “ખરી કમાણી કરી પિતાને અને માતાના નિર્વાહનો ખર્ચ કાઢવા લાગ્યા. છાત્રાલયમાં સ્થિર થતા સઘળી શક્તિ-ઉપાસના પાછળ ખર્ચવા માંડી. પ્રજ્ઞાના તેજસ્વી કિરણને સુદૂર ક્ષિતિજો મળી. છાત્રાલયમાં તેઓ ચિત્રકામ અને ધાર્મિકના વર્ગો લેતા અને નબળા વિદ્યાર્થીઓ માટે સંસ્કૃત અને હિન્દીના વર્ગો લેતા. ભણવું અને ભણાવવું એ એમને નિત્યક્રમ થયો. આ રીતે I do not return but pass it on ને સ્વમાનશીલ જીવનમંત્ર સાર્થક કર્યો. નાનપણથી જ તેમનામાં જ્ઞાન સાથે અસરકારક વાણીપ્રાવીણ્ય હતું, જેનાથી તેઓ ગમે તેવા ગંભીર અને સામાન્ય રીતે નિરસ લાગતા વિષય ઉપરના પ્રવચનમાં
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેયસ્કર સાધક
૧૭૮ શ્રોતાઓને પ્રભાવિત કરી શકતા. તેઓ કાકા સાહેબ કાલેલકર, આચાર્ય ક્રિપલાની, પં. સુખલાલજી જેવા સંસ્કારસ્વામીએાના ગાઢ પરિચયમાં આવ્યા અને તેમના માર્ગદર્શન અને પ્રેરણાથી તેમની પ્રગતિકુચ વેગવંતી બની. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના જીવન ઉપરથી પ્રેરણા લઈ તેમણે શતાવધાની તરીકેની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી.
આ રીતે તેમની કારકિર્દી દરમ્યાન બાલચરિત્રો, નાટક, વિજ્ઞાન, ગણિત, કલા, પ્રવાસવર્ણન, સાહિત્ય, ધર્મ, અધ્યાત્મજ્ઞાન, ગ એ વિષય પર લગભગ ૩૫૦ થી વધુ પુસ્તકે તેમણે લખ્યાં છે, જેની લગભગ ૨૦ લાખ જેટલી અને ગુજરાતી, હિન્દી, બંગાળી, અંગ્રેજી ભાષાઓમાં રસપૂર્વક વંચાઈ રહી છે અને વિવિધ વિષયનું જ્ઞાન પ્રસારિત કરે છે.
તેમની આ સર્જનશક્તિ સાથે તેમનામાં રહેલી અદ્ભુત સંગઠન અને સંજનશક્તિનો ઉલ્લેખ જરૂરી છે. મુંબઈમાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓનું છાત્રમંડળ ચાલે છે, તેના તેઓ શરૂઆતથી જ ક્રિયાશીલ કાર્યકર્તા છે અને મંડળની સર્વ પ્રવૃત્તિના પ્રાણ સમાન છે. અમદાવાદ અને મુંબઈનાં મંડળના તેઓ સેતુ સમાન છે. અનેક પ્રભાવકારી કાર્યક્રમનું સફળ આયેાજન કરી સમાજમાં જ્ઞાન અને અધ્યાત્મવાદને રસ રેલાવે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં લખાણમાં વિષયનું ખૂબ ઉંડાણ, મૌલિક તની શેષ અને સમાજ-અભિમુખ રોચક શૈલી જોવા મળે છે. પ્રેયસ અને શ્રેયસ્ વચ્ચે તેમણે શ્રેયસને પસંદ કરી શ્રેયાથી તરીકે સત્ય અને શાશ્વત મૂલ્યની પ્રતિષ્ઠા માટે જીવનસાધના કરી છે અને સમાજને સમ્યગું જ્ઞાનનું પ્રદાન કર્યું છે. ટૂંકમાં તેમણે ધર્મને - જીવનવ્યવહારમાં ઉતારી માનવજન્મને સફળ કર્યો છે.
- શ્રી ધીરજલાલભાઈ એક કર્મશીલ બહુ પ્રતિભાવંત અને આધ્યાત્મિક વ્યક્તિ છે. તેમનું જીવન નિનુ મસ્તકે સળગતી મશાલ જેવું છે, જે જાતે સળગી સમાજને દિવ્ય
તને પ્રકાશ આપે છે. તેમના સન્માન-સમારંભ પ્રસંગે તેમને અભિનંદન આપતા ગૌરવ અનુભવું છું. એક કવિએ કહ્યું છે તે પ્રમાણે :
સિધુ પ્રત્યે વહે જેવી ઉર્મિઓ નદીએ તણી,
લેકનાં હેતના પૂર વહેતાં હેવા તમે ભણી.” પ્રભુ તેમને દીર્ઘ આયુષ્ય, નિરામય સ્વાસ્થ અને વધુ સવૃત્તિઓ કરવા શક્તિ આપે, એવી આ શુભ પ્રસંગે પ્રાર્થના છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે અભિનંદનીય પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ લે. શ્રી અગરચંદ નાહટા-બીકાનેર
પ્રાચીન અને અર્વાચીન સાહિત્યના અનન્ય અભ્યાસી તથા સંશોધક અને હિંદી ભાષાના સુપ્રસિદ્ધ લેખક આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈના વ્યક્તિત્વને વિશદ પરિચય આપે છે.
ભારતની ઘણી યે પ્રાચીન વિદ્યાઓ એગ્ય વ્યક્તિઓના અભાવથી લુપ્ત થઈ ગઈ. જે કંઈ બચી ગઈ છે, તેને આમ્નાય વિરછેદ જેવો થઈ ગયો છે. તેથી એ વિદ્યાઓના વિકાસને બદલે હાસ થતો રહ્યો છે. આવશ્યક્તા છે એના પુનરોદ્ધારની, જેથી ભારતનું ગૌરવ વધે. જે ભારતને “જગદ્ગ” જેવું ગૌરવ પ્રાપ્ત થયું હતું, તેના નિવાસીઓ આજે પાત્ય દેશે તરફ મોટું માંડીને બેઠા છે. આ સ્થિતિ ખરેખર શોચનીય છે. આપણે માત્ર પ્રાચીન ગૌરવની ડાંડી પીટીએ છીએ, આપણા પૂર્વજોની ડીંગ મારીએ છીએ, એથી કામ થવાનું નથી. વર્તમાનમાં પણ આપણે કંઈક કરી બતાવવું જોઈએ. બીજાના મુકાબલામાં ચડિયાતા સિદ્ધ થવું જોઈએ.
- આ દિશામાં જે ભારતીય વિદ્વાનોએ કંઈ ઉલ્લેખનીય કાર્ય કર્યું છે, તેમાં શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહનું પણ ઉલ્લેખનીય સ્થાન છે. સાધારણ સ્થિતિમાંથી વિકાસ કરતા તેઓ આગળ વધતા ગયા. પિતાની લગની અને પરિશ્રમથી તેમણે કેટલીયે દિશાઓમાં અસાધારણ ગ્યતા તથા પ્રતિભા પરિચય આપ્યો છે. પ્રાચીન ભારતીય વિદ્યાઓને લુપ્ત થતી બચાવવા પ્રયત્ય કર્યો છે અને કેટલુંક મૌલિક પ્રદાન પણ કર્યું છે, જેથી આપણે તૂટેલે વિશ્વાસ ફરી સંધાયો છે અને સ્થિર થયે છે. સાધારણ રીતે મંત્ર-યંત્ર-તંત્ર આદિ પ્રતિ સેકેને વિશ્વાસ ઓછો થઈ રહ્યો છે, તેને પોતાના અનુભવના બલથી તેમણે ફરી સ્થિર કરવાને ઉલ્લેખનીય પ્રયત્ન કર્યો છે.
- પ્રાચીન કાળમાં આપણા પૂર્વજોની સ્મૃતિ ઘણી તીવ્ર હતી. મેટા મોટા ગ્રંથ મૌલિક રૂપે જ શતાબ્દીઓ સુધી સ્મારવામાં તથા યાદ કરવામાં આવતા. પરંતુ હવે આપણું સ્મૃતિને ઘણે હ્રાસ થઈ ચૂક્યો છે. આ દિશામાં પણ ધીરજભાઈએ અવધાનકલામાં પ્રવીણતા પ્રાપ્ત કરવાની સાથે કેટલાક મહત્વપૂર્ણ ગ્રન્થ સ્મરણકલા અને ગણિતચમત્કાર સંબંધ લખ્યા છે. તેમણે પ્રાપ્ત ક્ષપશમને ઘણે સદુપયોગ કર્યો, પરિણામે એક દીવામાંથી અનેક દીવાઓ બળતા થયા, અર્થાત્ ધીરજભાઈને સહયોગથી કેટલાય શતાવધાનીઓ તૈયાર થયા. સાધારણ રીતે લેકો પોતાની વિશેષતા અથવા લબ્ધિ બીજાને આપવામાં અથવા શીખવાવમાં કૃપણ હોય છે, પરંતુ આ બાબતમાં
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
અભિનંદનીય પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ ધીરજભાઈએ ઉદારતા તથા હૃદયની વિશાલતાને પરિચય આપ્યો છે, જે પણ યોગ્ય વ્યક્તિએ તેમની પાસેથી જાણવા અથવા શીખવાની ઈચ્છા કરી, તે વ્યક્તિને આગળ વધારવામાં તેમણે સદા સહગ આપે છે.
નાની નાની બાલે પાગી પુસ્તિકાઓથી માંડીને ગંભીર વિષયોના મોટા મોટા ગ્રંથે તેમણે લખ્યા છે, જેની સંખ્યા હવે ૩૫૮ સુધી પહોંચી ગઈ છે. વિવિધ વિષય અને અનેક શેલિએના ગ્રંથ લખીને તેમણે બાળકથી માંડીને વૃદ્ધ સુધીના સહ કઈ માટે એક ઉપયોગી સતુ-સાહિત્ય- સૃજનનું મહત્વપૂર્ણ કાર્ય કર્યું છે. " સંસ્થા અને ગુણવત્તા બને દષ્ટિએથી એમનું લેખન તે ઉલ્લેખનીય છે જ, પણ તેની સાથે એ સાહિત્યને ખપાવવાની તથા પ્રસારિત કરવાની કલામાં તેમણે જે દક્ષતા પ્રાપ્ત કરેલી છે, તે વિરલ વ્યક્તિઓમાં જોવામાં આવે છે. તેથી જ તેમની કેટલીક કૃતિઓ તરત ખપી ગઈ. તેનો ઘણે સારો પ્રચાર થયો અને તેમને તથા તેમના સાહિત્યને ઘણે સારે આદર મળ્યો. તેઓ નિરંતર લખતા રહે છે, જેથી તેમના સાહિત્યને ઘણું લોકેને લાભ મળી રહ્યો છે.
તેમની સાથે મારો પ્રથમ પરિચય જૈન જતિ પત્રિકા દ્વારા થયે, જે તેઓ અમદાવાદથી પ્રકાશિત કરતા હતા. એ ગુજરાતી ભાષાની પત્રિકા હોવા છતાં તેમણે મારા હિંદી લે તેમાં પ્રકાશિત કર્યા. ત્યારથી અમારે સાહિત્યિક સંબંધ ઉત્તરોત્તર વધત તથા દઢ થતે ગયે. એક વાર હું જ્યારે અમદાવાદ ગયો ત્યારે જ્યોતિ કાર્યાલયમાં તેમને સાક્ષાત્ પરિચય થયો અને વાતચીતને પ્રસંગ સાંપડ્યો. ત્યાર પછી તેઓ ઘણી વાર મારે ત્યાં પધાર્યા અને હું પણ મુંબઈમાં તેમને ત્યાં ગયો. અમારે હાર્દિક પ્રેમસંબંધ આજ સુધી પૂર્વવત્ રહ્યો છે અને તેમાં દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ થઈ છે.
- ધીરજભાઈ આજન-કુશલ વ્યક્તિ છે. તેઓ જે કામ હાથમાં લે છે, તેને સારામાં સારા સ્વરૂપે પૂરું કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. તેમનું ચિંતન ગંભીર છે, હદય સરલ અને પવિત્ર છે, બીજાને સહકાર આપવામાં તેઓ સદા તત્પર રહે છે.
તેઓ સ્વયંગણી છે અને બીજાના ગુણની પૂજા કરનારા છે. તેમણે અનેક ગુણી વ્યક્તિઓને સંપર્ક સાધે છે. આજે પણ તેમના પરિચય અને સંપર્ક માં અનેક પ્રકારની વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ જોવામાં આવે છે. પદ્માવતી દેવી પર તેઓ ઘણી શ્રદ્ધા રાખે છે. મોટા મોટા આયેાજનમાં કેટલાય ચમત્કારો બતાવી લેકને આશ્ચર્યમાં ડૂબાવ્યા છે. કયું કાર્ય કેવી રીતે કરવાથી વિશેષ લાભ થશે એ વિષયમાં તેઓ ઘણા અનુભવી અને કુશલ છે.
તેમના વિપુલ સાહિત્ય-સર્જન અને અનેક વિષેની દક્ષતા આદિનું સન્માન કરવા માટે મુંબઈમાં આગામી નવેમ્બર માસમાં જે આયોજન થયું છે, તે બધી દષ્ટિએ ઉપયોગી અને અનુમોદન કરવા યોગ્ય છે. આ શુભ પ્રસંગ પર મારી શુભ કામના પાઠવું છું. તેઓ સ્વસ્થ રહે, દીઘાયું બને અને માતા ભારતીને ઝંકાર કરતા રહે, એ જ મંગલ કામના.
(હિંદી પરથી અનુવાદિત)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાધર
પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ
લે. શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક પ્રિન્સીપાલ મીઠીબાઈ ક્રોલેજ, વિલેપાà–મુખઈ
શતાવધાની પડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાડ પેાતાની વિદ્યાનિષ્ઠાને લીધે સમગ્ર ગુજરાતમાં જાણીતા છે. એમની સાથે મારે ઠીક ઠીક પરિચય છે અને મારા તેમની સાથેના સ’બધ ઉપરથી તે વિદ્યાપૂજક પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ હોવાના મેં નિણુ ય કર્યાં છે, તેથી મને તેમના પ્રત્યે પ્રેમાદર ઉત્પન્ન થયા છે.
શતાવધાન કરવામાં તેમની વૃત્તિ અન્યને આંજી દેવાની નથી, પણ વિદ્યાનું મહત્ત્વ દર્શાવવા તરફ વિશેષ કૈાય છે. તેમના અનેક કાર્યક્રમામાં હાજર રહેવાના લાભ મને મળ્યે છે અને તેમાં મેં તેમની વિશિષ્ટ ભાવના નિહાળી છે. તેમના કાર્યક્રમમાં વિદ્વાનેાની પ્રતિષ્ઠા સાચવવાનું ને વધારવાનુ કામ કેન્દ્રસ્થાને હેાય છે. તેમની વ્યવહારકુશળતા અને તેમની વિદ્વત્પ્જકતાના સુસ'ચેાગ તેમનો કારચનામાં નજરે પડયા વિના રહેતાં નથી. ઘેાડાં વર્ષો પહેલાં તેમણે ક્રોસ મેદાનમાં કા ક્રમ ચેાજ્યા હતા. તેની રૂપરેખાની અમે ચર્ચા કરતા હતા. પ્રમુખસ્થાને કેને લાવવા એની વાત થઈ. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ્સ કમિશનના પ્રમુખ વિજ્ઞાન તેમજ શિક્ષણક્ષેત્રમાં પ્રખ્યાત શ્રી ડી. એસ. કાઠારીને લાવવાનું ખીડુ ઝડપ્યુ. દિલ્હીથી કામમાં ગળાડૂબ શ્રી કાઠારી પ્રમુખસ્થાન સ્વીકારે તેની મારા મનમાં દહેશત હતી. મે' એ વ્યક્ત કરી. શ્રી ધીરજલાલ ભાઇએ અત્યંત શ્રદ્ધાભર્યો સૂરે કહ્યું, “હું તેમને લઈ આવી શકીશ. એમના જેવા વિદ્વાન પ્રમુખસ્થાને બિરાજે તેમાં આપણુ` કા`ગૌરવ રહ્યું છે. આપણી કાય પ્રવૃત્તિ માટે તેમના જેવી વ્યક્તિ અભિનદન આપે તે શેલે. તે જ મને આનંદ થાય. ’ ખરેખર, શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાતે જઈને શ્રી કાઠારીને મળ્યા ને પ્રમુખસ્થાનનુ' નક્કી કરી આવ્યા. આ પ્રસંગમાં વિદ્યામૂલ્ય અને તંત્રહાર એ બન્નેના સમન્વય નજરે પડે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અનેક પુસ્તકા લખીને જૈન ધમની તથા સમાજની મીટી સેવા કરી છે. જૈનધમ નું આત્મતત્ત્વ સમજવાની પ્રબળ વૃત્તિ તેમનામાં કેટલી ઊ'ડી છે તે તેમનાં પુસ્તકો સ્પષ્ટ કરે છે. આટલાં બધાં પુસ્તક લખવામાં તેમને કેટલા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાધર પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ અથાગ પરિશ્રમ કરે પડ્યો હશે, તે કલ્પવું અઘરું નથી. પણ પ્રિય કાર્યમાં પરિશ્રમ આનંદપ્રદ બનતે હોવાથી તેને બે જે સાલતો નથી. ગ્રન્થલેખન તેમને માટે આવી રીતે આનંદભર્યું કાર્ય બન્યું છે, તે તેમના ગ્રન્થોની સંખ્યા કહી આપે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈને ધાર્મિક અભ્યાસ ઊંડે હેવા છતાં તેમનાં લખાણમાં તે સામાન્ય વાચકને સમજાય તેવી સરળ ને રસભરી શૈલીમાં લખે છે તે તેમની વિશેષતા છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈના સંપર્કમાં આવનાર દરેક વ્યક્તિ જાણે છે કે તેમનામાં નમ્રતા એ તરી આવે એ ગુણ છે. વિદ્વત્તાને ભાર એમણે કદી દર્શાવ્યો નથી. મિલનસાર સ્વભાવ પણ સાચી નમ્રતાને કારણે તેમના વ્યક્તિત્વમાં વણાઈ ગયો છે. તેઓ શ્રીમંતને મળે કે સામાન્ય સ્થિતિવાળાને મળે તેમના વર્તનમાં કશે ફેરફાર જવામાં આવતું નથી. સાચી ધાર્મિકતામાંથી આવું વર્તન જન્મે તે સ્વાભાવિક છે. ધાર્મિક ગ્રન્થ માત્ર એમણે લખ્યા નથી, પણ એને અનુરૂપ આચરણ પણ તેમણે ઘણું છે.
આવા વિદ્વાનનું સન્માન થાય તેમાં સમાજની શોભા છે, એટલું નહીં પણ તેનું ગૌરવ વધે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ દીર્ધાયુષ બની લેકેની સેવા કરતા જ રહે, એવી શુભેચ્છા વ્યક્ત કરીને હું તેમને વંદન કરું છું.
SS)
પ્રભાત
પદ પુનિત પ્રશાંત પ્રભાત જય તવ સુભગ સુખદ પ્રકાશનથી, નષ્ટ થયું તિમિર સવિ અતિ ગહન ગુહા ગિરિકાનનથી. પુનિત. સુર મધુર ભરપુર અમીરસ વહી રહ્યા વિહગાનનથી, લેત મધુ મધુકર કર ચુંબન બન સુમનને સુમનથી. પુનિત. પ્રકાશ ક્ષણ ક્ષણ આ તવ વધતે નવચેતન જગમાં ભરતે, વિશ્વજીવન સૂર્યોદય કાજે રંગ રુચિર વિધ વિધ ધરતે. પુનિત.
–ધી,
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
સાહિત્યશિલ્પી શતાવધાની
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
લે, શ્રી ખીમચ'ક્રૂ મગનલાલ વારા સ્થાનકવાસી સમાજના એક અગ્રગણ્ય કાર્યકર્તા તથા સાહિત્ય-શિક્ષણ–પ્રેમી આ મહાનુભાવે શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનનું અનુભવપૂર્ણ આલેખન કર્યું. છે.
ઈસ્વીસન ૧૯૩૭નું એ વર્ષાં હતું. કરાંચી (સી'ધ)માં શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સ'પ્રદાયના વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજનું ચાતુર્માસ હતું. શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજ ખડુશ્રુત, વિદ્વાન અને સારા વક્તા હતા. કરાંચીમાં એમણે બે-ત્રણ ચાતુર્માંસ કર્યો એ દરમિયાન એમની વિદ્વત્તાભરી પ્રતિભાશક્તિ વડે જૈન-જૈનેતર સમાજમાં જૈનધમ, દન અને જ્ઞાનની ભારે પ્રતિષ્ઠા પ્રસ્થાપિત કરેલી, 5
એમના ગુરુ આચાર્ય શ્રી વિજયધમ સૂરીશ્વરજીની જયતી ભારે ભવ્યતાથી ઉજવવા મુનિરાજે દૃઢ સંકલ્પ કર્યાં, જેમાં જૈનેાના ચારેય ફિકાએ ઉપરાંત કરાંચીની અનેક આગેવાન સંસ્થાઓ, વિદ્વાના, જાહેર કાર્યકરાના તેમને ભારે સહકાર પ્રાપ્ત થયેલ હતા. એ સમયે હુ` કરાચીના સ્થાનકવાસી સધના મંત્રી હતા, અને શ્રી વિજયધસૂરિ જયંતી . કમીટીના પશુ મંત્રી હતા. જેથી હું સારી રીતે શ્રી વિદ્યાવિજયજી
મહારાજના સૌંપર્કમાં આવેલે.
શ્રી વિજયધમ સૂરિજીની જયંતી ભવ્યતાથી ઉજવાય એ માટે ત્રણેક દિવસના વિવિધ ક્રાય ક્રમાનુ' માજન થયેલું, જેમાં શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહને અવધાનના કાર્યક્રમ ચેાજવામાં આવેલ અને ખાસ આમંત્રણ દ્વારા શ્રી ધીરૂભાઈને અમદાવાદથી ખેલાવવામાં આવેલ. આ પ્રસ`ગે મારે શ્રી ધીરૂભાઈના પ્રથમ પરિચય થયા.
ભૌગોલિક રીતે દૂરસુદૂર એવા કરાંચી શહેર માટે શતાવધાનના કાર્યક્રમ ભારે આકર્ષીક અને અદ્વિતીય બની ગયા. લેકે આ પ્રયોગો જોઈ ને મત્રમુગ્ધ બની ગયેલા. ગણિત, જ્યાતિષ, વ્યાકરણીય, ભાષાકીય આદિ અનેક પ્રકારના પૂછાતા પ્રશ્નોના ત્વરિત અને સચાટ જવાખાથી લેાકેા હેરત પામી જતા, પાંચેક દિવસ માટે કરાંચી આવેલા ધીરૂભાઈ ને જનતાની સતત માગણીથી લગભગ અઢારેક દિવસ કરાંચીમાં રહેવું પડયું, જે દરમિયાન
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહિત્યશિપી શતાવધાની શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૮૫ તેઓએ અનેક શિક્ષણ સંસ્થાઓ, શાળા, કોલેજો અને જૈનેતર જાહેર સભાઓમાં ભારે સફળતાપૂર્વક અવધાનપ્રયોગ વડે લેકેને હર્ષઘેલા બનાવેલા.
શ્રી ધીરૂભાઈનું સમગ્ર જીવન સાહિત્ય પાસનામાં વીત્યું છે. એમણે લખેલ પુસ્તકોની સંખ્યા લગભગ ૩૫૮ના આંકે આંબી જાય છે, જેમાંના ઘણું પુસ્તકો જેન દર્શન અને જૈન સાહિત્ય પરત્વે લખાયાં છે. “સંક૯૫સિદ્ધિ', મંત્રવિજ્ઞાન”, “મંત્રદિવાકર”, “આત્મદર્શનની અમોઘ કલા' ગ્રંથ આદિ મુખ્ય છે. એમની વિદ્યાર્થી વાચનશ્રેણીની નાની નાની પુસ્તિકાઓ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં સારો આદર પામેલી. એમના પુસ્તકમાં, વિજ્ઞાનયોગ, કાવ્યગ, ભૌગોલિક, પ્રવાસવર્ણન, શિલ્પ અને સ્થાપત્યનાં વર્ણને જોવા મળે છે. કેટલીયે શાળાઓમાં તેને પાઠય પુસ્તક તરીકે સ્વીકાર થયો છે.
પત્રકારિત્વ ક્ષેત્રે પણ તેમણે સારી સફળતા પ્રાપ્ત કરેલી. એમનું જૈન તિ” પત્ર સારો પ્રચાર પામેલ હતું, જેમાં તેઓ સમાજના પ્રશ્નોની નિડર સમીક્ષા કરતા. તેઓ સારા એવા ચિત્રકાર પણ છે. એમનાં કેટલાંક પ્રાકૃતિક દ (Landscapes) સારી પ્રશંસા પામ્યાં છે.
તેઓએ વૈદકશાસ્ત્રને પણ અભ્યાસ કર્યો છે. એમની વૈદિક ચિકિત્સા ઠીકઠીક પ્રશંસા પામેલી. તેઓ પોતાનું દવાખાનું પણ ચલાવતા, અને વૈદરાજ કહેવાતા હતા. જીવનની અનેક તડકી-છાંયડી જોયેલ ધીરૂભાઈએ, આર્થિક રીતે ભારે મથામણે અનુભવી છે, પરંતુ અનેક પ્રકારના વ્યવસાય કરવા છતાં સરસ્વતીના આ ભેખધારી સેવકે એમના જીવનનો લગભગ સમગ્ર કાળ પુસ્તક લખવામાં, પ્રકાશને કરવામાં અને અવધાને કરવામાં તથા સમાજની સેવા કરવામાં વિતાવ્યો છે. - શ્વેત ખાદીને ઝ, સ્વદેશી હૈતીયું, શીર ખાદીની ટેપી અને હાથમાં થેલી પકડીને ચાલ્યા જતા આ ખડતલ, ભરાવદાર આદમીને જોતાંજ લાગે કે એ ધીરૂભાઈ છે. એમના ઘરમાં જ એ “પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર” નામની પુસ્તક પ્રકાશન સંસ્થા ચલાવે છે, અને જ્યારે એમના ઘેર જઈએ ત્યારે એ પુસ્તકના ઢગલા નીચે દબાયેલા જ જોવા મળે. ઉપર નીચે આજુબાજુ અને દિવાલે ચિત્રો અને ચેપડીએ જ જોવા મળે જાણે કે સરસ્વતીનું મંદિર.
૭૦ વર્ષની આયુમર્યાદા ચેતનભરી રીતે વીતાવી જનાર આ વિદ્યાવ્યાસંગી, ચિત્રકાર, લેખક, પત્રકાર, સાહિત્યકાર, શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ કરશી શાહના જાહેર સન્માનપ્રસંગે અમે હાર્દિક અભિનંદન પાઠવીએ છીએ.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
લે. શ્રી અનુપચંદ રાજપાલ શાહ રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં વર્ષોથી લોકસેવાનું કાર્ય કરનાર તથા ગુજરાત રાજ્ય ધારાસભાના સભ્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા છે. તેઓ તેમની પૂર્વાવસ્થાનાં અનેક સંસ્મરણે અહીં રજૂ કરે છે.
સંસ્મરણેના સથવારે
કઈ પણ જીવંત વ્યક્તિના ગુણે, વિચારો, આદર્શો, કર્યો અને સિદ્ધિઓનું મૂલ્યાંકન કરવાનું કામ કપરું અને મૂંઝવણભર્યું છે, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈનું જીવન ઉઘાડી ક્તિાબ જેવું હેઈને આજની પેઢીના જ નહિ, આવતી પેઢીઓના બાળકે અને યુવાને માટે પણ પ્રેરણાત્મક હેવાનું મને લાગ્યું છે.
એક ઉત્તમ લેખક, વક્તા, પત્રકાર, ચિંતક, વિદ્વાન ઉપરાંત સારા ચિત્રકાર, સારા વૈિદ અને શતાવધાની તરીકે તેઓ સમાજને સુપરિચિત છે. પરંતુ તેમની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં યુવાનના ઘડતર માટેની તેમની દષ્ટિ અને તેમણે આપેલ ફાળાથી સમાજ અપરિચિત હશે.
આપણે આજે જેમને શતાવધાની પંડિત તરીકે પિછાણીએ છીએ, તે શ્રી ધીરજલાલને જન્મ ઝાલાવાડમાં મુળી તાલુકા (તે વખતે મુળી સ્ટેટ) ના દાણાવાડા ગામે સાધારણ પણે જૈન ધર્મમાં પરમ આસ્થા ધરાવતા કુટુંબમાં થયો હતો. પિતાનું શિરછત્ર નાનપણમાં જ ગુમાવ્યું, પરંતુ ધાર્મિક સંસ્કાર અને ચારિત્ર્યને અમૂલ્ય વારસો તેમને મળ્યો હતો. તેમની યાદશક્તિ નાનપણથી જ તીવ્ર હતી. પ્રબળ પુરુષાર્થ અને અખંડ સાધનાએ તેમનાં જીવનઘડતરમાં મહત્વને ભાગ ભજવ્યું છે.
અમદાવાદમાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં અભ્યાસ કર્યો અને ત્યાં જ ધાર્મિક શિક્ષક તરીકે જોડાયા. જીવન ભેગ માટે નથી, પણ પરના તથા આત્માના કલ્યાણ માટે છે, એ સૂત્ર તેમના જીવનમાં વણાઈ ગયું છે. તેમનામાં પડેલી કેટલીક અસાધારણ શક્તિએ, અને ગુણેને ઉપગ ધાર્મિક શિક્ષણ આપવાનું કાર્ય હેવા છતાં એ સમયમાં છાત્રોના સર્વાંગી ઘડતર કરવા માટે તેમણે કર્યો.
એ દિવસો રાષ્ટ્રીય જાગૃતિના હતા. ગાંધીજીના નેતૃત્વ નીચે દેશની આઝાદી મેળવવા વિદ્યાર્થીઓ અને યુવાનોમાં થનગનાટ હતો. વીર ક્રાંતિકારીઓ દેશ માટે ફના થઈ રહ્યાના અને ફાંસીના માંચડે ચડી હસતા મેંએ બલિદાન આપી રહ્યાના સમાચારે પણ આવતા. સાબરમતી આશ્રમ જ નહિ પણ ગુજરાતભરના છાત્રાલયે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
સંસ્મરણેના સથવારે રાષ્ટ્રીયતાના રંગે રંગાયા હતા. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં પણ પૂજ્ય માણેકબા તથા કુ. ઈન્દુમતિ ડેનના માર્ગદર્શન નીચે રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી હતી ત્યારે આગેવાની શ્રી ધીરજલાલ કરતા હતા.
આમ યુવાને અને વિદ્યાર્થીઓમાં રાષ્ટ્રીય ભાવના વ્યાપક અને પ્રબળ બની રહી હતી ત્યારે વિદ્યાર્થીએ નિર્ભય બને, સાહસિક બને, ખડતલ બને તથા વહેમ અને બેટી રૂઢિઓમાંથી મુક્ત થાય તેવી કેળવણી તેમને મળે તે માટેનો પડકાર શ્રી ધીરજલાલે જાણે કે ઝીલી લીધું હતું. * શનિ-રવિની રજાઓમાં છાત્રોને તેઓ અવારનવાર પગપાળા પ્રવાસે લઈ જતા હતા. આવા પ્રવાસને તેમણે જીવનઘડતરની કેળવણીના સાધન તરીકે ઉપયોગ કર્યો. પ્રવાસમાં રસાઈ માટે સીધું સામાન, નાતે, સૂવા-ઓઢવાના તેમજ પાણી ભરવાના અને અન્ય સાધને જાતે જ ઉપાડીને દસ, પચીસ કે ત્રીસ માઈલ જેટલા દૂરના સ્થળની પસંદગી કરવામાં આવતી. લાંબી રજા એમાં દૂરના પ્રવાસો પણ યોજાતા.
આવા એક પર્યટનમાં એક ગામની નજીક પડાવ હતે, ગામના પાદરમાં સાત કઠાની એક જુની વાવ હતી. વાવમાં પાણી જોઈને કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને ન્હાવા માટે તેમાં પડવાનું સહજ મન થયું પણ ગામલેકોએ કહ્યું કે આ વાવ દર વરસે ભેગ લે છે. વાવમાં ચૂડેલને વાસ છે અને જે કઈ ઢોરઢાંખર પાણી પીવા ઉતરે કે કઈ ન્હાવા પડે છે તો ચૂડેલ તેને પગ ઝાલીને પાણીમાં ખેંચી જાય છે. ત્યારે ગામડાંઓમાં આવી વાતો ખૂબ પ્રચલિત હતી. આ સાંભળી વિદ્યાર્થીઓ ડરી ગયા અને મૂંઝાયા. કેપ્ટન ધીરજલાલે આ વાત જાણી કે તરત જ તયાને કછેટે ભીડ અને પાણીના ઊંડાણને વિચાર કર્યા વગર કે ગામલેકની વિનવણીની દરકાર કર્યા સિવાય “જય મહાવીર કરીને વાવના મુખ્ય કઠામાં ઉપરથી જ ઝંપલાવ્યું અને પાણીની અંદર ઉતરી ગયા. બધાના જીવ તાળવે ચોંટયા હતા, ત્યાં જ પાણીની સપાટી ઉપર તરી આવ્યા અને જેમને તરતા આવડતું હતું, તે બધા વિઘાથીઓએ પણ એક પછી એક ઝંપલાવ્યું. આમ ગામની વાવને, ગામને અને વિદ્યાર્થીઓને વહેમ અને ભયમુક્ત કર્યા.
પ્રવાસના આવા તે કેટલાયે સંસ્મરણે છે. પાવાગઢના પ્રવાસમાં પાછલી રાતે રતે ભૂલ્યા અને વાઘને ભેટે થયેલે તે પ્રસંગ આજે પણ યાદ આવે છે. સાબરમતી અને મહી નદીના ભયંકર કેતરમાં ભ્રમણ કરાવ્યાં છે. જંગલમાં આવેલા નર્મદાના તટે ગરૂડેશ્વર અને સુરપાણેશ્વરના તીર્થધામોના પગપાળા પ્રવાસો યોજ્યા છે. રાત્રિમુકામ માટે સમશાન પસંદ કરી વિદ્યાર્થીઓ પાસે અખંડ ચોકી પહેરા ભશાવ્યા છે, અને કડકડતી ઠડીમાં નર્મદાના રેતાળ પટમાં રાત્રે સૂવડાવ્યા છે. એક વાર અંધારી રાતે સાબરમતી નદી પાર કરવાની હતી. ઢીંચબૂડ પાણી માંથી બધા રસ્તે કાપી રહ્યા હતા. ત્યાં સામેથી એક
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જીવન-દર્શન ગામડીયાએ બધાને પડકાર્યો અને પાણીમાં જ ભેટભેટા થઈ ગયા. તાલીમ પામેલા વિદ્યાર્થીઓએ પડકાર ઝીલી લીધો અને અંધારામાં પાણીમાં લાઠીઓથી ઝપાઝપી થઈ. ગામડીયાની લાઠી ચક્રની જેમ વીંઝાઈ રહી હતી અને એકસામટા આવતા લાઠીઓના પ્રહારે ઝીલી લેતી. કેટલાક વિદ્યાથીએ પાણીમાં પડી ગયા અને સઘળા ભીંજાયા. અંતે ગામડીઓ હસી પડે ત્યારે જ બધાને જાણ થઈ કે એ તે કેપ્ટન ધીરજલાલ હતા અને વિદ્યાર્થીઓની કસોટી કરી રહ્યા હતા.
આ બધા પ્રસંગે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે જ વિદ્યાર્થીઓને સાહસિક, નીડર અને ખડતલ બનાવવામાં તેમણે આપેલ ફાળાનું મૂલ્ય સમજાય છે.
છાત્રાલય છોડ્યા પછી શ્રી ધીરજલાલ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં પડ્યા. તેમણે જે જે કાર્યો હાથ પર લીધાં છે, તેમાં યશસ્વી થયા છે. પ્રમાદ કે નિરાશા જેવા શબ્દ તેમના શબ્દકેષમાં જ નથી. બાળસુલભ ભાષાથી તે પંડિતગ્ય ભાષા તેમની લેખનશૈલીમાં રહી છે, તે તેમની વિશિષ્ટતા છે. જૈન ધર્મનાં સૂત્ર અને સ્તોત્રે રાગ રાગિણી અને છમાં તાલબદ્ધ રીતે આજથી ૪૫ વરસ પહેલાં તે ગાતા અને શીખવતા હતા. વરસો પહેલાં તેઓ શ્રીમુળી પ્રજામંડળ સાથે જોડાયા હતા અને મુળીના પ્રશ્નોમાં પણ રસ લીધો હતે. - જૈનધર્મને પ્રચાર અને પ્રભાવના તેમનું મુખ્ય કર્તવ્ય રહ્યું છે, તેમ છતાં સમાજ, બાળકે, વિદ્યાથીએ, યુવા અને રાષ્ટ્રને વિવિધ ક્ષેત્રે અને વિવિધ પ્રકારે તેમણે કરેલું પ્રદાન આગામી પેઢીઓ માટે ઉપયોગી અને પથદર્શક બની રહેશે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યક્તિ........ નહિ .........પણ .......શક્તિ
લે, શ્રી ચંદ્રકાન્ત હ. શાહ હિમાલયના પગપાળા સાહસિક પ્રવાસ કરનાર તથા ગીરનાં જંગલો આદિમાં પરિભ્રમણ કરી સાહસિકતાને આનંદ માણનાર આ નવયુવાન શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનનું કઈ રીતે મૂલ્યાંકન કરે છે, તે જાણવા જેવુ છે.
શ. પતિશ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માનસમિતિ તરફથી તેને વિષે લખવાનું આમંત્રણ મળ્યું. ઘણીવાર લખવાની ઈચ્છા તેા ખૂબ થાય, પરંતુ કાઈ “ નિમિત્ત વિના કઈ રીતે લખી શકાય ?
કૌટુમ્બિક સબધાને લીધે તેમના જીવનની પુનિત ફારમના અનુભવ થયા હાય તે સ્વાભાવિક છે; તેથી કાઈ એકાદ સ'સ્મરણાત્મક પ્રસગને ચિત્રિત કરવાનું જરાય અશકય નથી, પરંતુ તેથી તેમની બહુમુખી પ્રતિભાને હુ· ચેાગ્ય ન્યાય કરતા હાઉ એવું ન લાગવાથી એમના સમથ' વ્યક્તિત્વનું સર્વાંગી વિશ્લેષણ કરવાનું વધારે સમુચિત, બુદ્ધિગમ્ય અને લેાકીપચેગી લાગે છે.
અલખત્ત, મારી લેખન-શક્તિની મર્યાદાને કારણે અમર્યાદિત શક્તિ ધરાવતી વ્યક્તિ વિષે લખવુ' એ કસેાટી છે, છતાં તક મળી છે તેથી એમના પ્રત્યેના પ્રેમને પ્રગટ કરવા આ સ્નેહનું સાહસ ખેડુ' છું, એટલે ભાષાને કેન્દ્રમાં ન લેતાં તે પાછળના ભાવને સૌ લક્ષ્યમાં લેશે એવી શ્રદ્ધા છે.
ધી. ટો. શાહને હું એક વ્યક્તિ નહિ; પણ શક્તિ સ્વરૂપે જોઉં છું, અને તેથી તે વ્યક્તિ ન રહેતાં સંસ્થાનુ' જ સ્વરૂપ બની ગયા છે. શક્તિ અને સદ્ગુણના આવે! સુભગ સમન્વય બહુ ઓછી વ્યક્તિઓમાં જોવા મળે છે, અને તેથી તેએ એકલે પડે જેટલુ` કા` કરી શકયા છે અને કરી રહ્યા છે, એટલું કાય કદાચ કોઈ સસ્થા પણ ન કરી શકી હાત.
સ્વતંત્ર સર્જનાત્મક કાર્યાને જયાં સુધી સંબંધ છે ત્યાં એવા કાર્યો માટે સંસ્થાના પશુ પ્રશ્ન રહેતા નથી, પરંતુ જે અન્ય સ્થૂલ કાર્યો માટે પણ સંસ્થા જેવી સમૂહશક્તિની
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ
જીવન-દર્શન અનિવાર્યતા હોય તેવા તમામ કાર્યો પણ તેઓ એકલે હાથે પાર પાડે છે, તે તેમનામાં રહેલી અપાર વ્યવસ્થાશક્તિ, ચીવટ અને અસાધારણ આત્મવિશ્વાસને પુરા છે.
દરેકે દરેક વ્યક્તિમાં ભીતર સુષુપ્ત શક્તિ તે રહેલી જ છે, પરંતુ એ શક્તિઓ કેટલી પરાકાષ્ટાએ પાંગરી શકે છે તેના તેઓ જીવંત પ્રતીક છે. જેમાં શક્તિ હોય તેઓમાં સગુણાને પણ સંગમ રચાયેલે જ હોય એવું માનવાને ખાસ કારણ નથી અને તેથી જ સામર્થ્યને સંદર્ભ આ બંનેના સયોગીકરણમાં રહેલો છે. એ દષ્ટિએ અહી શક્તિ અને સગુણેએ તેની પરિપૂર્ણતાએ જ પ્રકાશિત થઈ જવાને જાણે કે યજ્ઞ આરંભ્ય છે.
કયારેક સાચા સાધુત્વ વિષે કે નિર્વાવસ્થાની ઉપલબ્ધિ અંગેની યોગ્યતાના સંદર્ભમાં વિચારતે હોઉં છું ત્યારે એવા નિષ્કર્ષ પર પહોંચું છું કે જે વ્યક્તિ તેના જીવનમાં જેટલે અંશે જે જે સુતો તેની સમગ્રતામાં પ્રતિષ્ઠિત કરી શકે એ વ્યક્તિ એટલે અંશે એ ઉપલબ્ધિની નિકટ છે એવું નિર્વિવાદપણે તારવી શકાય. પછી એ વ્યક્તિ સંસારી હોય કે સંસારત્યાગી એ મહત્વનું રહેતું નથી. આ દૃષ્ટિએ શ્રી શાહનું સમગ્ર જીવન એ સંસારમાં હોવા છતાં પણ સાધુનું જ રહ્યું છે. શબ્દભેદ જે આવશ્યક હોય તો એમ કહી શકાય કે તેઓ સંસારી સાધુ છે અને એ રીતે સંસારી પણ મનથી સંસારજાળથી અલિપ્ત હોવાથી સંસારત્યાગી જ છે અથવા તો ગૃહસ્થા શ્રમમાં હોવા છતાં પણ વ્યક્તિ જીવનપર્યત સંન્યાસાશ્રમી જીવન જીવી શકે છે એ તેઓએ પ્રત્યક્ષ જીવન દ્વારા સિદ્ધ કર્યું છે.
છેલ્લાં ૩૦-૪૦ વર્ષથી તેઓએ મુંબઈને જ કર્મભૂમિ બનાવી હોવા છતાં અને સ્વતંત્ર ફલેટ લઈ સુખભવમાં જીવન ગુજારી શકે એવી શક્યતા હોવા છતાંય તેઓ તેનાથી મુક્ત રહ્યા છે. ખરેખર તે એ ભૌતિક મેહ કે એવી વૃત્તિઓથી તેઓ તદન વિમુખ છે એમ કહેવું વધુ ન્યાચિત થશે. આજદીન સુધી રેડિયે, ટેલીફેન કે ઘડિયાળ જેવી બિલકુલ જરૂરી વસ્તુઓ પણ ન વસાવનાર, સ્વેચ્છાએ સાદા-સંયમી જીવનને અંગીકાર કરનાર અને તમામ સુતાથી જીવનના બાગને સુવાસિત રાખનાર વ્યક્તિની ભૂમિકા કેટલી ઉચ્ચ, અપરિગ્રહી, સત્યનિષ્ઠ અને અહિંસક હોઈ શકે તે સહેજે કલ્પી શકાય એમ છે. કયારેક અનાયાસે ગાંધીજીની પેલી પ્રાર્થના યાદ આવી જાય છે
સત્ય, અહિંસા, ચોરી ન કરવી, વણજોતું નવ સંઘરવું, બ્રહ્મચર્ય ને જાતે મહેનત, કેઈ અડે ના અભડાવું; અભય, સ્વદેશી, સ્વાદ–ત્યાગ ને સર્વ ધર્મ સરખા ગણવા, આ અગિયાર મહાવત સમજી, નમ્રપણે દઢ આચરવા.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યક્તિ નહિ પણ શક્તિ
૧૯૧
kr
આ મહાત્રતા, અનેક સુટેવા અને સુતત્ત્વાથી સંપન્ન એમનુ' જીવન સૌને પ્રેરક છે. પાલન કરવાના માત્ર સભાન પ્રયત્ન જ નહિં પરંતુ એ તત્ત્વા જીવનમાં એક રસ થઈ જાય અને આ ઢેડુ એ તે પ્રતિષ્ઠિત થઇ ગયેલા સુતત્વાનુ હરતું ફરતું માત્ર એક અસ્તિત્વ બની રહે એવી સહજ “ સ્થિતિ ” સરજાવી એ જ ઉચ્ચતમ ભૂમિકાની અંતિમ ઉપલબ્ધિ છે. જીવનમાં રાગ-દ્વેષ, મેહ-માયા, દંભ–દેખાવ, અહ, સ્વાર્થી-લેાલ, ઘણા, અપેક્ષા, નિંદા વગેરે કુતત્ત્વાથી પર રહેવુ ને પર થવુ એ નાનીસૂની સિદ્ધિ નથી. ખરેખર તે આવી માનસિક શ્રેષ્ઠ કક્ષાને કારણે જ તેએ અનેક ક્ષેત્રે અને તે પણ ઘણા • મહાન કાર્યો કરી શકયા છે. સ'સારમાં રહેવા છતાં જળકમળવત્ રહીને નિર ંતર કમ કયે જનાર સહજ પ્રક્રિયાથી નિષ્કામ થયેલી વ્યક્તિ ઝડપભેર સવેર્વોચ્ચ વિકાસ સાધી શકે છે એ મૂળભૂત સત્ય અહીં ધબકતુ દેખાય છે.
લખવા બેસીએ તેા પાર ન આવે એવુ એમનુ અનૂભૂતિએથી સ’પન્ન જીવન છે. જીવનચેતનાની શાશ્વભૂમિ પર તેઓએ શુભકર્મોનાં ખીજ વાવ્યાં અને આ જીવનમાં જ તે તેના મીઠાં ફળ મેળવી શકયાં છે. કાગને તેના ઊંડા સંદ'માં આ જીવનમાં જ સાક્ષ તૂ કરનાર વ્યક્તિઓની હરાળમાં તેઓએ પોતાનુ સ્થાન સ્થાપિત કર્યુ છે. ભાવિ પેઢી તેમને એક મોટા લેખક, સમાજ-સેવક અને ધાર્મિક પુરુષ તરીકે યાદ કરશે. જે જે વિષયામાં તેમણે પ્રવેશ કર્યાં છે, તે તે વિષયાનું પૂર્ણ અધ્યયન અને સ્વાનુભવથી આત્મસાત્ કર્યાં પછી જ કલમ ચલાવી છે, તેથી તેઓના લેખનમાં અનૂભૂતિના રણકાર અને હૃદયને સ્પર્શીવાની શક્તિ છે,
અલબત્ત, માનવસહજ સ્વભાવની કાઇક ત્રુટીએ કેટલીક પ્રકૃતિ-મર્યાદાને કારણે હાઈ શકે, પરંતુ તે સમગ્ર જીવનના મૂલ્યાંકન સમયે તદૃન ગૌણુ ખની જાય છે. શક્તિ અને સવૃત્તિઓના ભંડાર ભર્યાં હૈાય ત્યારે સામાન્ય ખામીઓનું જરાય મહત્વ રહેતું નથી. વળી બીજું એક સત્ય એ છે કે જેએમાં વિશિષ્ટ શક્તિ અને સ્વતંત્ર દૃષ્ટિ કે વ્યક્તિત્વ હાય છે, ત્યારે તેએમાં ઉપરછલ્લી દૃષ્ટિએ કેટલેાક વિરાધાભાસ કે આચરણુ ભિન્નતા જોવા મળે છે, પરંતુ એક નિશ્ચિત દિશા કે એક જ ધ્યેય દૃષ્ટિએ તેઓ જીવનના અ'ત સુધી સ્થિર, સ્વસ્થ અને કલ્પનાતીત ગતિશીલ રહેતા હોય છે. એટલે દેખાતા વિરાધાભાસ એ તે અભિવ્યક્ત થવા ઉછાળા મારતી આંતરિક શક્તિના પ્રચ’ડ વેગનું જ પરિણામ હાય છે. એટલે જ મહાપુરુષેાના જીવનમાં સતત પરિવર્તનના પૂર ધસ્તે જતા જોવા મળે છે અને તેથી જ તેના વિકાસમાં કલ્પનાતીત ગતિ હાય છે. અંતે માનવી પૂણ્ તા નથી જ, પૂર્ણ થવા માટે જ ખતા જીવ જરુર છે અને તેથી પૂર્ણ થાય છે, ત્યારે તે પરમાત્મા બની જાય છે. એટલે મહત્વનું જે છે સુતત્ત્વા કેટલી પ્રબળતાથી જીવનમાં પ્રતિષ્ઠિત થયેલાં હાય છે તે અને એના સબળ પાયા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
પર જ સાચા વિકાસનું તટસ્થ અને સર્વગ્રાહી મૂલ્યાંકન થઈ શકે, એ સિવાયના તમામ માપદંડ અધૂરાં છે. નદીની સમુદ્ર પ્રતિ ગતિ રહે એ જ પ્રથમ અને સૌથી મહત્વની વાત છે, પછી તે કયા માર્ગે થઈને સમુદ્રમાં ભળે છે, તે વિવાદ નિરર્થક બની રહે છે.
જીવન એ રોગ છે, તેથી મેગી બનવા માટે જંગલમાં જવાની જરૂર નથી એવા સનાતન સત્યનું ભાન કરાવતું સમૃદ્ધ જીવન આપણી વચ્ચે ૭૦ વર્ષની ઉંમરે પણ કર્મવેગની ધરતી પર ધબકે છે તે ઓછા ગૌરવની વાત નથી. ગ, ઉદ્યોગ અને સહયોગ આ ત્રણ તો જીવનમાં સમરસ થઈ જાય તે જીવન એ અખંડાનંદ, પરમ શાંતિ અને મુક્તિનું મહાદ્વાર બની રહે. આપણે એમના જીવન અને કાર્યને સમજવાને પ્રયત્ન કરીએ, પ્રેરણા મેળવીએ અને સાદર કદર કરીએ.
છેલ્લે છેલ્લે એક સૂચન કરવાની ઈચ્છાને રોકી શકતું નથી. પી. કે. શાહના જીવનને માત્ર સંસ્મરણાત્મક ગ્રંથ પૂરતું જ મર્યાદિત ન રાખતા આત્મકથા સ્વરૂપે પ્રગટ કરવાનું વિચારાશે તે તે હતાશ યુવાનના દીલમાં ઉમંગ અને ઉત્સાહની જ્યોત પિટાવશે અને મૃતમાર્ગે ભટકાઈ રહેલા જીવનમાં ન પ્રાણ પૂરશે એ વિશ્વાસ છે.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAA
YAYAYY
હકારમયી મહાદેવી શ્રી પાવતી જેમની ઉપાસનામાં પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ અને રસ ધરાવે છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તામરસ્તોત્ર
समरप्रतालिमटियाभोलकरस्तिवावतामोनिसान लिया जाय जिन यादयुमादानाबान जरनले पन जनानाम यसम्म कारवत्यो बालबुद्धिपतिः सोमनास्तावेजावतयक्तिस्तदा लोध्ये फिलादपिका जिनेंद्रमा इसाविनावि विधार्वितयारपीय सांसाहातमलिकितन्योऽदय विदयनलयिनमिन धिमनीकानिजमाइदिनु । वहान एफसमुद्र मान करते मानणरुप्रतिमोरच्या किल्यान्तालावनोतनकच कामा नरोशनसमम्बुनियनुजाचामासा सोऽरपापि सक्रियतामा विश्वकिरवि लामीत्वात्मवीयमविवाय भूगो होन्द्रजानोति मानिनो परिपालना जायन जूनमा परिकलाम, त्वतिय मुखरी जुमलेबनानार मतको किला किस सदर वितिजमार वामकसिकाति -00 त्वत्सस्सकन अगमतिमनिबद्ध पाप क्षणात समुतिमीमामा माकान्तलोकमलिनीलमाशेध मासूमिनियाकाRHI मत्येसियत स्त रमायले सनगाविसनावानाचतो हस्विति-ला मलिनीदले समाफसाविभूति ननदक्विाय आस्ती मस्त मस्तसामनदोलansfiजातो टूरिमानि रप्तिाले सहरकिरणकुंरुने प्रयासरे जसनानि विकासन्जीनिया नात्यालनया जूननावभूतेशविनतमतिरजन्ना या मालितो का ते जिवाजत्यानित व ए.नात्मम्मानि॥१०॥ वाजवन्तमनियनितोकनीय नान्य कामपतिजना पर काशिकतिरमिज जलनिमित्त
। मन्तगालिनिःपरमायाचिका निभरिस्मिन्नलारजनालयन एवं सासुले चोभा एथिव्यायनेसमानापनदिकारमस्ति ॥१९॥ नक क्यान्न मन्रोणनस्तारिनिनितिजातियोधमान विकलंकमविन भिमामलम नदासरे जबतिपरिपक्षाफल्यम् ॥१३॥ संपूर्णभरनाक कलाकलापमानामएरिस्तवनं तलसंधयन्तिाये-भिवाचिलाष्ट्रीय नारीमकस्तानिवारयति संवरती विहार बिना किमत्र दिने favnनिति मनापि मनोज तिवारमार्भर करपातकालमरसता नलितबसेन कि मंद्रिधारपर बसितम्यजित या नमवतिरपवर्जिततेलपरामजाचमिट प्रकभरोधियो जालमा भलिवजलाना दोणेऽमरत्यासिनथ जायकवानपरा नास्त कदाचिपबामिन राहामायापीकरोजि सरुमा वामजाति नामोधोदरनिरुडमकाप्रजापनिवामिमहिमाऽसि मुनीन्द्र लोक नित्योदय दलितमोक्ष्मदान्धकार राहुयटनर-यनधारिदानम् विजाजते त्व भुतालमनस्यकान्ति विद्यालय जगदपूशीकविम्बार कारीगहिनाऽदि विवस्वाना या यमपुरम स्तिषु तमुना नियनयास्थिनालिनि जीवहारका मयलधरेलमारना हानावि विनातिकताबमापा टरिसटिजयषालेज कम्मति वातिया साल्न जाबाकाल मिलाकमsfv200 मन्ये बरं रूरिहरादय एयटा हरेषु येषुहरथ त्यधितोमेतिकिपीक्षितेनजवला जूवियन नस्य अधिनानोहरतिनाय जवान्तरे पिम१६ (स्वी झालानि नातागो जनयन्ति पुनान प्रान्या खात्यादुषानं जननी प्रस्ता सर्वा दिवो टूपतिमानिसहरभिप्रायोमदिराजनयति स्फुरदंबा जामम् ॥३॥ लामोमन्तिमूल्यः परमयमांसमादित्यवर्श ममतासः परस्तानात्वाव सम्या परनन्य जनन्ति मृत्यू नान्या विवाविपदस्मानीन्द्र पन्याः ॥2॥ स्वामव्ययं विनमधिमवारसरमामलाए मीश्वरमनन्तमगतुम योगीकार विदितयोग माने जनस्वरसमामले प्रवदग्लिसन्तः ॥२80मुस्चमेव शिबुद्धानिति मिलोसार त्वं करोमि जुमनजयाकरत्यानाबाला धीर विशनमा विविधानातव्यत्यमेव सायन पुरुषोत्तम मिश्य दन्यं नमविजानार्सिहाय नाय तुमनाम सितितकामलघशाय नमस्जिगतः परमेशराय नमो जिनजयो जिप २६॥ के विस्मयोत्र यदि नामसार्वस्व संधितो लिएकमशतया नीशा दोघस्मासविविधायजाता:समानरेऽपि न कदाचिदीक्षित सि01 नयोकतरुसरितमन्मयूयमानाति रूपममलं नवतो नितान्तम् स्पष्टोक्षसकिरणामस्तनमा बिलान बि खेरिख कोरियाविEि : सिंहमने मामय विरिया विधि विधाजताव गगनकायदानम् बिनविरिवसातजावितान हेगरेरमा भिरिसीव सहस्वसमे एक दानदालचलचामरचार-पूशेनं विज्ञानले लगा. कलधौलकान्लार याकचिनियरिंधारमोस्तटे सारे रिवालको बननय विनातिप्राविकांत शितं स्थगित जानकरप्रतापम् । मुकाफसप्रकरजासविद्वानं परत्याययमिजाना परमरत्वम् ॥२१५ निद्रदमनवपंकन जकाती प्लसन्तरवमधवविवानिरागी पाटोदानि लजमा जिनेन्टल : पानि विकल्पयन्ति 3911 झं वयात विनिरनलिने घोपदेशन विभिनयी परस्यामा प्रमादिलकृतःप्रटनाममारतो वादगएस विकाहिलोऽ638118 कायोतन्मदालविलम्यानलमत्तशमनरमादविपद्कापाजताननिम्तमापतन्तंह जयं जबसिनो जादालाना 10181 निकोलनालयसरिगलतमुकामलकर धित मजा यकमः फारिशाधवा विना कामनिनामगावलभितले ३५ कल्पान्तकासपवन द्रावतिकत्यंदायांनसंचलितमुस्यसमुत्फूर्ति विसंजियसामवसंभवमापतन्त वनकलिन जामयाब रिका सम्एको किसनल क्रोधोकपिानात्मरामायतन्तश्राक्रमितिकशान निरस्त्यांकरवन्नामनामनी दिवस्य पुत:15 धनत्तुरंग गजगामिनिमगादमाजी बनवताम जपतिनाउयहिवाकरमधूखनिभवपतिपत्कीर्तनातम माजिदाभूतिURED कुन्तामजितगाजयोएिशतवारिखारनतारादरयाबीहि जयं रिमितविजेवयात्चत्पादपंजनासयो ललन्ते ।।
अमोनिया जित धिएमकचक्रपातीनपौवनयटोलण्याडवासी रंगतरंगे विरवास्थित्यानापन्नास्वासंचिदाय र स्मराजन्ति Bolt निवजीयाजलोदरजामला शोच्यां सुपमाथूल,जीधिलाहाबवादपकजरजोऽमृत दिवसा मचिन्ति मकरायजन्यरूपाः ४१७
भामादकरमूलसालहिलांजा गाईबन्तिामोहनराजधान त्वचामनन्नमनिमनासन्तास्य कालजयानि मत्तदिपेन्द्र राजदयानलाहिसंभासबारिधिमढ़ोटरबंधनोरातस्याशानदापयति जसं पिस्ट परतावतार मामिारपीले ॥४३॥ स्तोत्रस्त्रज व जिलेन्द्र मानव जत्यामयारूधिर तिनिधान पसे जनों य इह जातामन त भाजगभवशा समपति सोनी:08:23
निमानसरिविरचितं नकारतावं संपूएमा स-tenment. 2563References Albb waalirj२३MA R RIAN MANTIN HIARRAIMARAHTI.201t3na. MRAPEnwani ८२RRIALor:स्व
૮ પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ વિ. સં. ૧૯૮૬ ના આષાઢ સુદિ ૩ ના રોજ એક આસને બેસીને લખેલા
, ભક્તામરસ્તોત્રની સમારી પ્રતિકૃતિ.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષા
અને
પ્રેરણાના પ્રતીક
લે. ડૉ. ભાઈલાલ એમ, બાવીશી-પાલીતાણા
સામાજિક સેવાના રંગે રંગાયેલા તથા શિક્ષણસાહિત્યના અનન્ય પ્રેમી આ મહાશયે શ્રી ધીરજલાક્ષભાઇના અનેક પ્રસંગાને સ્મરણના બળે સવન કર્યા છે.
જીવનભર પશ્રિમ વેઠી, પુરુષાથ' ક્ારવી, ક્રમેક્રમે સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરનાર અને એ દિશામાં પગરણ માંડવા પ્રેરણા આપનાર પ્રાત્સાહિક પુરુષને પ્રત્યક્ષ નિહાળવા હૈય તા મુલાકાત લેવી શ્રી ધીરજલાલ ટાકરશી શાહની !
મારા લાંબા પરિચય, ગાઢ સ'પક અને પ્રત્યક્ષ અનુભવ પરથી મે' એ નવનીત તારવ્યુ` કે શ્રમ-પરિશ્રમ, મહેનત-જહેમત અને આશા-નિરાશા વચ્ચે અડગ–અડાલ રહી ઝઝુમતા અને અંતે સફળતા મેળવતા શ્રી ધીરૂભાઈનું જીવન ને કવન કાઈ પણ સપર્કમાં આવતી વ્યક્તિને નિરાશા ને નિષ્ફળતા વચ્ચે આગળ ધપવા પ્રેરણાદાયી નિવડે તેવુ' છે! કેટલાક અ'ગત અનુભવા અને પ્રેરક પ્રસંગેા પરથી મે' આ નિચેાડ કાઢચે છે.
હું મહાવીર જૈન વિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કરતા હતા. મને સાહિત્યના શેખ એટલે મે' સંસ્થાના મુખપત્ર ‘તણખા'નું સ ́પાદન-પ્રકાશન કરવાનુ` માથે લીધું. સાહિત્યસભર લેખા-નિમંધા, કાવ્યેા ને અન્ય સામગ્રી મેળવવા માટે નેટીસ એ' પર આકષ'ક ને પ્રેરક વિન ંતિ–પત્ર મૂકયા. જોગાનુજોગ શ્રી ધીરૂભાઈને ‘વિદ્યાલય’માં આવવાનું થતાં તેમણે નાટીસ વાંચી, ખુશ થયા, મને મળ્યા. ‘તણખા'ને રસપદ બનાવવા અને સુંદર સજાવટ કરવા પ્રેરણા આપી—માદર્શન આપ્યું. ખરેખર મને ખૂબ પ્રાત્સાહન મળ્યુ. હું તા તાજુખ થયા કે જેના મને કદી પ્રત્યક્ષ પરિચય નથી એ મહાનુભાવ આટલી ખખી લાગણીથી મને સલાહ-સૂચન આપી રહ્યા છે! મને એમાં એમની સાહિત્ય પ્રત્યેની અભિરુચિ અને સામાજિક ઉત્કર્ષની ભાવનાનાં સુરેખ દન થયાં!
જો કે હું તે તેમને પરાક્ષ રીતે ઘણા સમયથી તેમના લેખા, પુસ્તિકાએ ને પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા (અખબારો ને સમાચારાથી) એક સમ લેખક ને સનિષ્ઠ કાર્યકર
૨૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન તરીકે જાણતું હતું. તેમનું પ્રકાશન “જૈન તિ’ ઘણીવાર વાંચતે એટલે એમના એ ક્રાંતિકારી વિચારો જાણી પ્રભાવિત થયેલ. તેમણે શૈક્ષણિક દષ્ટિએ બાળકે ને જિજ્ઞાસુઓ માટે પ્રકાશિત કરેલ નાની નાની પુસ્તિકાઓની શ્રેણીઓ જેમાં ટુંકું ને મીઠું, વળી રસપ્રદને બેધપ્રદ વર્ણન હેઈ, વાંચવામાં મજા પડતી, જાણવાનું પણ મળતું
પછી તે તેમણે આગળ કદમ ઉઠાવ્યું. સાહિત્યક્ષેત્રે અને સામાજિક કાર્યોમાં ચમકવા લાગ્યા. શેઠ શ્રી અમૃતલાલ કાલીદાસ દેશી અને અન્ય મહાનુભાવોના સહકાર ને સહાયથી સાહિત્ય સંપાદિત-પ્રકાશિત કરવા માંડયા, જેની સમાજમાં સારી પ્રશંસા થવા લાગી. અને એક સારા સાહિત્યકાર તરીકે બહાર આવ્યા. ત્યારબાદ તેમણે પિતાની સ્વતંત્ર પ્રવૃત્તિઓ ને પ્રકાશનેને વેગ આપવા પ્રથમ જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર અને ત્યાર પછી થોડા વખતે “પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર' નામની સંસ્થાઓની સ્થાપના કરી અને એના ઉપક્રમે વૈવિધ્યભર્યા ને વિશિષ્ટ-ઉચ્ચકક્ષાનાં પ્રકાશને બહાર પાડવા માંડયાં, જેમાં ગણિત-વિજ્ઞાન, મંત્ર-યંત્ર-તંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન ધર્મ તથા દર્શનને સ્પર્શતા મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથને સમાવેશ થાય છે. આ સંદર્ભમાં એમની વિશિષ્ટતા એ હતી કે પ્રસ્તુત ગ્રંથોનું પ્રકાશન પ્રસિદ્ધ આગેવાને પ્રેરિત સમારંભ પૂર્વક થતા. જે પ્રસંગે શ્રી ધીરૂભાઈની વિદ્વત્તા ને વિશિષ્ટતા, ગ્રંથની મહત્તા ને ઉપગિતા અને સાહિત્ય વિષયક પ્રવચને ઉપરાંત તેમના પિતાના સિદ્ધ કરેલા ગણિતના પ્રગો રજુ કરતા જે
ખરેખર સૌને અદ્દભુત ને ચમત્કારિક લાગતા અને પ્રેક્ષક ને શ્રોતાએ એના બે મે વખાણ કરતા. એમ કહું કે સમાજ ને સાહિત્યકારોએ એમને એક સિદ્ધહસ્ત લેખક તરીકે મહેર મારી છે.
એક સંનિષ્ઠ ને સમર્થ કાર્યકર તરીકે શ્રી ધીરૂભાઈએ અન્ય ક્ષેત્રો ઉપરાંત ખાસ જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સનાં કાર્યોમાં સુંદર ફળ આપે છે. કેન્ફરન્સ ” નું નાવડું જ્યારે ખરાબે ચડયું, કેઈ રસ્તો સૂઝે નહિ ત્યારે સૌની દૃષ્ટિ પડી શ્રી ધીરૂભાઈ ઉપર.. એમણે કાર્ય સંભાળી લીધું, દિલ રેડી લાગી ગયા કામે અને બધું જ વ્યવસ્થિત ને આજિત કરી આપ્યું. એગણીશમા, વિમા તથા એકવીસમા અધિવેશનમાં તેઓ પ્રચાર મંત્રી હતા.
કોન્ફરન્સ”નું બાવીશમું અધિવેશન આમંત્રણ આપી અમાએ પાલીતાણામાં ભર્યું હું પિતે સ્વાગત-મંત્રી હતો પણ આવા વિશાળ કાર્યમાં પૂરી સૂઝ પડે નહિ, એટલે શ્રી ધીરુભાઈ અમારી વહારે આવ્યા. તેઓ અગાઉથી આવી બેસી ગયા અને દરેક કામ માટે દરવણું આપવા લાગ્યા અને કેટલુંક અગત્યનું કામ તે તેમણે પિતે સંભાળી લીધું અને અધિવેશન સફળ બન્યું. આ પ્રસંગે ખરેખર એમની વ્યવસ્થાશક્તિ, કાર્ય પદ્ધતિ, ગમે તેવા ગુંચવાડને ત્વરિત ઉકેલ અને સાથે સાથે એમને આનંદી ને મળતાવડો
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષાર્થ અને પ્રેરણાનું પ્રતીક સ્વભાવ તેમજ કાર્ય લેવાની કુનેહ-આ બધાથી હું ખૂબ જ પ્રભાવિત થશે અને એમની કાર્યશક્તિ માટે માન ઉપયું. મને તે થયું કે કેઈપણ સામૂહિક કે સારિક સમારંભના આજન–સંચાલન માટે શ્રી ધીરૂભાઈને પકડવા તે જરૂરી કાર્ય સફળ થાય. અને ઘણા પ્રસંગોએ એ ચરિતાર્થ થતું મેં નજરે નિહાળ્યું છે. એટલે જ સમાજે એમને એક સમર્થ લેખક, શક્તિશાળી વ્યવસ્થાપક અને કુનેહબાજ આજક તરીકે સ્વીકાર્યા છે, બિરદાવ્યા છે.
તળાજામાં “જૈન વિદ્યાર્થી ભવન ના રજત મહોત્સવને પ્રસંગ હતું, જે વખતે શ્રી ધીરૂભાઈ એ ખાસ હાજરી આપેલ અને પિતાની યાદશક્તિ અને ગણિતશક્તિને પ્રભાવ અનેક ચમત્કારિક પ્રયોગો દ્વારા અદ્દભુત રીતે બતાવ્યું. જાણે જાદુ કરી રહ્યા હોય એમ જ લાગે. શેઠશ્રી ભોગીભાઈ મગનલાલ અને બીજા આગેવાને તે તાજુબ થઈ ગયા અને એમને ધન્યવાદ આપવા લાગ્યા. એમને સમાજે “શતાવધાની”, “ગણિતદિનમણી”, “સાહિત્યવારિધિ', “પંડિતજી” આદિ બિરુદ એનાયત કર્યા છે, તે યથાર્થ છે.
'પાલીતાણામાં “કેસરીયાજી” સંસ્થાને મહોત્સવ હતે. વ્યવસ્થા માટે અમે તો હતા જં, પરંતુ પ્રસંગ હતો મોટો અને ઉજવો હતો ખૂબ ભવ્ય રીતે, એટલે યાદ આવ્યા શ્રી ધીરૂભાઈ તેમને બોલાવ્યા. તેઓ તરત આવ્યા અને સંચાલન ઉપાડી લીધું. આજનપૂર્વક બધી વ્યવસ્થા સુંદર રીતે કરી અને પ્રસંગને સફળતાથી પાર પાડો. સૌ કોઈ મોઢામાં આંગળી ઘાલી ગયા કે વ્યવસ્થા તે આનું નામ ! નહિ ગરબડ, નહિ ગેરવ્યવસ્થા, અપૂર્વ શાંતિ ને અદ્દભુત શિસ્ત !
પણ શ્રી ધીરૂભાઈની ખરી વિશેષતા તે તેમના સાહિત્ય-સર્જનમાં છે. તેમણે પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર” અને અન્ય સંસ્થાઓ દ્વારા ઘણા આધારભૂત અને મૌલિક ગ્રંથ રચ્યા, પ્રકાશ્યા ને સંપાદિત કર્યા છે, જેની મોટા મોટા વિદ્વાનો ને સાહિત્યકારોએ પ્રશંસા કરી છે. તેમનું સાહિત્ય વૈવિધ્યભર્યું છે, સામાન્ય જનતાને પણ રસ પડે તેવું છે, એટલે જ તેમના પ્રત્યેક ગ્રંથની બીજી-ત્રીજી આવૃત્તિઓ બહાર પડી છે.
એક વખત તેઓ પાલીતાણા આવેલ અને ગુરુકુલમાં મિલન-સમારંભ જેલ, ત્યારે તેમણે પોતાના અનુભવોનું સુંદર ખ્યાન કર્યું અને ત્યાં હાજર રહેલાઓને નવકારને અર્થ પૂછવા માંડ્યો. તેના ઉત્તર અપાવા માંડ્યા, પણ તેમની પરીક્ષામાં પાસ થવું સહેલું ન હતું. જેવા તેવા ઉત્તરે ચાલે જ નહિ. બધા એકબીજાના સામું તાકી રહ્યા. આખરે તેમણે પોતે તેને વિશિષ્ટ રીતે વિગતથી અર્થ કરી બતાવ્યું, જેથી અમે સૌ એમના જ્ઞાન, તને બુદ્ધિમત્તાથી ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા, તેમને ધન્યવાદ આપ્યા.
બીજો એક નાનકડો પ્રસંગ પણ પાલીતાણુને, મારી વિનંતિથી શ્રી ધીરૂભાઈએ મિત્રનું એક મિલન જવાનું સ્વીકાર્યું. તે “શત્રુંજયવિહાર' ધર્મશાળામાં ગોઠવ્યું.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન તેમણે પિતાના કેટલાક અનુભવે કહા અને ગણિતના પ્રયોગો કરી બતાવ્યા, તે જોઈ અમે બધા આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયા, તેમ જ ખૂબ આનંદ પામ્યા.
આવા તે નાના-મોટા ઘણા પ્રસંગ છે, જ્યારે તેમની તીવ્ર પ્રજ્ઞા, પ્રબળ પુરુષાર્થ, પ્રેરક વ્યક્તિત્વ અને સુંદર વ્યવસ્થાશક્તિને અનુભવ થયે છે. જે આ શક્તિશાળી પુરુષ ઈગ્લાંડ-અમેરિકા કે જર્મનીમાં હેત તે એક સાહિત્ય-સમ્રાષ્ટ્ર અને સંપત્તિસ્વામી હતઅત્યારે જવા દઈએ એ વાત, પરંતુ જરૂર લક્ષ્યમાં લઈએ કે આવા વિદ્વાને ને મહાનુભાવો માટે સમાજ ગંભીરતાથી વિચારે અને શક્ય કરી છૂટે.
હું સાહિત્યક્ષેત્રે કાંઈક રસ લેતે ને આગળ ધપતે થયો છું એમાં શ્રી ધીરૂભાઈની પ્રેરણા અવશ્ય કામ કરી ગઈ છે, સહાયભૂત બની છે, એ સ્વીકાર્યા વગર રહી શકતા નથી.
સન્માન સમિતિ” શ્રી ધીરૂભાઈની સાહિત્ય-પ્રવૃત્તિ ને સમાજસેવા માટે તેમનું બહુમાન કરી રહેલ છે, એ જાણી ખૂબ આનંદ થશે. ભલે બીજી રીતે કદર ઓછી-વધુ થાય પરંતુ આવા સેવકોને જાહેર રીતે બિરદાવીએ તે પણ સમાજે એનું અંશતઃ ત્રણ અદા કર્યું ગણાશે. એમાં મારો સૂર પુરાવું છું અને સાહિત્ય ને સેવાક્ષેત્રે તેઓશ્રી પિતાનું શેષ જીવન વિતાવી ધન્ય બને એવી શુભેચ્છા પાઠવું છું.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાનીની સંકસિદ્ધિ
લે, શ્રી દુલેરાય કારાણી
કચ્છના લેકપ્રિય કવિ તથા લેખક આ લેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનનું પિતાની અનોખી શૈલિએ દર્શન કરાવે છે.
કેટલાંક ઝરણાં કઈ પહાડી પ્રદેશમાંથી નીકળીને એકધારી સીધી ગતિથી પિતાના લક્ષ્ય સ્થાન પર પહોંચે છે, જ્યારે કેટલાંક ઝરણાં અનેક જંગલે, ઝાડીઓ વચ્ચેથી પિતાને માર્ગ કાઢી, કેટલાયે ખાડા-ટેકરા અને આડા અવળા વળાંક ઓળંગીને આખરે પિતાનું લય-બિંદુ સર કરે છે. આપણું શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈનું જીવન આ બીજા પ્રકારનાં ઝરણાં જેવું છે.
બાલ્યાવસ્થામાં જ પંડિતજીએ એમના કુટુંબના આધારસ્તંભ જેવા પિતાની છત્ર છાયા ગુમાવી દીધી. આખું કુટુંબ નિરાધાર બની ગયું. કુટુંબના ભરણ-પોષણને ભાર એમની વિધવા માતા પર આવી પડયો.
પરંતુ દુનિયાના પ્રત્યેક તત્ત્વને બે બાજુ હોય છે. કેઈ વ્યક્તિને કુદરત જ્યારે સમર્થ બનાવવા માગે છે, ત્યારે એક વાર તે તેના પર કારમો પ્રહાર કરી બેસે છે. એમના કુટુંબ પર આવી પડેલા આ કારમા ઘા માંથી જ આગળ જતાં એક શતાવધાની પંડિત પ્રકટ થવાના હતા એ વાત કુદરતે આ અસહ્ય આઘાતના ગર્ભમાં જ છૂપાવી રાખી હતી.
નિરાધાર બાળક માટે છાત્રાલયે જ આશીર્વાદ સમાન હોય છે, એટલે એમને છાત્રાલયનો જ આશરો લેવો પડે છે. એ રીતે આપણું બાલ પંડિત પણ અમદાવાદમાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં દાખલ થયા. અહીં અભ્યાસ કરતાં કરતાં એમને કાશ્મીરી સૌન્દર્યના ફારસી ભાષાના અમૂલ્ય શબ્દોને પરિચય થયો?
અગર ફિરદેસ, બરરૂએ ઝમીનસ્ત,
હમીનસ્તે હમીનસ્તે હમીસ્ત. અર્થાત-દિ આ ધરતીના પૃષ્ઠ પર જે કયાં યે સ્વર્ગ હોય તે અહીં છે, અહીં છે, અહીં છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
જીવન-દર્શન એ દિવસથી આ શબ્દોનું સૌદર્ય અને આ શબ્દોની સૌન્દર્યભૂમિ કાશ્મીરનું સૌન્દર્ય આ સૌન્દર્ય પ્રેમી કિશોરના હૃદયમાં રમવા લાગ્યું. કાશ્મીરના સૌનયે એમના માનસને કબજે લઈ લીધે. આ ઊગતા યુવકના અંતરમાં કાશ્મીરની સ્વર્ગીય ભૂમિનાં દર્શન કરવાની ઉત્કટ ઇચ્છા જાગી ઊઠી. આ મહત્વાકાંક્ષા એટલી પ્રબળ હતી અને એમની આત્મશક્તિ એટલી બળવાન હતી કે એક અણધારી દિશામાંથી એકાએક એમને જોઈતી સહાય મળી ગઈ અને એમની મનેકામના પૂરી થઈ ગઈ આ હતી એમની સૌથી પહેલી સંક૯૫સિદ્ધિ !
પંડિતજીને એમના કૌટુમ્બિક વારસાની એક મહાન બક્ષિસ મળી હતી. આ બક્ષિસ હતી, સ્મરણશક્તિની. પંડિતજીનાં પૂજ્ય માતુશ્રી મણિબહેન એક અજબ જેવી સ્મરણશક્તિ ધરાવતાં હતાં. આ શક્તિ પંડિતજીમાં ઊતરી આવી.
નિરાધાર બની બેઠેલા કુટુંબનું ગામનાં દળણાં-પાણી કરીને અને કાલાં ફલીને ગુજરાન ચલાવનાર એમનાં માતુશ્રીએ અનાયાસે જ પંડિતજીમાં આ શક્તિ રોપી દીધી હતી. આ શક્તિને પંડિતજીએ પિતાના પુરુષાર્થ વડે વિકાસ કર્યો અને સ્મરણશક્તિને જે ઉપગ એમનાં માતુશ્રી ન કરી શક્યાં તે ઉપયોગ યાદદાસ્તના અજબ જેવા પ્રયોગ વડે એમણે કરી બતાવ્યું. આવા પ્રવેગેના અનેક કાર્યક્રમે સમાજ સમક્ષ રજૂ કરીને શ્રી ધીરજલાલભાઈ શતાવધાની પંડિત બની ગયા. એમનાં માતુશ્રીને આત્મા એમની આ સફળતાથી પ્રસન્ન થઈ ગયા હશે!
પિતાને જે કંઈ ચોગ્ય લાગે તે જાહેર કરી દેવાની એમનામાં જાહેર હિંમત છે. માનવીએ ચન્દ્ર પર પગ મૂકો ત્યારે એ વાત એમણે તરત સ્વીકારી લીધી અને નિસંકેચ જાહેર પણ કરી દીધી.
પંડિતજી જે શક્તિથી આગળ વધ્યા છે એ શક્તિ છે પુરુષાર્થની. પુરુષાર્થના બળ વડે જ એમણે એમના જીવનને વિકાસ સાથે છે. એ બળ વડે જ એમણે ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, સામાજિક વગેરે અનેકવિધ સાહિત્ય-પ્રકાશનેને એક મોટો ગંજ એમણે સમાજ સામે ધરી દીધો છે. એમનું આ સાહિત્ય સાત્વિક સાહિત્ય છે. માર્ગ ભૂલેલા માનવીને એ માર્ગદર્શન આપે છે. ઉર્દૂ ભાષાના એક શાયરે સાચું જ કહ્યું છે – .
રોશન હૈ આસમાં મેં, સિતારે કઈ મગર
જે માર્ગ દિખાવે ઔર કે, વે ઔર સિતારે હોતે હૈ. ભાવાર્થ-આકાશમાં અનેક સિતારા પ્રકાશમાન છે, પરંતુ જે માર્ગ બતાવે છે એ સિતારે તે જુદા જ છે.
પંડિતજીનાં પ્રકાશનમાં એક સૂર ઊઠે છે– માનવજીવનને ઉચ્ચ કક્ષામાં લઈ જવાને, ને માર્ગ બતાવવાને.
એમની કલમે સાહિત્યની કઈ દિશાને છેડી નથી. મને ખબર છે એમણે કરછી સાહિત્યની પણ સેવા કરી છે. કચ્છના લેસાહિત્ય પર પણ એમનાં પ્રકાશનમાં માનવકલ્યાણની ભાવના તરવરતી રહી છે, એ જ એમના જીવનની મહાન સિદ્ધિ છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીયુત ધીરુભાઇની સાધના અને સફલતા
લે. શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ
જૈન સમાજના જાણીતા લેખક તથા તત્ત્વચિંતક આ લઘુલેખમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈના વ્યક્તિત્વ વિષે ઘણું ઘણું કહી જાય છે.
શ્રીયુત ધીરૂભાઈ એ (સુપ્રસિદ્ધ પડિત શ્રી ધીરજલાલ ટાકરશી શાહે) પેાતાના જીવનને એવી રીતે કેળવી અને સાધનામય ખનાવી જાણ્યુ છે કે એને લીધે તેઓ જે કોઈ કામ કે ચેાજના હાથ ધરે છે, એમાં ધારી સફળતા મેળવી શકે છે. કાયસિદ્ધિની આવી શક્તિ ઓછી વ્યક્તિઓમાં જોવા મળે છે.
શ્રી ધીરૂભાઈનું શરીરબળ અસાધારણ કહી શકાય એવુ' છે; એનાં કરતાંય ચડી જાય એવું એમનુ બુદ્ધિબળ છે; અને એમનુ સંકલ્પબળ કે મનેામળ તે ખીજાઓને માટે દાખલારૂપ બની રહે એવું અને સામી વ્યક્તિમાં ચેતના જગાડે એવું અનેાપુ... અને અદમ્ય છે. તેથી જ તે તેઓ કયારેય લીધેલ કામથી પાછા નથી હુઠતા કે કૈાઇથી કયારેય ડરતા નથી.
શ્રી ધીરૂભાઈ એ પાતાની લગભગ અરધી સદી જેટલી સુદ્રી કારિકદી દરમ્યાન નવાં નવાં કેટકેટલાં ક્ષેત્રામાં કામ કર્યું છે, અને એમાં કેટલી બધી સફળતા હાંસલ કરી છે ! સાહિત્યના સર્જક તરીકે, પત્રકાર તરીકે, સાહસી અને પ્રકૃતિના પ્રેમી પ્રવાસી તરીકે, સાહિત્યના પ્રકાશક તરીકે, ચિત્રકાર તરીકે; માનસિક રેગાના ચિકિત્સક તરીકે, મંત્ર–તંત્ર–ગણિતવિદ્યાના જાણકાર અને ગ્રંથકાર તરીકે, ધાર્મિક શિક્ષણના ચેાજક તથા શિક્ષક તરીકે, શતાવધાનના મુશ્કેલ પ્રયાગના સફળ સાધક અને નિપુણ અધ્યાપક તરીકે, કાઈ પણ ચેાજનાના નિષ્ણાત આયેાજક અને યશસ્વી સ'ચાલક તરીકે અને એક અસરકારક લેખક અને વક્તા તરીકે—આ રીતે સાહિત્ય, વિદ્યા, શિક્ષણ, કળા અને સરકૃતિને લગતાં અનેક ક્ષેત્રામાં તેએએ સફળ કામગીરી બજાવીને ખૂબ નામના અને યશ મેળવ્યાં છે.
કોઈ પણ કામ નાનું હાય કે માટું, પેાતાનું હાય કે ખીજાનું, એ બિલકુલ વ્યવસ્થાપૂર્વક અને યાજનાબદ્ધ રીતે થાય એ માટેની પૂરતી ચીવટ, ધીરજ અને ખંત રાખવાના એમના સ્વભાવ છે. અવ્યવસ્થા કે અનિશ્ચિતતા તરફ એમને સખ્ત અણુગમા છે. જેમ એમણે પેાતાના જીવનને ધર્માનુરાગ અને ધ ક્રિયા તરફની અભિરુચિથી સુરભિત
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનન
૨૦૦
મનાવ્યું છે, તેમ એમાં ખડતલપણા, શ્રમશીલતા અને પ્રમાદરહિતતાનું વાવેતર કરીને અને વિશેષ તેજસ્વી અને ખમીરવ'ત બનાવ્યુ છે. આળસ કે અકળામણુ તે એમને સ્પથી શકતાં જ નથી—સતત ઉદ્યમશીલતા અને કર્તવ્યપરાયણતા જાણે એમના જીવનમંત્ર છે. જેમ એમની કાર્ય શક્તિ અપાર છે, તેમ એમની ચેાજનાશક્તિ પણ અસાધારણુ છે, અને એમની સફળતાની આ જ ચાવી છે.
જ
સુંવાળુ, સુખશીલિયુ' અને સદા નવી નવી સગવડાની ઝંખનાથી પામર અનેલુ જીવન એમને મુલ પસંદ નથી, તેથી જ તેએ સાદાઈ, સંયમ અને સ્વાશ્રયના સાચા સાધક મની શકયા છે; અને આમાંથી ઉત્પન્ન થતી આંતરિક તાકાત એ જ એમની બહુમુખી સફળતાની ગુરુચાવી છે. શ્રી ધીરુભાઈની શક્તિ અને આવડતના લાભ જનસમાજને લાંબા વખત સુધી મળતા રહે એવી શુભેચ્છા હું... દર્શાવું છું.
૬, અમૂલ સેાસાયટી; અમદાવાદ-૭
તા. ૧૭-૯-૧૯૦૫, બુધવાર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિત શ્રી લે, શ્રી શાન્તિલાલ નાગરદાસ શાહ આપબળે આગળ વધનાર અને સામાજિક તથા શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં ઊંડો રસ ધરાવનાર લેખક મહાશય છેલ્લાં થોડાં વર્ષોથી શ્રી ધીરજલાલભાઈના સંપર્કમાં આવ્યા છે. તેમના વ્યક્તિત્વનું જે ચિત્ર તેમના મનમાં ઉપસ્યું છે, તે અહીં રજૂ થાય છે.
વ્યક્તિના જીવનનું મૂલ્યાંકન તેણે જીવનમાં પરિપૂર્ણ કરેલ સીમાચિહ્નરૂપ મહદ્ કાર્યોના અનુસંધાનમાં કરવામાં આવે છે. મહાન કાર્યોથી વ્યક્તિની મહત્તા પીછાણવી એ એક સામાન્ય શિરસ્તે છે. એમાં ખોટું પણ કાંઈ નથી, પરંતુ જીવનની રોજ-બરોજની નજીવી અને સામાન્ય ગણાતી બાબતેને પણ પાર પાડવામાં વ્યક્તિ જે ચેકસાઈ ચીવટ અને પ્રામાણિક્તા દાખવે છે, તે જ તેની ખરી મહત્તા વધારે છે. મહાન કાર્યોની * પ્રાપ્તિ પાછળનું મૂળ કારણ પણ આ જ હોય છે. એટલે જ કહેવાયું છે કે નાની અને નજીવી બાબતે વ્યક્તિને મહાન બનાવે છે. જેમ કાપડનું ગુણાંકન કરવા માટે તેમાં રહેલ સૂકમ તાણ-વાણીનું નિરીક્ષણ આવશ્યક છે, તેમ જીવનની અંદી નજીવી સામાન્ય બાબતે પણ વ્યક્તિના ગુણાનુવાદ માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે.
છેલ્લાં પાંચેક વર્ષથી પંડિતશ્રીના પુસ્તક-પ્રકાશન તથા ભક્તિ-આરાધના અંગેના સમારોહમાં મેં મંત્રી તરીકે તેમજ અન્ય રીતે કાર્ય કર્યું છે. આ સમય દરમિયાન પંડિતશ્રીના નિકટના સંસર્ગને કારણે મને પણ એમના જીવન તથા વ્યક્તિત્વના દર્શનનિરીક્ષણને હા મળેલ છે, જે વિષે વિનમ્ર ભાવે એક બે વાત કહેવા પ્રેરાયે છું.
પંડિતશ્રીની પ્રથમ મુલાકાત મને આજેય બરાબર યાદ છે. પંડિતશ્રી રચિત પ્રતિક્રમણ-પ્રબંધ ટીકા ભાગ બીજે કેટકેટલાય સ્થળે તપાસ કરવા છતાં મળે નહિ, એટલે થયું કે લાવ લેખક પાસે જ માગણી કરું. પંડિતશ્રીના ચીંચબંદરના નિવાસસ્થાને રૂબરૂ ગયે, પરંતુ તેઓશ્રીને મેળાપ ન થા. તેમના પુત્ર શ્રી નરેન્દ્રભાઈએ જણાવ્યું કે તેમની પાસે ગ્રંથની એક પણ પ્રત નથી, પણ અમદાવાદ પત્ર લખી એકાદ પ્રત મેળવવા જરૂર પ્રયત્ન કરશે. ત્યારબાદ તેમની તપાસનું શું પરિણામ આવ્યું તે અર્થે બે-ત્રણ વાર પંડિતશ્રીના નિવાસસ્થાને ગયે, પરંતુ એકેય વાર પંડિતશ્રીની મુલાકાતને ગ ન થ .
કેટલાક દિવસ બાદ શ્રી નરેન્દ્રભાઈ મારી ઓફિસે આવી રૂબરૂ મારે જોઈતા ગ્રંથની એક પ્રત પહોંચાડી ગયા, અને કહ્યું કે અનુકૂળતાએ કઈપણ દિવસે સાંજના સમયે મળી જવા માટે પિતાશ્રીએ જણાવ્યું છે. બન્યું એવું કે કંઈક કામસર કેટલાક દિવસ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
જીવન-દર્શન સુધી હું પંડિતશ્રીને મળવા ન જઈ શકે. એક દિવસે બપોરના સમયે પંડિતશ્રી ખુદ મારી ઓફિસે આવ્યા ! હું માની પણ નહિ શકો કે આવી મહાન વ્યક્તિ ખુદ મને મળવા ચાલી આવે. હું ખુરશી પરથી ઊભું થઈ ગયે, અને કંઈક શરમાતા એમનું અભિવાદન કરતાં મળવા ન જઈ શકે તે બદલ માફી ચાહી. “કંઈ નહિ. કંઈ નહિ, મહમ્મદ પહાડ પાસે ન જઈ શકે તે પહાડે તે મહમ્મદ પાસે આવવું જ જોઈએ ને ?” એમ કહી હસતાં હસતાં પંડિતશ્રીએ બેઠક લીધી. અમારી એ પથમ જ મુલાકાત હતી, પણ એક સ્વજનસુલભ સહજતાપૂર્વક પંડિતશ્રીએ મારી સાથે વાતે કરી, અને તેમનાં કેટલાંક ભાવિ કાર્યોમાં સાથ આપવા મને આમંત્રણ આપ્યું.
- ત્યારથી તે આજ સુધીમાં તેમના દરેકે દરેક પ્રસંગમાં ભૂલ્યા સિવાય એમણે મને વજુ-એ સ્થાન આપ્યું છે. તેમના સમારેહની ચેજના પણ વ્યવસ્થિત અને ખુબીયુક્ત હોય છે. શરૂઆતથી માંડીને અંત સુધીની એવી વ્યવસ્થિત ગેડવણી હેય છે કે મન ઉપર કશાય બોજા વગર લીધેલ કાર્ય નિર્ધારિત રીતે પાર પડે છે. દરેક સમારોહમાં સંસ્કારી અને પ્રતિષ્ઠિત પ્રેક્ષકગણથી હોલ ખીચોખીચ ભરાઈ જાય છે. આમંત્રિત નાણાં ખરચી વિશાળ સંખ્યામાં હાજરી આપે છે, તે શું આશ્ચર્યકારક નથી લાગતું?
દરેક સમારોહ અંગે પ્રબંધકસમિતિ રચાય છે અને સારી સારી વ્યક્તિઓ તેમાં હશે હશે જોડાય છે. દરેક વ્યકિતને લેખિત આમંત્રણ આપવામાં આવે અને સંમતિ લીધા બાદ જ તેનું નામ જાહેર કરવામાં આવે. સમિતિની દરેકે દરેક સભાની સભ્યને અગાઉથી લેખિત જાણ કરવામાં આવે અને રૂબરૂ મળી તે સભામાં હાજર રહી શકશે કે નહિ તે જાણી લઈ તે મુજબ બેઠકની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે. આવી સામાન્ય લાગતી સર્વ બાબતે પણ જે ચીવટ અને ચેક્સાઈપૂર્વક ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે તેમાંથી એક કાર્યકરે ઘણું ઘણું શીખવાનું છે.
સમિતિના હોદ્દેદારો તથા સભ્યોને તેમની શકિત અને અનુકૂળતા મુજબ કાર્યની યોગ્ય વહેંચણી કરવામાં આવે છે. કેઈ સભ્ય કારણસર સેપેલ કાર્ય ન ઉપાડી શકે તે જરાય આગ્રહ નહિ. એમનું કાર્ય પંડિતશ્રી પિતે ઉપાડી લે. કઈ વ્યકિત કેટલું કાર્ય કરશે, તેની પણ ટકાવારી તેમના ખ્યાલમાં જ હોય. આખરે ગણિતશાસ્ત્રી ખરાં ને!
સમારોહનું મોટાભાગનું કાર્ય પોતે કરે, છતાંય બધેય યશ સમિતિને મળે. આમ છતાં કાર્યક્રમની દરેકે દરેક નાનીમોટી બાબતોથી સમિતિને પૂરેપૂરી વાકેફ રાખે અને આખુંય કાર્ય દરેકે દરેક સભ્યને વિશ્વાસમાં રાખીને કરે.
એ વખતે અમે પંડિતશ્રીના “પાર્થ–પદ્માવતી આરાધના ” સમારોહની તૈયારીમાં પડ્યા હતા. પ્રસંગને અનુરૂપ એક નાટિકા સ્ટેજ ઉપર રજૂ કરવાની હતી. સમાજના કોઈ એક વર્ગ શ્રી પાર્શ્વપ્રભાવ નામની આ નાટિકા ન ભજવવા માટે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
પંડિત શ્રી
પત્ર લખ્યા અને સાથે ધમકી પણ ઉચ્ચારી કે એમની માગણી વિરૂદ્ધ નાટિકા ભજવવામાં આવશે તેા તે વિધમાં પિકેટીંગ વગેરે દ્વારા કાર્યક્રમમાં ભંગાણ પડાવશે.
આ પત્ર કે।ણે, કચાંથી લખ્યા છે, તે માખત પ'ડિતશ્રીએ જાતે તપાસ કરી. વિધીએને રૂબરૂ મળી આખાય કાર્યક્રમમાં જૈન શાસન વિરૂદ્ધની કોઈપણ ખાખત નથી એની ખાત્રી આપી. સામેના જુથમાં ખળ કે સ`ગટ્ટુન નથી તેનુ' પણ માપ કાઢી લીધું.
વાત અહીં પતી જતી હતી, પર`તુ સમિતિને પણ આ વાતથી વાકેફ કરવી જોઈ એ એમ માની તાત્કાલિક સભા ખેલાવી. સભ્યાને પણ વિધીએની વાત કેટલી વજુદ વગરની છે તે મુદ્દાસર સમજાવી વિશ્વાસમાં લીધા. કાર્યક્રમ વખતે વિરાધીઓ કાઇપણ જાતનું તાફાન કરે તેને પહોંચી વળવા ચેગ્ય પોલિસના ખ`દોબસ્ત પણ કરાવ્યા. કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર હૈાય કે પંડિતશ્રીની ધારણા મુજબ કશીય ધાંધલ કે તાફાન વગર કાર્યક્રમ સફળ રીતે પૂરા થયા.
એમના કાક્રમની વિગતવાર છણાવટમાં પતિશ્રીના ચીવટ, ચાકસાઈ, પ્રામાણિકતા વગેરે બહુમૂલ્ય ગુણાનું દર્શન થાય છે. પંડિતશ્રીની સાદાઈ, નિખાલસતા, પ્રામાણિકતા, ચીવર્ટ, ચાકસાઈ, સતત કાય શીલતા વગેરે ગુણા એમણે આજસુધી હાંસલ કરેલ સિદ્ધિએની પાછળના મુખ્ય અને મૂળભૂત કારણા છે. પતિશ્રીનુ' સ’કલ્પખળ જમરુ' અને પ્રબળ છે. સ’કલ્પની સિદ્ધિને જ તેઓશ્રી કાની સિદ્ધિ માને છે. તેમણે રચેલ · સ‘કલ્પસિદ્ધિ ' ગ્રંથ સફળતાની ચાવી રૂપ છે.
ગણિત, વૈદક, મંત્ર, તંત્ર, જપ, ધ્યાન, યોગ જે જે વિષયા ઉપાડયા તેમાં પારગત થઈ પેાતે અનેક સિદ્ધિએ પ્રાપ્ત કરી છે. પેાતાના આ જ્ઞાન તથા અનુભવના લાભ લેાકેાને પણ મળે તે અર્થે તે તે વિષય ઉપર વિદ્વત્તાપૂર્ણ મનનીય ગ્રંથા રચી વિપુલ સાહિત્યવારા ઊભા કર્યાં છે. પતિશ્રી એક સફળ લેખક તેમજ નાટયકાર ઉપરાંત ચિત્રકાર પણ છે, એના બહુ એછા જણને ખ્યાલ હશે !
પૉંડિતશ્રીએ અવધાનના પ્રત્યેાગા જાહેરમાં કરી પેાતાની અનન્ય શકિતના પરચા દેખાડી ‘શતાવધાની પ'ડિતશ્રી'નું બિરૂદ મેળવેલ છે. તેમના માદન નીચે કેટલાય મુનિ-મહારાજશ્રીએ પણ શતાવધાની તરીકે તૈયાર થયા છે.
પંડિતશ્રીનું જીવન વિવિધ વિષયેના જ્ઞાનની ઉપાસનાથી સરસ છે, તા એમનુ' વ્યક્તિત્વ બહુમૂલ્ય ઉદ્દાત્ત ગુણ્ણાની સૌરભથી સભર છે. આવી બહુગુણુસ ́પન્ન કાસિદ્ધ વ્યકિતનું જાહેર મહુમાન કરનાર સમાજ પાતે પણ ગૌરવાન્વિત બને છે. પડિંતશ્રી જેથી વ્યકિત સમાજ કે રાષ્ટ્રની જ નહિ બલ્કે સમસ્ત માનવજાત માટે મહાન ઉપકારી ઉપયેગી એવી સ`પત્તિ સમાન છે.
ઈશ્વર પડિતશ્રીને ચિરાયુ બક્ષે, એ જ અભ્યર્થના.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિઓના
સ્વામી લે. શ્રી યંતભાઈ માવજીભાઈ શાહ બી. કોમ., એ. સી. એ. ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટસે. સ્પેશ્યલ એકઝીક્યુટીવ મેજીસ્ટ્રેટ-મુંબઈ જન
કતાબર કોન્ફરન્સના મંત્રી વગેરે.
છે. પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ આજે જીવનના સીત્તેરમા વર્ષને પ્રવાસ કરી રહ્યા છે. તેમણે અત્યાર સુધીમાં ૩૫૮ પુસ્તકે અનેકવિધ વિષયો ઉપર સમાજના ચરણે ધરી દીધાં છે.
આટલી મોટી સંખ્યામાં આટલાં પુસ્તકે જ્યારે સરળ ભાષામાં સમાજના દરેક ઘરને ઉપયોગી થાય તે રીતે સમાજ સામે મૂક્યાં છે, ત્યારે શેકસપીયરની વાત યાદ આવે . છે કે એક માણસ આટલા ટૂંકા જીવનમાં આટલાં બધાં પુસ્તક કેમ રજૂ કરી શકે? વળી એના વિષયમાં પણ ઘણી વિવિધતા છે, છતાં આ એક હકીકત છે અને તે તેમને જીવનની અપૂર્વ સિદ્ધિ છે. સમાજ તેમને માટે ખૂબ જ ઋણ રહેશે.
તેમનું જીવન અનેકવિધ સિદ્ધિઓથી ભરેલું છે. આ સિદ્ધિઓ તેમણે અનેકવિધ કપરા સંગ સામે વીરતાથી બાથ ભીડીને મેળવી છે. '
લીધેલા કાર્યમાં ઓતપ્રોત થઈ જવું અને કોઈ સાથ ન આપે તે એકલા પણ એ કાર્યને આગળ ધપાવવું એ એમના સ્વભાવની ખાસિયત છે. જો કે હવે તે તેમની હાકલ થતાં અનેક કાર્યકર્તાઓ હાજર થાય છે અને તેમણે ચીંધેલું કાર્ય કરવા મચી પડે છે.
મારે તેમની સાથે અનેક વાર કામ કરવાનો પ્રસંગ આવ્યું છે, અને તેમાં હંમેશા જશ જ મળે છે.
આ “જશ” ની પાછળ શ્રી ધીરજલાલભાઈનું આયોજન, તેમની દીર્ધદષ્ટિ અને સતત પરિશ્રમ કરવાની ટેવ કારણભૂત છે. આજના યુવાને તેમાંથી બેધ લેવા જેવો છે. .
તેમની પ્રભુભક્તિ અને સાધના પણ ધપાત્ર છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ અને તેમની શાસનસેવિકા શ્રી પદ્માવતીદેવીની ઉપાસનામાં તેઓ ઘણે રસ ધરાવે છે અને તેને લગતાં પૂજન તથા અનુષ્ઠાને તેમણે અનેક વાર કરાવેલાં છે.
મારે તેમની સાથે અનેક વાર જાહેરમાં કામ કરવાને પ્રસંગ બને. સવારે કાર્યક્રમ હેય, આગલા દિવસે ન ધાર્યો હોય તેવો કુદરતી કે રાજકીય બનાવ બને અને
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિના સ્વામી
૨૦૫
કાર્યાં નહિ થાય તેવા પાકા ખ્યાલ એસી જાય, પણ તેઓ આત્મશ્રદ્ધાથી કહે કે ‘જયંતભાઈ ફિકર ન કરેા. કાલે આપણા કાર્યક્રમ ખરાખર પાર પડશે.’ અને તે ખરેખર પાર પડે. આજથી બે વર્ષ પહેલાં પાટકર હાલમાં તા. ૧લી જુલાઈ એ કાર્યક્રમ રખાયેા હતેા. અધાને લાગ્યું' કે આ તારીખ પસંદ કરવામાં ભૂલ થઈ છે, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : ‘ફીકર ન કરો. કાર્યક્રમ ખરાબર થશે. ' હવે કાક્રમની આગલી રાત્રે જ જોરદાર વરસાદ શરૂ થયા અને સહુને લાગ્યુ કે ખેલ ખલાસ છે, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઇ નિશ્ચિંત હતા. સવારના છ વાગે વરસાદ ખધ થઈ ગયા અને ફૂલ હાઉસથી કાર્ય ક્રમ થયા. એ કાર્યક્રમ પૂરા થયા પછી વરસાદ પાછે શરૂ થયા ! આથી બધાને લાગ્યું' કે નક્કી કાઈ દેવીશક્તિ તેમને સહાય કરી રહી છે.
આશરે છ વર્ષ પહેલાં તેઓશ્રીને હરકીશન હોસ્પીટલમાં દાખલ કર્યાં હતા, કારણ કે તેમને ‘બ્રેન હેમરેજ ' થઈ ગયુ' હતુ. આવા કેસમાં કવચિત કોઈ સાજા થાય અને સાજા થાય તેા શારિરીક ખામી તેા રહી જ જાય. જયારે ચાગનિષ્ઠ પંડિત ધીરૂભાઈ જાણે કાંઈ થયુ' જ નથી, તે રીતે થાડા દિવસમાં જ સાજા થઈ ગયા. ડાકટરેને પણ નવાઈ લાગી. પરંતુ આજે પણ તેએ આપણી વચ્ચે પૂર્વવત્ કામ કરી રહેલ છે.
તેમનુ' જીવન અનેકવિધ શક્તિએ અને ઉપાસનાથી ભરપુર રહ્યું છે. તેમણે સમાજ પાસેથી જે લીધું છે, તેના કરતાં સમાજને અનેકગણું આપ્યું છે. શુ આ એછું
ગૌરવપાત્ર છે ?
પડિત ધીરજલાલભાઈ એ અનેક સ્થળેાએ તેમનાં શતાવધાનના કાર્યક્રમો આપ્યા છે અને કંઈક વિદ્યાથી'એ તથા ગુરુભગવાને તૈયાર કર્યા છે. આ ઉપરાંત ગણિતસિદ્ધિના અદ્ભુત પ્રયોગો રજૂ કરીને હજારા હૈયાંને આશ્ચય અને આનંદમાં ડૂબાવી દીધા છે.
તેઓ કલમના કસબી છે અને તેના આધારે માનભર્યું ' સ્વતંત્ર જીવન જીવી રહ્યા છે. તેઓ સ્પષ્ટ વક્તા છે, એવા અનુભવ અનેક વાર થયા છે. કેાઈની શેહમાં દખાઈ જવું એ એમના સ્વભાવમાં નથી. આથી કેટલીક વાર તેમને સહન કરવું પડયું છે, પણ તેમણે તેની દરકાર કરી નથી.
પૂજય મહાત્મા ગાંધીજીના જીવનને અનુરૂપ કાવ્યની પ'ક્તિ પણ તેમના જીવનને તેટલી જ અધબેસતી છે કે
“ થાકે ન થાકે છતાંય એ માનવી ના લેજે વિસામે છ
,,
આજના આ ભવ્ય પ્રસંગે પ્રાથના કરુ` કે સમાજ અને શાસનનાં કાર્યો કરવા પ્રભુ તેમને તંદુરસ્તીભર્યુ` દીર્ઘ જીવન આપે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં ક ભા જ ર | લે. શ્રી ધરણેન્દ્ર વાડીલાલ શાહ બી. એસસી. (એજી)
શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના જુના છાત્ર તથા શ્રી ચીમનછાત્ર સંઘ-અમદાવાદના મુખ્ય કાર્યકર્તા તેમજ શૈક્ષણિક ક્ષેત્રે સુંદર કામગીરી બજાવનાર લેખક મહાશય શ્રી ધીરજલાલભાઈને ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા છે. તેઓ આ લેખમાં અનેક મીઠાં સંભારણાં રજૂ કરે છે.
મને યાદ છે ત્યાં સુધી ઈ. સ. ૧૯૨૭નું વર્ષ હતું અને ચિત્ર સુદ ૧૩ને મહાવીર જયંતીને દિવસ હતો. કાળુપુર ટંકશાળના ચેગાનમાં જૈનેની સભા રાતના આશરે આઠ વાગે મહાવીર જયંતી ઉજવવા મળી હતી. મુંબઈના એક આગેવાન પ્રમુખસ્થાને હતા. ધીરજલાલભાઈ બોલવા ઊભા થયા. ઉંમર આશરે ૨૨-૨૩ હશે. મહાવીર પ્રભુના જીવનના એક પછી એક પ્રસંગનું વર્ણન થવા માંડયું, તેમના સંદેશ અંગે વિવેચન થયું અને આજની પરિસ્થિતિમાં જૈનેએ શું કરવા જેવું છે, તે બધું એવી તે સરસ રીતે રજૂ થયું કે હું આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયે. શેઠ ચી. ન. છાત્રાલયના બીજા વિદ્યાર્થીઓની સાથે હું પણ સભામાં હાજર હતે જાહેર સભાઓમાં શ્રેતાઓને મંત્રમુગ્ધ કરવાની એ ઉંમરે એમની આ શક્તિ હતી.
ધાર્મિક અને ચિત્રકામના શિક્ષક તરીકે તેમનું શિક્ષણ પૂબ જ ઉચ્ચ કક્ષાનું હતું. ધાર્મિક શીખવવાની એમની પદ્ધતિ આજે પણ યાદ આવે છે. સૂત્રના અર્થો સામાના મનમાં ઉતારવાની એમની રીત બિલકુલ અને ખી હતી. એ અર્થો યાદ રહી જતા, એટલું જ નહિ, ભવિષ્યમાં ભૂલાતા પણ નહિ. ધાર્મિક સૂત્રોના અર્થો યાદ રાખવા સારું જે ગુજરાતીકરણ એમણે કરેલું તે હજુ પણ યાદ આવે છે. તેના બે દાખલા નીચે આપ્યા છે? ૧. નવકાર સારૂ–
નમું છું અરિહંતને હું, નમું છું હું સિદ્ધને
નમું છું આચાર્યને હું, નમું છું ઉપાધ્યાયને ....વગેરે. ૨. લેગસ્સ સારૂ
લેકના ઉદ્યોતકર્તા, ધર્મતીર્થકર જિ. સ્તવીશ હું અરિહંતગણ વળી વીશે કેવલી ...વગેરે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
અર્થ સમજાવતી વખતે આ પદ્ધતિ હોય તે અર્થ ભૂલાય જ નહિ. ઉપરાંત ધાર્મિક વર્ગોમાં વિદ્યાર્થીઓને આકર્ષણ પણ રહે.
છઠ્ઠા તથા સાતમા (આજના દસમા તથા અગીયારમા) ધોરણમાં વિદ્યાર્થીઓને તત્વાર્થસૂત્ર શીખવવાનું શ્રી ધીરજલાલભાઈએ શરૂ કર્યું. એમની સમજાવવાની શૈલી, સત્રોની ગોઠવણ અંગેની દલીલયુક્ત સમજૂતી, જે જે મહાન આચાર્યોએ આ ઉપર ટીકાઓ વગેરે લખી છે, તેમના અર્થઘટન, આ બધું હજુ ભૂલી શકાતું નથી. મોટા મોટા પંડિતે જ્યાં ગૂંચવાય છે, તે એમના માટે સરળ હતું અને આ જ કારણથી તે પૂ. માણેકબા અને મુ. ગજબેન પણ આ વર્ગોમાં ઘણીવાર હાજરી આપતા અને કઈ વખત ન આવી શકાય તે અફસોસ વ્યક્ત કરતા. આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈની ઉંમર ૨૬-૨૭ વર્ષની હશે.
બાલગ્રંથાવલી અંગે લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે અમને તેમની ચીવટ અને જવાબદારીનું જે ભાન લેખકમાં હોવું જોઈએ તેનાં દર્શન થયાં, દરેક પુસ્તક લખતી વખતે તે અંગેના બધા જ reference જોઈ લેવાના, કથાકાળ અંગે ચોકસાઈ કરી લેવાની, ઉપરાંત લખ્યા પછી જરૂરી જણાય ત્યાં પૂ. સાધુ મહારાજેને વંચાવી જોયા પછી જ તેની પ્રસિદ્ધિ કરવાની. આ બધી વ્યવહારકુશળતા આપણે ન કલ્પી શકીએ એટલી એમનામાં છે. જ્યાં બીજાઓના લખાણેના આધાર લેવાતા ત્યાં તેને નિર્દેશ કરવાનું ભૂલતા નહિ. જગદ્ગુરુ શ્રી હીરસૂરિજી સંબંધી જ્યારે લખવાનું હતું, ત્યારે મને યાદ છે કે મારી નૈધનો તેમણે ઉપયોગ કરે અને આવી સામાન્ય વાતને પણું નિર્દેશ કરવાનું તેઓ ચૂક્યા નહતા.
સાહિત્યની સાથે ચિત્રકળા પણ એમને પ્રિય વિષય. ચિત્રકામમાં પણ જે જે વિદ્યાર્થીઓ સારા હતા તેમને આગળ વધારવામાં તેઓ ખૂબ જ રસ લેતા અને તેમને ખૂબ જ મદદ કરતા. એમના ખાસ વર્ગો ચલાવતા અને ચિત્રોમાં વોટર કલર તથા ઓઈલ કલરના અસરકારક ઉપગ સુધી એમને લઈ જતા. આવી રીતે સારી સંખ્યામાં વિદ્યાથીઓ તેમના હાથે તૈયાર થયા. મને પણ આ લાભ મળે. '
એક વખતે છાત્રોમાં રેખાચિત્રની હરિફાઈ યોજી. મારે એ વિષય તે વખતના વિદ્યાર્થીઓમાં સારો ગણાતે. એમને એમ લાગ્યું કે હું આ હરિફાઈમાં ભાગ લઉં તે બીજાઓને ખાસ ઉત્સાહ રહેશે નહિ. મને બેલા, ભાગ નહિ લેવા સમજાવ્યું અને એ રીતે લગભગ ૧૫ થી ૧૬ વિદ્યાર્થીઓને હરિફાઈમાં ભાગ લેવા પ્રોત્સાહિત કર્યા. ભાઈ પોપટલાલ ત્રિભોવનદાસ શાહ પ્રથમ આવ્યા અને શ્રી ધીરજલાલભાઈના સંપાદન અને પ્રકાશનવાળી જૈન બાલગ્રંથાવલીની પહેલી શ્રેણીનાં ૨૦ પુસ્તકો ઈનામમાં મળ્યાં કઈ પણ વિષયમાં વધારેમાં વધારે વ્યકિતઓને પ્રેત્સાહિત કરવાની આ એમની ખૂબ જ અનુકરણીય રીત છે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન છાત્રાલયમાં તે વખતે ઘણા ઉદ્યોગ શીખવાતા ચિત્રકામ, સંગીત, નેતરકામ સોનાચાંદી ઉપરનું એગ્રેવીંગ, છાપકામનાં બીબા બનાવવાનું કામ, સુથારીકામ, દરજીકામ આ મુખ્ય હતા અને દરેક ઉદ્યોગ શીખવી શકે તેવા નિષ્ણાત શિક્ષકે પણ હતા. એકલા ઉદ્યોગ શીખે અને તેને બજારમાં મૂકવાની તાલીમ વિદ્યાર્થીઓને ન મળે તે ધંધાકીય બાબતેને તેને અભ્યાસ અધૂરે રહે એ દષ્ટિએ છાત્રાલયમાં ઉઘોગશાળામાં નાના પાયા ઉપર ધંધાકીય વિભાગ શરૂ કરી તેનું સંચાલન શ્રી ધીરજલાલભાઈને સોંપ્યું. તેમના હાથમાં આ કામ આવ્યા પછી તેમણે ચિત્રોના આલબમ બનાવવા, ચીની ઉદ્યોગની માફક કાગળના હાર તથા પંખા વગેરે બનાવવા, નાની નેતરની ટોપલીઓ બનાવવી વગેરે કામ શરૂ કરાવ્યું. તેના વેચાણ માટે તેઓ વિદ્યાથીઓને આજુબાજુના લતાઓમાં એકલતા અને જે કાંઈ વેચાણ થાય તે નફા-નુકશાનને ધરણે મૂલવતા. જે વિદ્યાથીઓ આ કામમાં રોકાયેલા તેમાં હું પણ હતું અને મને પૂરેપૂરે ખ્યાલ છે કે ઉદ્યોગની આવડત હરતગત કર્યા પછીની મુશ્કેલીઓમાંથી પાર ઉતરવા તેમની પાસેથી ઘણું જાણવાનું મળ્યું.
પર્યટનને એમને ખૂબ જ શોખ. છાત્રાલયમાંથી નાનાં ઘણાં પર્યટને તેમની સાથે કરવાને લાભ ઘણાને મળેલ છે. ઉપરાંત છાત્રાલયમાંથી ડાંગના જંગલને પ્રવાસ : એ ખૂબ જ યાદગાર પ્રવાસ થઈ ગયે. તે સિવાય એમણે છાત્રાલયના વિદ્યાર્થી ભાઈ: વાડીલાલ કેશવજી સાથે કરેલ બ્રહ્મદેશ બાજુને પ્રવાસ એ એમનાં પ્રવાસનું સીમાચિન્હ હતું. સંકટ સમયે કેમ વર્તવું તે એમના પાવાગઢના પ્રવાસ વખતે, સામે વાઘ જઈને બધા વિદ્યાર્થીઓ સાથે એમણે જે ટક્કર ઝીલી અને કેઈને ગભરાટ થાય નહિ એની જે તકેદારી રાખી તેના ઉપરથી સમજાય છે. તેમની શારીરિક તંદુરસ્તી અને દઢ મનોબળ આ બધાના મૂળમાં છે. - સાત વર્ષ અગાઉ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહારનાં પ્રણેતા શેઠ શ્રી. ચીમનભાઈની જન્મશતાબ્દી ઉજવાઈ, જુના છાત્રમાં તેમણે કણમુકિતની ભાવનાને સંચાર કર્યો અને અમદાવાદ તથા મુંબઈના આ સંસ્થામાં તૈયાર થયેલા છાત્રોને આ ” અંગે સારો ફાળો આપવા પ્રેર્યા. આ રીતે એ પ્રસંગે છાત્રાલયના સંચાલકને રૂા. ૧,૧૧,૧૧૧ અર્પણ કરી જુના છાત્રોએ જણમુક્તિને કાંઈક સંતેષ લીધે. આ બધી પ્રવૃત્તિ પાછળ એમની દોરવણી, સમજાવટશક્તિ અને વ્યવસ્થાશક્તિ ખૂબ જ આદર માગી લે તેવી હતી. ( ૧૨૬ થી ૧૯૩૪ સુધીના આઠ વર્ષના ગાળામાં છાત્રજીવન વખતે અને ત્યાર બાદ તેમની સાથેના સંબંધેના હિસાબે અમને તેમની પાસેથી કામમાં ચોકસાઈ, યેય પાછળ તનતોડ મહેનત, લીધેલું કામ સંપૂર્ણ ઉત્સાહથી પાર પાડવાની તમન્ના અને વ્યવસ્થાશકિત અંગે ઘણું શીખવાનું મળ્યું. એમનામાં શક્તિને અખૂટ ભંડાર છે, એ અમારો અનુભવ છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચીમન છાત્રમંડળની કાર્યવાહક સમિતિને શ્રી ધીરજલાલ શાહે ઉધન કરી રહ્યા છે. ડાબી બાજુ: શ્રી રમણલાલ વાડીલાલ શાહ તથા શ્રી વાડીલાલ શિવલાલ દોશી અને જમણી બાજુ
શ્રી ચંદુલાલ ભાઈચંદ શાહ તથા શ્રી જયંતિલાલ રાજપાલ શાહ બેઠેલા છે.
શ્રી ધીરજલાલ શાહના પ્રયોગ નિહાળતી માનવમેદની
| બીરલા માતુશ્રી સભાગાર, સને ૧૯૬૮. સામાન્ય રીતે તેમના પ્રવેગે વેળા આવી જ ભીડ હોય છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલ શાહ મનની અજબ એકાગ્રતા કેળવી અટપટા
પ્રશ્નોના તરત જ ઉત્તર આપે છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજો ખંડ
પ્રશસ્તિ
જીવનમાં પ્રશસ્ત કાર્યો કરનાર સહુ કોઇના પ્રેમ અને માનના અધિકારી થાય છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત વિભાગ
[१] (MY२मा पू२i भवधान यां, ते निभित्ते मा यये ४ाव्य )
शतावधानाभिनन्दनम्
[ शार्दूलविक्रीडित-वृत्तम्] देवेन्द्रासुरराज-वन्दित-लसत्-पादाम्बुजं निर्मलं, प्रत्यक्षीकृत-विश्ववस्तु-निकरं निर्मायिनां गोचरम् । दक्षं दुष्कृतभेदने नतनृणां मोक्षश्रियाऽऽलिङ्गितं,
वन्दध्वं विशदप्रमं शिवधिया श्रीपार्श्वचिन्तामणिम् ॥१॥ દેવેન્દ્ર તથા દાનવેન્દ્ર વડે વંદન કરાયેલા ઉત્તમ ચરણકમલવાળા, નિર્મલ સમગ્ર વસ્તુ-સમૂહને પ્રત્યક્ષ કરનારા, શુદ્ધ ચિત્તવાળા લેકેને પ્રાપ્ત થનારા, પ્રણતજનના દુષ્કતને ભેદવામાં પહ, માલક્ષ્મી વડે આલિંગિત તથા નિર્મલ કાંતિથી વિભૂષિત એવા શ્રીચિંતા મણિ પાર્શ્વનાથને મંગલભાવથી વંદન કરે. ૧.
यो योगीन्द्रशिरोमणिः श्रुतयशा विद्वज्जन-श्लाघितो, ग्रन्थानष्टशतं विधाय रूचिरान् निवृत्तिमापत् सुधीः । सिद्धान्तागम-पारगामि-विबुधानन्द-प्रदानक्षम,
तं सूरीश्वर-बुद्धिसागर-गुरुं सश्चिन्तयेऽहं मुदा ॥२॥ જે વિદ્વતપ્રવર મેગીન્દ્ર-શિરોમણિ છે, પ્રખ્યાત યશવાળા છે, વિદ્વાન વડે પ્રશસિત છે અને ૧૦૮ ઉત્તમ ગ્રંથની રચના કરી નિર્વાણને પ્રાપ્ત થયા છે, એવા સિદ્ધાંત-આગમન પારગામી, બુધજનેને આનંદિત કરનાર, ગુરુવર્ય શ્રીબુદ્ધિસાગર સુરી. શ્વરજીનું હું પ્રસન્નતા પૂર્વક સ્મરણ કરું છું. ર.
दुर्ध्यान-व्यसन-प्रमाद-मलिन-क्रोधाधरीणां क्षयो, भोज्यं जाठरदीपकं च सुहितं स्वेष्टार्थ-चिन्ता-तपः। आत्मीयां स्मृतिमुन्नयत्यनुदिनं दन्तेन्द्रियाणां नृणामात्मानन्द-विवृद्धि-हेतुरपरो नास्त्यन्तरा मुस्मृतिम् ॥३॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું
જીવન-દર્શન
દુષ્ટ ધ્યાનરૂપ વ્યસનના પ્રમાદથી મલિન એવા ક્રોધાદિ શત્રુઓના ક્ષય કરનારી, જ્ઞાનરૂપી ક્ષુધાને વધારવામાં ઉત્તમ લેાજ્ય જેવી, પોતાની ઇચ્છિત વસ્તુને આપવામાં તપરૂપ, પ્રતિદિન આત્મસ્મૃતિને ઉન્નત કરનારી તથા તપસ્વી જનાના આનંદને વધારવામાં કારણભૂત જો કાઇ હાય, તેા ઉત્તમ સ્મૃતિ છે, અન્ય નહિ. ૩.
[ શિવળિી–વૃત્તમ્ ] વળાવીશાઃ સર્વે શ્રુત-ગળધરાતિ–પ્રસૃતયस्तथाऽऽचार्याः पूर्व - प्रथितमतयश्चारुचरिताः । सदा भव्यरुपकृतिमनल्पार्थविषयां, वितेनुर्निष्कामाः श्रुतरचनया तच्ततया ॥ ४ ॥
પ્રમાણથી જ પ્રશસ્ત બુદ્ધિવાળા તથા ઉત્તમ ચરિત્રશાળી એવા બધા શ્રુતધરો, ગણધરો, સૂરીશ્વરો અને આચાર્યએ તત્ત્વાથી પરિપૂર્ણ અનંત વિષયવાળી–અનેકાથી શાસ્ત્રોની નિષ્કામ ભાવે રચના કરી ભવ્યજીવાના સદા ઉપકાર કર્યો છે. ૪.
[ શર્ટ્રેટનિીતિ-નૃત્તમ્ ]
सूरिः श्रीहरिभद्र उत्तमगुणः श्रीसिद्धसेनस्तथा, सूरीशव जिनेश्वरोऽद्भुततरां शक्तिं दधानाः समे । वाविधे विकस्वर - पद - स्मृत्यां समस्याविधौ, राजन्ते सदा स्वकीयकृतितः सर्वोत्तमत्वं गताः ॥ ५॥
શ્રીહરિભદ્રસૂરિ, શ્રસિદ્ધસેન દિવાકર તથા શ્રીજિનેશ્વરસૂરિ એ બધા ઉત્તમગુણુશાલી, તેમજ શાસ્ત્રાર્થીમાં અનેક પ્રકારની સમસ્યાપૂર્તિના પ્રસંગમાં તાત્કાલિક પદોની સ્મૃતિમાં અત્યંત અદ્ભુત શક્તિ ધરાવનારા હતા, જે આજે પોતાની કૃતિઓ ’ વડે ઉત્તમતાને પ્રાપ્ત કરી સદા વિરાજમાન છે—અહીં શાભે છે. પૂ.
[ શ્રા–વૃત્તમ્ )
सूरिः श्रीबप्पभट्टिः पर - हृदयगतं भावमुच्चप्रबोधादज्ञासीद् योगवेदी धृतशुचिसमयः पादपूर्ति व्यधत्त । राजर्षिः पूज्यमूर्तिर्निखिलजनपदे वादिवृन्दं विजित्य, धर्माधर्माभिज्ञं विजयपदधरो रेजिवान् भव्यकीर्तिः ॥ ६ ॥
શ્રીબપ્પભટ્ટિસૂરિજી પણ એક મહાન્ સ્મૃતિશાલી હતા કે જેએ પોતાના ઉચ્ચ જ્ઞાન અને ચેગશિકિતને લીધે સામે આવેલા મનુીના મનની વાત જાણી લેતા હતા, તેઓ માંત્રશાસ્ત્રી હાવાના લીધે સમસ્યાપૂર્તિ વગેરે નિશ્ચિત સમયમાં કરતા હતા, તે રાષિ અને પૂજ્યમૂર્તિ હતા, તેમજ તેઓ ધર્મ અને અધર્મીનાં જ્ઞાનથી શૂન્ય એવા વાદીઓને પરાસ્ત કરી સમસ્ત જનપદ્મમાંવિજયપદ મેળવી ભવ્ય કીર્તિવર્ડ શભિત થયા. ૬.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
[गीतिः] श्रीहेमचन्द्रमविभूव कालिकाल-सर्वज्ञः।
अज्ञान-तिमिर-हरणे द्वितीय इव भास्करो जज्ञे ॥ ७ ॥ કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય પણ જૈન પરંપરામાં મહાન આચાર્ય થયા છે, જેઓ અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને દૂર કરવા માટે બીજા સૂર્યની જેમ ઉત્પન્ન થયા હતા. ૭.
[उपजाति-वृत्तम्] सदः स्थितो यो विविधप्रबन्धानलेखयल्लेखक-वृन्दकेन ।
न क्वापि दोषस्खलना बभूव, भेजुर्बुधा विस्मयमेव तस्मात् ॥८॥ જેઓ સભામાં બેસીને લેખક વડે જુદા જુદા પ્રબંધે લખાવતા હતા અને તેમાં કોઈ પણ સ્થળે દેષ કે ખલના ન થતી, તેથી વિદ્વાને વિસ્મય પામતા હતા. ૮.
- विद्वद्गणः शक्तिमवेत्य यस्य, सूरीश्वास्यातिविकासमाजम् ।
- 'प्रमोदराशिं भजति स्म नित्यं, भव्यो यथा तीर्थकरप्रभावम् ॥ ९॥
જે સૂરીશ્વરની અત્યંત વિકાસશીલ શક્તિને જોઈ વિદ્વાન અને ભવિકે નિરંતર * તીર્થ કરેના પ્રભાવની જેમ તેમને પ્રભાવશાલી માની અતિ આનંદ પામતા હતા. ૯
[आर्या श्रीमुनिसुन्दरसूरिरवधानसहस्रकारकः ख्यातः। __व्याकरण-न्याय-गणितादिषु निष्णातः कविप्रधानोऽभूत् ॥ १०॥ તે પછી વ્યાકરણ, ન્યાય અને ગણિત વગેરેમાં નિષ્ણાત, પ્રધાન કવિ તથા હજાર અવધાન કરવામાં પ્રસિદ્ધ શ્રીમુનિસુન્દરસૂરિ થયા છે. ૧૦.
[अनुष्टुप् ] अजीवायत वाग्वादे गाम्भीर्येऽसागरायत ।
योऽगोत्रायत सद्वृत्ते जयेऽरामायत क्षमी ॥ ॥११॥ જે મુનિવર વાદવિવાદમાં બૃહસ્પતિ જેવા હતા, ગંભીરતામાં સમુદ્રની જેવા હતા, ઉત્તમ ચરિત્રમાં પૃથ્વીની જેવા હતા અને જય મેળવવામાં રામચંદ્રની જેવા હતા. ૧૧.
[वसन्ततिलका-वृत्तम्] श्रीमद्यशोविजय-वाचक-पुङ्गवोऽभूत्, सिद्धयम्बरेन्दु (१०८) कलिताल्ललितार्थवित्तान् । ग्रन्थाँश्चकार जितकाश्य-बुधप्रकाण्डसिद्धावधान-कुशलो विबुधाग्रणीयः ॥ १२ ॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન ત્યાર પછી આ પરંપરામાં વાચબ્રેષ્ઠ શ્રીમદ્ યવિજયજી મહારાજ થયા, જેમણે ઉત્તમ અર્થ વડે સુશોભિત ૧૦૮ ગ્રન્થની રચના કરી હતી. તેમજ જેમણે કાશીના વિદ્વાન નેને વાદમાં પરાસ્ત કરી વિજય મેળવ્યો હતો અને વિદ્વાને માં અગ્રણી તરીકે સિદ્ધ અવધાનકારની નામના મેળવેલી હતી. ૧૨.
आसीन्महाकविवरश्रुतगटुलालआचार्यशङ्करगुरुश्च शतावधानी। अद्यापि विश्रुतयशाः कविराजचन्द्रः
ख्यातिं दधाति विदुषां मुनिरत्नचन्द्रः ॥ १३॥ તેમજ મહાન કવિવરે શ્રીગટ્યલાલજી, આચાર્ય શંકરગુરુ શતાવધાની થયા છે આજે પણ કવિવર શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી અને મુનિ શ્રીરત્નચંદ્રજી પ્રસિદ્ધ અવધાનકાર પિતાની કીતિને પ્રસારી રહ્યા છે. ૧૩.
[૩જ્ઞાતિ-વૃત્ત| ] सौराष्ट्र देशे प्रथिते विशाले, श्रीवर्द्धमानं पुरमस्ति भव्यम् ।
तदन्तिके राजति 'दाणवाडा' ग्रामः प्रशस्तो गुणिवृन्दशोभी ॥१४॥ પ્રસિદ્ધ અને વિશાલ એવા સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં ભવ્ય શ્રીવાદ્ધમાનપુર છે, તેની પાસે ગુણિજને વડે ભિત “દાણાવાડા ગામ શેભે છે. ૧૪.
तस्मिन् न्यवात्सीद धनिनां प्रधानः, 'टोकर्षि' रिभ्यप्रवरः सुमेधाः ।
जिनेन्द्रधर्मामृत-पानरतो, दक्षो दयालुः सरल-स्वभावः॥१५॥ તે દાણાવાડામાં ધનિકમાં પ્રધાન, બુદ્ધિશાળી, જૈન ધર્મના અમૃતનું પાન કરવામાં તત્પર, ચતુર, દયાળુ, સરળ સ્વભાવી અને શ્રેષ્ઠિજેમાં માન્ય એવા “શ્રીકરશીભાઈ રહેતા હતા. ૧૫.
तदङ्गना शीलवती-प्रधाना, स्वधर्मनिष्ठा प्रथित-प्रभावा ।
नृनाथ-शीर्षाभरणे मणिर्यथा, विभाति योषित्प्रकरे 'मणिः' सा ॥ १६ ॥ તેમના ધર્મપત્ની શીલવતીઓમાં પ્રધાન, સ્વધર્મપાલનમાં તત્પર, પૂર્ણ પ્રભાવશાળી, રાજાઓના મુકુટમાં જેમ મણિ લે છે, તેમ સ્ત્રી જાતિમાં મણિરૂપ “શ્રીમણિબેન' હતા. ૧૬.
मध्ये दिने फाल्गुनकृष्णपक्षे, द्विषड्रसेन्दु (१९६२) प्रमिते सुवत्सरे।
महागुणं धीरजलाल-पुत्रमजीजनत् सा शुभभावभाजम् ॥१७॥ વિ. સં. ૧૯૨ ના ફાગણ વદિ આઠમના દિવસે મહાન ગુણવાળા તથા ઉત્તમ ભાવવાળા શ્રી ધીરજલાલ નામક પુત્રને શ્રીમણિબહેને જન્મ આપે. ૧૭.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ્રશસ્તિ
[ શાàવિદ્રીહિત–વૃત્તમ્ ]
at area aataa: कविकला - साहित्य - चित्रादिषु, જો વાસ્યાત્ રસિકો મદાગિરિ-વન-વ્યાવૃત્ત-રેશાટને कौमार्ये कमलोच्च राजनगरे विद्यार्जितो यः स्थितતંત્રવાય ત્રિનેત્ર-શાસન-તઃ-મુમ્બાસ–સસાધનઃ ॥ ૨૮॥
માલ્યકાળથી જ જે ધીરજલાલ શાહ કવિકલા, સાહિત્ય અને ચિત્રકલામાં અત્યંત કુશલ હતા, તેમજ નાનપણથી જ મોટા પતા, જંગલ અને વિભિન્ન દેશેમાં ભ્રમણ કરવાના રસિક હતા, કિશેારાવસ્થામાં જેએ ધન–સપત્તિવાળા રાજનગર-અમદાવાદ શહેરમાં વિદ્યાર્જન કરી ત્યાંજ રહ્યા અને આજે ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં રહી ઉત્તમ સાધને પ્રાપ્ત કરેલા ત્યાંજ રહે છે. ૧૮.
[ કવજ્ઞાતિ-નૃત્તમ્ ]
सुपुस्तकानि ग्रथितानि येन, माधुर्यपूर्णानि मनोहराणि ।
दीपप्रकाशा इव गौर्जराणां, गृहे गृहे भान्ति तमोहराणि ॥ १९ ॥
તે ધીરજલાલભાઈએ મધુરતાથી પૂર્ણ તેમજ મનહર એવાં ઉત્તમ પુસ્તકો રચ્યાં છે, જે આજે ગુજરાતવાસીઓનાં ઘરમાં અંધારાને દૂર કરવાવાળા દીપકાના પ્રકાશની જેમ શોભે છે. ૧૯,
[ શાર્દૂઢવિલિત-નૃત્તમ્ ]
पूर्वाचार्य महोदयैर्विविधताख्यातानि दृन्धान्यपि,
तार्थ - प्रथितानि सन्ति शतधा मुख्यावधानानि वै । तत्सन्मापयति प्रकाममधुना विद्वद्वरोऽयं सुधीવિશ્વેષાં પરિતોષઃ શ્રિતટ્યા-ધર્મ: હા—મડા ૫ ૨૦ ॥
પૂર્વાચાર્યાં વડે વિવિધતાવાળા, કેટલાક નવા પ્રયોગાવાળા, તેમજ તત્ત્વાર્થીના લીધે પ્રસિદ્ધ એવા મુખ્ય સેા પ્રકારનાં અવધાના પ્રસિદ્ધ છે. તે અવધાન-પ્રયાગાને અત્યારે વિદ્વદ્વર, પ્રતિભાવાત્, બધાને સ ંતોષ આપનાર, દયા-ધથી યુક્ત અને કર્મઠ કલાકાર શ્રીધીરજલાલભાઈ પૂર્ણ રીતે કરી ખતાવે છે. ૨૦
[ કપજ્ઞાતિ–વૃત્તÇ ]
विभिन्नवार्तान्तरलापिकादौ, 'टोकर्षि' जन्मा गणिताङ्कमेलने ।
प्रश्नोत्तरे दक्षमतिं दधाति यः पादपूर्ती च निबन्ध-साधने ॥ २१ ॥ તે ટેરશીભાઈના પુત્ર શ્રીધીરજલાલ જુદી જુદી વાર્તાઓની રચનામાં; અંતર્સ્થાપિકા
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-જામ બહિર્લીપિકા વગેરેના નિર્માણમાં અકેની ગણિત પ્રક્રિયામાં પ્રશ્નોના ઉત્તરે કહેવામાં, સમસ્વાપર્તિમાં અને નિબંધની સાધનામાં પ્રખર બુદ્ધિ ધરાવે છે. ૨૧.
[ શાર્જીવિત્રીહિત-વૃત્ત ] मुम्बायां वटपद्र-धर्मपुरयोः साठंघसंज्ञे पुरे, घड्डालीपुर-मण्डलीपुरवरे प्रहलादने वीरके । अन्येष्वेव पुरेषु येन विहिताः शुद्धावधानक्रियाः,
વિદ્વતાર-નો--વિષે સીરિંથાતા II ૨૨ / તેમણે મુંબઈ, વડોદરા, ધરમપુર, સાઠંબા, વડાલી, માંડલ, પાલણપુર, વિરમગામ અને બીજા અનેક નગરમાં વિદ્વજને તથા રાજા-મહારાજાઓની સમક્ષ શુદ્ધ અવધાન-પ્રયાગે કર્યા અને તેથી અનેક ચંદ્રક, પ્રશંસાપત્ર, તેમ જ બીજા ઉપહારો વડે ઉત્તમ કીર્તિઓ અર્જિત કરી છે. ૨૨.
श्रीमद्धीरजलाल उत्तममतिः सच्छ्रद्धया पूजको, मूर्त्तर्देवगुरोश्च धर्मरतिमान् ज्ञातावधानक्रमः । श्रीविद्यापुर-पत्तने शतमितां शुद्धावधानक्रियां,
प्रादुर्भावयति स्म शुद्धमतिना सङ्घन चामन्त्रितः ॥ २३ ॥ ઉત્તમ અતિશાળી, શ્રદ્ધાપૂર્વક દેવ અને ગુરુમૂર્તિની પૂજા કરનાર, ધર્માનુરાગી, અવધાનકલાના જાણકાર શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વિજાપુર-શહેરમાં શુદ્ધમતિ જૈન શ્રીસંઘ વડે આમંત્રિત થઈ એક સે શુદ્ધ અવધાન પ્રયોગ કરી બતાવ્યા છે. ૨૩.
तस्मिन्नेव सदस्यनेक विबुधा विद्यार्थिनोऽन्येजना. नीतिज्ञः प्रमुखास्पदे जनमतः श्रीरामचन्द्रः स्थितः। श्रीसङ्घन सुवर्णचन्द्रकवरस्तस्मै प्रदत्तो मुदा,
बुद्धार्थेन शतावधान विदुषे विद्यापुरे पत्तने ॥ २४ ॥ - તે વીજાપુરમાં અવધાનbગે વડે જાયેલ સભામાં અનેક વિદ્વાને, વિદ્યાર્થીઓ તથા સામાન્ય જને ઉપસ્થિત હતા. તથા અધ્યક્ષસ્થાને સર્વસંમતિથી શ્રીરામચંદ્ર જમનાદાસ અમીન બી. એ. એલએલ. બી. વિરાજમાન હતા. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલ ભાઈને તેમના શતાવધાન પ્રયોગો જોઈ શ્રીસંઘે પ્રસન્નતા પૂર્વક “સુવર્ણચંદ્રક પ્રદાન કર્યો. ૨૪.
[ અનુષ્ટ્ર-વૃત્ત] आश्विने शुक्लपक्षे च, द्वितीयायां तिथौ रवौ । भूमिनागरसोर्वीभिः, सन्मिते वत्सरे शुभे ॥ २५॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિતા
તેમણે વિ. સં. ૧૯૯૨ ના આ સુદ બીજ રવિવાર (તા. ૨૮–૯–૩૫)ના દિવસે આ પ્રયોગ કર્યા છે. ૨૫.
[૪૫રાવૃત્ત] शुद्धात्माऽनन्तशक्तिविलसति विलसादिव्यभावातिरेको, पृद्धि-हासं तदीयं व्रजति विकसनं क्षीणकर्मानुसारात् । पुण्योत्कर्षेण सोऽयं शुभशुरुकृपया लभ्यते भव्यजीवैः,
प्राकाश्यं प्राप्य भूयो निजविभवयुतो राजते सिद्धरूपः ।।२६॥ * શુદ્ધાત્મા-જીવ દિવ્ય ભાવે વડે શેભતે અનંતશક્તિને પ્રાપ્ત કરી વિલસિત થાય છે. તેને વિકાસ તેનાં કર્મો અનુસાર વૃદ્ધિ કે હાસને પ્રાપ્ત કરે છે અને પછી તે સુગુરની કૃપા વડે પુત્કર્ષના કારણે ભવ્યજીથી પ્રકાશને પામી પિતાના વૈભવથી સંપન્ન બની સિદ્ધના રૂપમાં શોભે છે. ૨૬.
[૩૫=ાતિ-વૃત્ત ] ... शतावधानाद् विकसन्ति मानसा, भावाः समानाः शुभशर्महेतवः।
परोपकारप्रमुखश्च सिद्धयति, स्वजन्मनाऽर्थों हि किमन्यथा ङ्गिनाम् ॥ २७ ॥ શતાવધાનથી શુભકલ્યાણનાં હેતુભૂત માનસિક સમાન ભાવો વિકસિત થાય છે અને માનવ-જન્મને સાર્થકતારૂપ પરોપકારને પ્રમુખ હેતુ સિદ્ધ થાય છે. અન્યથા પ્રાણિઓને શરીરધારણનું શું ફળ છે?. ૨૭. . प्रकाशते बुद्धिरतीव निर्मला, ततः सुतत्वातिशयो विजायते ।
ततश्च वैदुष्यमचिन्तितार्थदं, मलाविलो निर्मलतां समेति ॥ २८ ॥ આવા અવધાન પ્રયોગના લીધે અત્યંત નિર્મલ બુદ્ધિ પ્રકાશિત થાય છે, તે પછી અતિશય તનું જ્ઞાન થાય છે, ત્યાર બાદ અકલ્પિત ઈચ્છાઓને પૂરનાર વૈદુષ્ય મળે છે અને અવધાનકાર અત્યંત નિર્મલતાને પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૮.
- [વસનત્તતિ -વૃત્ત] विद्यापुरीय-जनता-जनितप्रभावा, प्राक्पुण्यभार-वशतः मुधियां वरेण्या । सिद्धिर्जयस्य सुमतेः प्रमदस्य लक्ष्म्या, हेम्नः सुखस्य च विभातु विशेषवृद्धया ॥२९॥
વિજાપુરની જનતા ઉપર પ્રભાવ પાડનાર પૂર્વપુણેની અધિકતાને લીધે બુદ્ધિમાનમાં શ્રેષ્ઠ વિજય આપનારી શ્રી ધીરજલાલભાઈને જે સિદ્ધિ મળી છે, તે હર્ષ, કીર્તિ, ધનધાન્ય, તેમજ સુખની વિશેષ વૃદ્ધિ વડે શેબિત થાઓ. ૨૯.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનશન
[ષા-વૃત્તિમ धीरत्वं सन्दधानो विदलित-दुरितो 'धीरजः' शान्तचेताः, प्राकाश्यं शुद्धशक्तेः स्वपरसुखकृते कार्यवेदी करोतु । विद्यानन्दप्रमोदी शुभगुणकलितो जैनसङ्घस्य सेवां,
सर्वत्राप्तप्रयोगः सततमभिमतं धन्यवादं प्रयातु ॥३०॥ ધીરભાવને પ્રાપ્ત, નિર્મલ સ્વભાવ તથા શાન્તચિત્ત “શ્રી ધીરજલાલ શાહ પિતાના તેમજ જગતના કલ્યાણ માટે અવસરાનુસાર પિતાની શુદ્ધ શક્તિનું પ્રકાશન કરે. વિધાના આનન્દ અને વિનેદપૂર્ણ સ્વભાવશીલ ઉત્તમ ગુણોથી યુક્ત શ્રી શાહ દરેક સ્થળે પિતાના અવધાન–પ્રાગે વડે નિરંતર ઉચિત સમ્માનને પ્રાપ્ત કરે. ૩૦.
[વસ સિસ્ટ-વૃત્ત] - 'हेमेन्द्रसागर'-मुनिप्रवरेण सम्यक् स्पष्टार्थमेतदवलोक्य शतावधानम्।
श्रेयोऽभिनन्दनमदत्त सतामभीष्टं, सोऽयं सदोन्नति-परम्परया युनक्तु ॥३१॥ શ્રીમેન્ટસાગર મુનિવર શ્રી ધીરજલાલ શાહ વડે કરાયેલા અવધાન-પ્રવેગેને. સારી રીતે જોઈ સજજનેને અભીષ્ટ એવું મંગલમય આ પદ્યાત્મક “અભિનંદન આપ્યું છે. શ્રી શાહ સદા ઉન્નતિ-પરમ્પરાને પ્રાપ્ત કરે, એ શુભેચ્છા. ૩૧.
[ અનુટુ-વૃન્] सङ्घाग्रहेण लेखोऽयं रचितो वत्सरे शुभे।
कार्तिक शुक्लपञ्चम्यां द्विनागरसभूमिते (१९९२ ) ॥ ३२ ॥ વિજાપુર-જૈન શ્રીસંઘના આગ્રહથી સં. ૧૯૯૨ ના કારતક સુદિ પાંચમના દિવસે આ લેખની રચના કરી છે. ૩૨.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨].
(કલકત્તા સંસ્કૃત–મહાવિદ્યાલયના આચાર્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રીકાલીપદ તર્કચાર્ય
વડે અપાયેલું પ્રશંસાપત્ર)
प्रशस्तिपत्रम् मोहमयी-प्रतिवासी धीरजलालप्टोकरशीतनयः । .स जयति शतावधानी यत् कृतिरत्युत्तमा दृष्टा ॥१॥
મુંબઈના રહેવાસી, ટોકરશીભાઈના પુત્ર શતાવધાની શ્રી ધીરજલાલ શાહ જયવંતા વર્તે છે, જેમની અતિ ઉત્તમ કૃતિ (શતાવધાનકલા ) મેં જોઈ છે.” ૧.
अत्यद्भुता तत्स्मृतिशक्तिरीक्षिता, सुदीर्घसंख्यागणनाफलादिषु ।
स्पर्शेण वस्तुप्रणिधानकर्मणा, सन्दर्शिता तेन विचित्रचातुरी ॥२॥ મેટી–મેટી સંખ્યાઓની ગણના અને તેમનાં ફળ બતાવવામાં, તેમ જ કઈ પણ વસ્તુને સ્પર્શ વડે યાદ રાખી કહી બતાવવામાં તેમની આશ્ચર્યભરી ચતુરતા તેમણે દર્શાવી છે. ૨.
हित्वा क्रमं पद्यपदानि शृण्वता, चिरोत्तरं संस्मरता पदावलीम् ।
यथायथं पद्यमुदाहृतं क्रमात्, सुविस्मयो येन सभासदामभूत् ॥३॥ “(સભામાં આવેલા પ્રશ્નન્તઓ વડે રજૂ કરેલા) ક્રમ વગરનાં પદ્યના પદને સાંભળી થોડા સમય પછી આખીય પદ્યની પદાવલીને વ્યવસ્થિત રીતે સંભળાવતા સભાસદોને તેમની આવી સ્મૃતિશક્તિના લીધે ઘણું આશ્ચર્ય અને ઘણે આનંદ થયે.” ૩.
तदुत्तरेभ्यः समुपागता जनाः, सभातले प्रश्नकृतो नवा नवाः।
महान्तमानन्दमुपेत्य तत्कृतेः, प्रशस्तिवादं सुतरामघोषयन् ॥४॥ “(તેમજ અવધાનના પ્રયોગમાં જુદા-જુદા પ્રશ્નને સાંભળ) અવસરે તેમના ઉત્તરો સાંભળી સભામાં આવેલા પ્રશ્નકર્તાએ અત્યન્ત આનંદિત થયા અને તેમની આવી મરણશક્તિના લીધે નિરંતર પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.” ૪.
विचित्ररूपा बहवः पुराऽभवन् ‘शतावधानी' त्युपनामभूषिताः।
विचित्रकृत्यैर्जनविस्मयावहाः, तथाविधाः सम्प्रतिदुर्लभोदयाः ॥५॥ પુરાણા જમાનામાં “શતાવધાની” એવા નામથી વિભૂષિત આશ્ચર્ય પમાડનાર અનેક અવધાનકાર થયા છે, જેઓ પોતાના વિસ્મયકારી કર્યો વડે જનતાને આશ્ચર્યમાં મૂકતા હતા, પણ આજે તેવા વિદ્વાને દુર્લભ છે. ૫.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન इमं बुधं गूर्जरभूमिभूषणं, शतावधानीति पदेन मण्डितम् ।
पृथग्विधप्रश्नसदुत्तरे रतं, समीक्षमाणाः मुखमाश्रिता वयम् ॥६॥ આ “શતાવધાની એવા પદથી સુશોભિત, ગુજરાતની ભૂમિના ભૂષણરૂપ પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહને જુદા જુદા પ્રશ્નના ઉત્તર આપવામાં તત્પર જોઈ અમે અત્યંત સુખી બન્યા છીએ.” ૬.
ग्रन्था अनेके रचिता मनीषिणा, लोकोपकारं जनयन्ति ये सद।।
गुणाः किलैतस्य जयन्ति निर्मलाः, पुरातनानां सुविपश्चितामिव ॥ ७॥ વિદ્રપ્રવર શ્રી ધીરજલાલ શાહ અનેક ગ્રંથની રચના કરી છે કે જે સદા લેકેને ઉપકાર કરે છે. આ પંડિતશ્રીના નિર્મળ ગુણે પ્રાચીનકાળના ઉત્તમ વિદ્વાનોની જેમ જયવંતા વર્તે છે. ” ૭.
दृष्टान्तमेतत् समुपेत्य मानवाः, प्रवर्द्धयन्तु स्मृतिशक्तिमग्रतः।
शतावधानीत्युपनामभागिनः, शताधिका येन जनाः सुसम्भवाः ॥८॥ હે મનુષ્ય ! આ દષ્ટાન્તને ધ્યાનમાં રાખી તમે પણ પિતાની સ્મૃતિશક્તિ આગળઆગળ વધારે; જેથી શતાવધાની એવા ઉપનામથી વિભૂષિત સેંકડે વિદ્વાન સરળતાથી મળી શકે.” ૮
सुदीर्घमायुर्लभतां निरामयं, बुधोत्तमोऽयं परमेश्वरेच्छया। प्रवर्द्धतामस्य गुणावली सदा,
ययोपकारो जगतो भविष्यति ॥ ९॥ આ પંડિત-પ્રવર પરમાત્માની ઈચ્છાથી રોગરહિત દીર્ઘ આયુષ્યને પ્રાપ્ત કરે તથા તેમની ગુણવલી સદા વધતી રહે, જેથી જગતને ઉપકાર થશે.” ૯ संस्कृत कालेज, कलकत्ता. ૨૭–૩–૧૫
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
| (સાહિત્યવારિધિ પદ-પ્રદાન-સમયે સાહિત્ય-સાંખ્ય-ગાચાર્ય પં. શ્રી દેવ ત્રિપાઠી દ્વારા અર્પણ થયેલું અભિનન્દનકાવ્ય)
शतावधानकलैककुशल-प्रभूतग्रन्थग्रथनदक्ष-महासाहसिक-धीमधौरेय-पं. . श्रीधीरजलाल टोकरशी शाह महोदयेभ्यः ‘साहित्यवारिधि' विरुदसमर्पणविषये
पद्यप्रमूनाभिनन्दनम् आन्तरं वः प्रकाशताम् ... अहंदादि-गुरु-ग्रामाभिरामात्मप्रकाशकम् ।
नमस्कृतिमयं ज्योतिरान्तरं वः प्रकाशताम् ॥ १॥
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુરૂપ ગુરુએ વડે અભિરામ અને આત્મપ્રકાશ કરનાર એવી નમસ્કાર-મહામંત્રરૂપ જ્યોતિ તમારા અંતરમાં પ્રકાશિત થાઓ. ૧. : जिनशासनं जयति
मा कश्चिद् दुःख भाक् स्याद् भुनि भवतु भयात् त्राणमाराज्जनानां, जीवाः सर्वेऽपि सर्वैः सह विनयभराः प्रीतिरीति चरन्तु । वर्तन्तात्मवत्तामखिल ननिजुषो जीवनेऽपीति वा छत्,
ख्याति यातं जगत्यां जयति जिनपतेः शासनं शान्तिमूलम् ॥२॥ સંસારમાં કઈ દુઃખભાગી ન થાય, લેકેની ભયથી સદા રક્ષા થાય, બધા જ બધાની સાથે પ્રેમપૂર્વક વ્યવહાર કરે અને પ્રાણીમાત્ર એક બીજાને પરસ્પર જીવનમાં આત્માની જેમ માને એમ ઈચ્છતું શ્રી મહાવીર પ્રભુનું શાસન જયવંતુ વર્તે.” ૨.
साहित्यं सुमहः ___ चन्द्रार्कावनिशं प्रकाश्य भुवनं यातोऽस्तशैलं पुनः,
शान्ति याति कृपीटयोनिरपि किं नो वारिभारादितः ।। वात्यावारिभरान्तरायतिमिरं नालं परं यत्कृते,
साहित्यं सुमहस्तदेव सुतरां विद्योतितं मन्महे ॥३॥ ચંદ્ર અને સૂર્ય બંને આ લેકને પ્રકાશીને પુનઃ અસ્તાચલ પર ચાલ્યા જાય છે. અગ્નિ પણ પાણીના વધારે પડતા ભારથી શું શાન્ત થઈ જતું નથી ? પરંતુ તેફાન, પાણે કે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનન
તેવા જ ખીજા અંતરાયરૂપ અંધારુ પણ જેનું શમન કરવા સમર્થ નથી, તે સાહિત્યરૂપી તેજ જ નિર ંતર પ્રકાશે છે, એમ અમે માનીએ છીએ.' ૩.
विज्ञानतो नन्द्यते
सूर्यो भातितरामितिद्युतिकृतौ प्राथम्यमाशस्यते, चन्द्रो ह्लादयतीति भूमिपटले तस्यागतिर्वन्द्यते ।
रत्नानि प्रतिभान्ति नूनमिति तान्यप्याद्रियन्ते जनैस्तद्वत् सन्ति सदाग्रहाः सहृदया विद्वानतो नन्द्यते ॥ ४॥
6
સૂર્ય ગગનમાં પ્રકાશે છે, તેથી તેને પ્રકાશ આપનારાઓમાં પ્રાથમિકતા અપાય
છે. ચંદ્રમા સહુને આલાદિત કરે છે, તેથી ભૂમિ ઉપર તેનું આગમન થતાં વંદના કરાય
છે. અને રત્ના નિશ્ચયપણે શેશભાયમાન થાય છે, એટલે જનતા વડે તેમના પશુ આદર રાય છે. તે જ રીતે સત્યના આગ્રહ રાખનારા સહૃદયી પુરુષો વિદ્વાના વડે વખણાય છે. ૪. भक्तिश्चिदन्तः स्थिता
श्रीमद्धीरजलालशाहरचितां तस्व-प्रभा - भासितां,
साहित्यश्रियमत्र वीक्ष्य विबुधाः कस्यान्तरं नोल्लसेत् ?. यत्रास्तेऽनुभवस्य सारभरिता व्यक्तिः पराम्बाकृपापारावार - समुद्गताऽमृतमयी भक्तिश्चिदन्तः स्थिता ॥ ५॥
• હું વિદ્વજને ! શ્રી ધીરજલાલ શાહ વડે રચિત અને તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રભાવડે ભાસિત એવી સાહિત્યશ્રીને જોઈ કાનુ અંતર ઉલ્લસિત ન થાય ? તેમાં માતા પદ્માવતીની *પાના સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન અતઃકરણમાં વિરાજમાન ભક્તિ અને સારપૂર્ણ અનુભવાની અભિવ્યક્તિ રહેલી છે, તેથી અવશ્ય ઉલ્લસિત થાય. પુ.
धन्यं सुमन्यामहे
गोत्रायां गुरणे गुरुं गुरुगुणग्रामाग्रणी ग्रामणीं, ग्रन्थग्रन्थ नगौरवग्र गरिमयैवेयकाग्रे मणिम् । गायं गायलं न तृप्यति मुदा गाथां यदीयां शुभां, तं श्रीधीरजलालशाह विबुधं धन्यं सुमन्यामहे ॥ ६ ॥
:
ભૂમિ ઉપર ઉદ્યમ કરવામાં જે તત્પર છે, મહાન ગુણેાના સમૂહને ધારણ કરનારા
આમાં જે અગ્રણી છે, સ્વયં નેતા છે, ગ્રન્થાના નિર્માણુનુ જે ગૌરવ તેના વડે થયેલી
જે મહાન ગુરુતા તેના હારના મણિએમાં જે સુમેરુરૂપ છે અને જેના ગુણની ગાથાઓ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પ્રશસ્તિ પ્રસન્નતાપૂર્વક ગાઈ ગાઈને જનતા તૃપ્તિ પામતી નથી, તે ૫, શ્રી ધીરજલાલ શાહને અમે ધન્ય માનીએ છીએ. ૬. कर्मठं नन्दयामः
विद्वानं साहसाढयं निजवृषसि रतं राष्ट्रसेवासु दक्ष, नानाशास्त्रेषु सत्यं विमलतममलं ज्ञानसम्पादनोत्कम् । यन्त्र मन्त्रेऽथ तन्त्रे प्रसृतमतिधरं कर्मठं वीक्ष्यमानं,
विज्ञश्रीधीरजाय स्वकृतिकुशलैरर्पितं नन्दयामः ॥७॥ વિદ્વાન, સાહસિક, સ્વધર્મમાં મગ્ન, રાષ્ટ્રસેવામાં દક્ષ, વિવિધ શાસ્ત્રોમાં રહેલા સાચા અને પવિત્ર જ્ઞાનના સંપાદનમાં ઉત્સાહી, યન્ત્ર-મંત્ર-તત્વ શાસ્ત્રમાં વિસ્તૃત મતિ ધરાવનાર તથા કર્મઠ એવા ગુણોથી યુક્ત શ્રી ધીરજલાલ શાહને જોઈને પિતાના કર્તવ્યપાલનમાં કુશલ વિદ્વાનોએ તેમને જે માન અર્પણ કર્યું કરી રહ્યા છે, તે પ્રસંગે અમે પણ તેમને અભિનંદીએ છીએ. ૭. सुतरामभिनन्दयामः
'साहित्यवारिधिपदेन सुशोभमानं,
જ્ઞાનરાશિપરિપૂરિતપુસ્તિો ! नानाऽवधानधर-धीरजलालशाहं,
पद्यार्पणेन सुतरामभिनन्दयामः ॥ ८॥ “સાહિત્યવારિધિ' પદવી વડે સુશોભિત, સત્યજ્ઞાનના રાશિથી પરિપૂર્ણ બુદ્ધિના ખજાનાવાળા અને શતાવધાનવિદ્યાને ધારણ કરનારા એવા શ્રી ધીરજલાલ શાહને આ પ અર્પણ કરીને અમે અભિનંદીએ છીએ. ૮. તા. ૧–૧૨–૫૭
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४]
(ભારતના સુપ્રસિદ્ધ ૫૭ વિદ્વાન દ્વારા અપાયેલું સમ્માન-અભિનન્દનપત્રો
॥ ॐ नमो भगवत्यै भारत्यै ॥ निरवविद्योद्यधुति-प्रयोतित-प्रतिभाविवस्वतां, सनय-विनय-विवेक-सेकसंस्कृत-धिषणानां, मुविचार-सञ्चार-चातुरी-चामीकर-चमत्कृत-कृतिमज्जनानां,
सम्पादित-सच्छात्र-पाथोनिधि-निमज्जनाना, 'शतावधानि-साहित्यवारिधि... गणितदिनमणि-अध्यात्मविशारद'-प्रभृतिविरुदालङ्कृतिविलक्षणानाम्, .
पण्डित-धीरजलालशाह-महानुभावानां
___ सम्मानाभिनन्दनपत्रम् परमादरणीयाः शब्दब्रह्मोपासनापरायणाः !
अद्यास्मिन् निरवधिपुण्यप्रचयोपलभ्ये सदिभ्यजनप्रलोभ्ये 'मन्त्रदिवाकर'-ग्रन्थरत्नप्रकाशनोत्सव-प्रसरावसरे नानाविधमानास्पदानां तत्रभवतां भवतां पुरःसमुपस्थितविशिष्टानां सद्गुणिगणगोष्ठीगरिष्ठानां शिष्टानामिष्टतमं धन्यवादस्तवस्तबककरम्बितं वास्तवं वस्तुजातं किञ्चिच्छाब्दमुपायनमिदं प्रस्तोतुकामा अमन्दानन्दतुन्दिलतामनुविन्दामः।
___ यतो हि सत्यमेव भगवत्याः सरस्वत्या वरदपुत्रतां प्रतिपन्नानां भवतां जनुष आरम्भादद्य यावदनवरतमहमहमिकया गुणनिकरैरलं कारं कारमासादितं सौहार्दमार्दवं हार्दम् । सन्ततसत्संस्कारप्रसवित्री पवित्रा च भवदीया लेखिनी त्रिशताधिकान् ग्रन्थान् विरच्याद्यापि तथैव तारुण्य दधाति, क्षणे क्षणे च नवतां काङ्क्षन्ती कामप्यनिर्वचनीयां रचनामुपनिनीषन्ती पुरोमवत्येव । तदिदमस्ति भवतां कल्याणकल्पवल्लीप्रफुल्लसत्फलप्रवर्षणसमुज्जीवितसत्कर्मणामसंशयं समुल्लसितं किमपि विमलं फलम् । विद्या-विनय-विवेक -सौशील्य-समधिष्टिताः श्रीमन्तः !
"विकारहेतौ सति विक्रियन्ते, येषां न चेतांसि त एव धीराः" इति महाकविकालिदासोक्तं धीर-निरुक्तं सत्यापयितुमेव भवत्पूज्याभ्यां पितृभ्यां 'मणिबहेन-टोकरशी'भ्यां सकललोकलाल्ये बाल्ये वयसि भवन्तः 'श्रीधीरजलाल' इत्यभिधानेन सभाजिताः किं वा वणिजामन्त्रवाये सम्भूतोऽप्ययं धियां रजसामितस्तत आपतितानामपाकरणपूर्वकं सद्गुणानां सङ्ग्रहणे संवरणे परिष्करणे परिस्तरणे पुरस्करणे च पाटवं सन्धार्य तेषां लाने-आदाने, अलाने-दाने च निपुणो भविष्यतीति सश्चिन्त्यैव यथार्थनाम्ना ऽ ऽ म्नाताः । तामेवेमामारभटी सफलयितुं सौराष्टेषु स्वीयायां जन्मग्रामटिकायां (दाणावाडा) दानवाटिकायां प्रारम्भिकशिक्षणमासाद्य
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHICAGO RADIO
બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં શ્રી ધીરજલાલ શાહ ગણિતસિદ્ધિના “ કામકુંભ’ નામના હેરતભર્યા પ્રયોગમાં પ્રેક્ષકે ધારેલી સેનાની હાંસડી કામકું ભમાંથી કાઢી બતાવે છે.
બાજુ માં કુ. ભારતી પ્રયોગસહાયક તરીકે ઊભેલા છે.
શ્રી ધીરજલાલ શાહે ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગોમાં ‘સુગંધની અજાયબ સૃષ્ટિ ” નામને પ્રયાગ પાટકર હાલમાં બતાવ્યા હતા, તેનું દૃશ્ય. ચાર વ્યકિતઓએ ધારેલી જુદી જુદી
સુગંધ કટાસણાના ચાર છેડા સુંઘવાથી પ્રાપ્ત થઈ રહી છે.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
શ્રી ધીરજલાલ શાહે પાટકર હાલમાં ગણિતસિદ્ધિને દીપકપ્રકાશન ’ નામને એક આશ્ચય કારી પ્રયાગ કરી મતાન્યેા હતેા, તેનુ દૃશ્ય. ત્રણ થાળમાં ૨૪ દિવેલિયા ઘીથી ભરેલાં છે. તેના પર સળગતા કાકડો ફેરવતાં તેમાંથી ૧૨ જ દ્વીપકે। પ્રકટયા હતા કે જે પ્રશ્નકારાએ મનમાં ધાર્યા હતા. બાજુમાં પ્રયાગસહાયકે શ્રી કાંતિલાલ જે. શાહ તથા શ્રી રસિકલાલ શેઠ ઊભેલા છે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
गूर्जरराष्ट्रस्योद्योगप्रधानायोमहमदाबाद महानगर्या निजपरिचर्या संसर्गसपर्यापर्यासक्तमनसाऽध्ययनाध्यापन - चित्रचित्रण- प्रन्थपालन - ग्रन्थलेखन - दैनिक साप्ताहिक - मासिकादिपत्रसम्पादन- समाज - समुद्धरण- मुद्रणयन्त्रालयसञ्चालन ायुर्वेदविद्यावगाहनप्रभृतिभिर्नैकविधं ज्ञानार्जनमाहितम् ।
૧૭
शतावधान-नैपुण्य-प्राप्तिपूर्वकमनितरसाधारण साहससाध्यान् पादचारप्रवासान् विधाय निखिलोऽप्याह्लादितः स्वभुजोपार्जितज्ञानगरिमकन्दलितेन यशः स्तोमसोमोदयेनात्मीयवर्गों ऽभिभावकवर्गों धर्ममर्मज्ञवर्गश्च । मध्येकालमापतितमापदामुत्पातच तपःसाधनया पराकृत्य प्रतप्तकार्तस्वरभास्त्ररया भव्यमावनया माहमय्यां 'जैनसाहित्यविकासमण्डलसंस्था ' माश्रित्याष्टाङ्गविवरणीं प्रतिक्रमणसूत्रस्य प्रबोधटीकामाटीकयद्भिर्भवद्भिर्भूरिशः समज्यासमाश्रयणपुरस्सरं धर्मज्ञानं विश्राणितम् । सौवर्णिकानि चन्द्रकाणि, प्रशस्तिपराणि हृद्यानि पद्यानि ससम्मानं समर्पिता - न्युपायनानि, वाक्यंपुष्पोपहाररूपाणि नानाऽभिनन्दनपत्राणि च तत्प्रमाणायालम्भवन्त्यद्यापि । धर्म - समाज - राष्ट्र - सेवा हेवाकिनः सदुपासनाप्रवणाः !
इत्थं प्रतिभाया दार्पणिके प्रासादे परितः प्रस्फुरन्तीनां भवतां मूर्तीनां प्रतिष्ठापने 'क्रियाणां खलु धर्म्याणां सत्पत्न्यो मूलकारणम्' इति कालिदासोक्त्यनुसारमेव भवतां सर्वेषां कल्याणकर्मणां मूलकारणं श्रीमत्सहधर्मचारिणी पातिव्रत्यपरायणा ऽ खण्डसौभाग्यवती श्रीमती चम्पा बहे - नामिधाना निश्चितं वन्दनीयतां प्राप्नोति, यम्याः किल धर्मनिष्ठा - तपश्चर्या ऽ हर्निशसेवा सत्प्रसादेन सकलं सम्पन्नम् । किञ्च तासु मूर्तिषु विभासितं भवतां प्रत्येकं भिन्नभिन्नं व्यक्तित्वं कृतित्वञ्च वीक्षमाणैरिदमनुसन्धातुं न पार्यते यत्कतमा मूर्तिरेतासु कतमस्मिन् प्रकरणे न्यूनाऽस्तीति ? यतः श्रीमद् भिर्जिनधर्मप्रतिपादकानां ग्रन्थानां लेखनेन चरितावलीनामाकलनेन स्वयं राष्ट्रियान्दोलनका - लेषु राष्ट्रियतासंरक्षणाय विविध सेवाकार्यसम्पादनेन समस्तस्यापि संसारिणः कल्याणाह्निककर्मार्पणभावनया च सकलोsपि स्वजीवनस्य कोणः प्रपुष्टो विहितः । साम्प्रतञ्च - 'बहुशास्त्रकथाकन्थारोमन्थेन पृथैव किम् ? । अन्वेष्टव्यं प्रयत्नेन, तज्ज्योतिरान्तरं सदा ||" इत्यनुसारं भगवत्याः श्रीपद्मावत्याः निरन्तरोपास्तिपूर्वकं 'प्रज्ञा प्रकाशनमन्दिर' - माध्यमेनाध्यात्मिकग्रन्थानां प्रणयनं प्रारब्धं विद्यते । तत्र हि क्रमशो - नमस्कारमन्त्रसिद्धि - महाप्राभाविक - उपसर्गहरस्तोत्र - जिनोपासना - महावीरवचनामृत-सङ्कल्पसिद्धि-मन्त्रविज्ञान- मन्त्रचिन्तामणि - प्रभृतिग्रन्थरत्नानि प्रकाशितानि ।
अद्यतने चास्मिन्नवसरे तस्या एव ग्रन्थपरम्परायाः प्रसूनमालिकायां मध्यप्रसूनायितस्य 'मन्त्र दिवाकर' ग्रन्थस्य प्रकाशनं भवति तदस्ति परमप्रसत्रास्पदम् । मन्त्र - तन्त्र - यन्त्र - योगादिशास्त्रेषु न भवति सामान्यानां जनानां प्रवेशः । भाषाभावादिकाठिन्यमुपढौकयन्ति प्रायेण च तद्विषयकाणि पुस्तकानि । तदिदं विचिन्त्यैव जनसाधारणधोरण्यनुसारं गूर्जरगिरागुम्फितानि तानी - मान ग्रन्थरत्नानि लोकानां प्रबोधनाय, दुर्मतीनां शोधनाय, चञ्चलचेतोवृत्तीनां रोधनाय, सन्मार्गावलस्वायात्मोद्धरणाय च सत्यं सोपानपरम्परां सम्पादयन्तीति स्मारं स्मारं भवतां विलक्षणेन वैदुष्येणामिभूतान्तःकरणाः सहजसहजेन सरलसरलेन केनचिदन्तरात्मनः प्रहवीभावेन 'सरस्वती - वरदपुत्र:' 'मन्त्रमनीषी' चेति पदवीभ्यां सम्मानयामः समुपजोषमकारण करुणाकरणपरायण परमात्मानमभ्यर्थयामः सपरिच्छदानां भवतां सार्वदिक सार्वत्रिक - सार्वभौम माङ्गल्य येत्योम् ।
3-3
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન -एते वयं स्मो भवतां वैदुष्यवशीकृतान्तःकरणाः१. डा. सुरेन्द्रनाथ शास्त्री-एम्. ए., एल एल. बी. पीएच. डी, लिट, भू. पू. वाइसचान्सलर
वाराणसेय सं. वि. वि., इन्दौर (म. प्र.) २. पं. हरदेव त्रिवेदी-ज्योतिषाचार्य, सम्पादक-ज्योतिष्मती, विश्वविजय-पञ्चाङग, तथा श्रीगजेन्द्र
विजयपञ्चांग, अध्यक्ष-अ. भा. ज्योतिष परिषद, सोलन (हि. प्र.) ३. पं. लालचन्द्र भगवान् गान्धी,-प्राच्यविद्या विशारद, पण्डितरत्न, बड़ौदा. ४. श्री १०८ पं. सत्यदेव वासिष्ठ-सामस्वर-भास्कर साङ्गवेद वेदचतुष्टयी, आयुर्वेदानूचान, भिवानी. ५. पं. शारदानिवास शर्मा-ज्योतिषसाहित्याचार्य, काश्मीरराजगुरु, जम्मू ( काश्मीर). .. ६. पं. मित्रनाथ योगी-न्यायसांख्ययोगाचार्य श्रीगोरक्षनाथ पीठ, मृगस्थली, काठमाण्डू (नेपाल). ७. पं. नरेन्द्रचन्द्र झा शर्मा-नव्यव्याकरण-नव्य-न्याय-साहित्याचार्य, प्राध्यापक बम्बई. ८. पं. मंगलदेव उद्धवजी शास्त्री-सद्विद्यालङ्कार व्याख्यान-विशारद, अहमदाबाद. ९. पं. विष्णुदेव सकलेश्वर शास्त्री-एम्. ए. वेदान्ताचार्य, व्याख्यानदिवाकर, अहमदाबाद. . १०. श्री रामप्रसाद बक्षी-एम्. ए. सुप्रसिद्ध गूर्जर साक्षर, बम्बई. ११. श्री. ज्योतिन्द्र ह. दवे-एम्. ए. सुप्रसिद्ध गूर्जरसाक्षर, निवृत्त प्रमुख, गुज. सा. परिषद् , बम्बई. १२. श्री अमृतलाल बी. याज्ञिक-प्रसिद्ध साहित्यकार, शिक्षाशास्त्रो, प्रिन्सिपाल-मीठीबाई आर्ट्स कॉलेज : ____वीले पारले-बम्बई. १३. डा. रमणलाल सी. शाह-एम्. ए., पीएच. डी. प्राध्यापक-सेन्ट-झेवियर्स कॉलेज, बम्बई. १४. डा. रेवाप्रसाद द्विवेदी-साहित्यशास्त्राचार्य एम्. ए.; पिएच. डी., प्राध्यापक-इन्दौर... १५. डॉ. श्रीकृष्ण गुप्त-एम्. ए. पीएच. डी. संस्कृतविभागाध्यक्ष, प्राध्यापक, ग्वालियर. . १६. डा. राजेन्द्र शुक्ल-एम्. ए,, पीएच. डी. आचार्य, प्राध्यापक-हिन्दू कालेज, दिल्ली. १७. डा. कृष्णलाल शर्मा-एम्. ए. पीएच. डी. प्राध्यापक तथा सं. विभागाध्यक्ष, दिल्ली. १८. डॉ. रामनिहाल शर्मा-एम्. ए. पीएच. डी. आचार्य, प्राध्यापक एवं विभागाध्यक्ष, रायपुर. १९. पं. इन्द्रलाल शास्त्री-जैन विद्यालङ्कार, धर्मवीर, धर्मदिवाकर, जयपुर (राज.) . २०. गोस्वामी पं. धनगिरिशास्त्री-बी. ए. साहित्यविशारद, काव्यपुराणतीर्थ, सीतामऊ. २१. श्री. अगरचन्द नाहटा-सिद्धान्ताचार्य, विद्यावारिधि, जैन सा. इतिहासरत्न बीकानेर (रा.). २२. पं. भगवतीलाल राजपुरोहित-शास्त्री एम्. ए. ( संस्कृत-हिन्दी तथा भारतीय संस्कृति ) उज्जैन. २३. पं. बलिराम शुक्ल-नव्यन्यायाचार्य एम्. ए., ब्रह्माघाट, वाराणसी. २४. श्री विश्वप्रकाश-एम्. ए. साहित्याचार्य, गोरखपुर. २५. पं. शुकदेव शास्त्री-ज्योतिष-साहित्याचार्य सा. रत्न. लब्धस्वर्णपदक, मथुरा. २६. पं. मुक्ताप्रसाद पटेरिया-जैन दर्शनाचार्य सा. रत्न. लब्धस्वर्णपदक, चुरारा (झाँसी). २७. पं. श्रीराम मिश्र-साहित्याचार्य, सा. रत्न. लब्धस्वर्णपदक, वाराणसी. २८. पं. राजेन्द्र झा साहित्याचार्य-बी. ए. सांख्ययोगशास्त्री, गोल्डमेडलिस्ट, मुजफ्फरपुर (बिहार). २९. पं. वशिष्ठनारायण पाण्डेय-ज्योतिषाचार्य गणितशास्त्री, गोल्डमेडलिस्ट, छपरा, (बिहार). . ३०. डा. हरीन्द्रभूषण जैन-एम्. ए. पीएच. डी. साहित्याचार्य, प्राध्यापक, उजैन, (म. प्र.).
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रशस्ति
३१. प्रो. बाबूलाल शुक्ल-शास्त्री, साहित्याचार्य, साहित्यरत्न, सं. विभागाध्यक्ष, नरसिंहगढ़ (म. प्र.). ३२. डॉ. रामप्रताप-एम्. ए. पीएच. डी. शास्त्री जम्मूविश्वविद्यालय जम्मू ( काश्मीर ). ३३. पं. विश्वनाथ झा-ज्योतिषगणित फलिताचार्य · लब्धस्वर्णपदक, असीस्टेन्ट डायरेक्टर, एस्ट्रोलोजि___ कल रिसर्च इन्स्टीटयूट, दिल्ली. ३४. डॉ. भवानीशंकर त्रिपाठी-एम्. ए. पीएच. डी. साहित्यरत्न, धमनार (म. प्र.). ३५. पं. प्रभातशास्त्री-साहित्याचार्य सम्पादक-" संगमनी", इलाहावाद. ३६. पं. वसन्त अनन्त गाडगील-एम्. ए. सम्पादक-" शारदा” सं. पत्रिका पूना. ३७.. श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री, विद्यावाचस्पति न्यायकाव्यतीर्थ, व्याख्यानकेसरी, सोलापुर. ३८. डा. विष्णदत्त भारद्वाज-एम्. ए. (संस्कृत-हिन्दी ) पीएच. डी., दिल्ली-७ ३९. पं. भाग्यनारायण झा-व्याकरण साहित्याचार्य लब्धस्वर्णपदक, दरभंगा (बिहार) ४०. पं. बदरीनारायण पंचोली-शास्त्री, सा. रत्न जाहित्य-सांख्य-योग-पुराणेतिहासाचार्य, दिल्ली. ४१. श्री श्रीचन्द्र रामपुरिया-बी. ए. बी. एल. संयोजक-आगम-साहित्य-प्रकाशन समिति, कलकत्ता. ४२. पं. लालनकृष्ण शास्त्री-वेद-धर्मशास्त्राचार्य नागरगली-मथुरा ( उ. प्र.). ४३. पं. भगवान्दत्त शास्त्री-राकेश एम्. ए. व्याकरण साहित्याचार्य, कलकत्ता.
४४. कविराज सीताराम. शास्त्री-आयुर्वेदाचार्य, कलकत्ता. · ४५. श्रीशान्तिकुमार ज. भट्ट-एम्. ए. एल एल. बी. साहित्यरत्न, सम्पादक-मुंबई समाचार . साप्ताहिक-बम्बई.
४६. डॉ. चन्द्रशेखर गो. ठक्कुर-डी. एस. सी. (ए.) डी. ए. एस्. एफ्. आयुर्वेदाचार्य, बम्बई. • ४७. प्रा. वी. एम. शाह-एम्. ए. अहमदाबाद. ४८. डॅ. जयदेव मो. शुक्ल-एम्. ए. पीएच. डी. प्राध्यापक-एल. डी. आर्ट्स कॉलेज, अहमदाबाद. ४९. डॉ. भगवतशरण अग्रवाल-एम्. ए. पीएच. डी. प्राध्यापक-एल. डी. आर्ट्स कॉलेज, अहमदाबाद. ५०. श्रीकालिदास वसनजी दुवे-निवृत्त आचार्य-गर्ल्स ओन स्कूल, अहमदाबाद. ५१. पं. रमेशचतुर्वेदी-साहित्यपुराणेतिहासाचार्य महामन्त्रो-दिल्ली प्रदेश सं. सा. सम्मेलन, दिल्ली. ५२. ज्यो. पं. यति मोतीहंस-डी. आइ. ए. एस्. जातकभूषण, साहित्यरत्न, उन्हेल (म. प्र.). ५३. श्रीविजयसिंह नहार-एम्. एल्. ए. प्रसिद्ध तत्त्वचिन्तक तथा राजनीतिज्ञ-कलकत्ता. ५४. पं. के. भुजबलीशास्त्री-विद्याभूषण मूडबिद्री-( दक्षिण कन्नड ). ५५. पं. मदनलाल जोशी-' भागवत-भास्कर' शास्त्री, साहित्यरत्न, मन्दसौर (म. प्र. ). समारोहस्यप्र मुख्यातिथि : श्री. टी. एस. भारदे, बी. ए, एल-एल्. बी. अध्यात्मविद्यानुरागी, महाराष्ट्र राज्य विधान-सभाध्यक्षः, बम्बइ. दिनाङ्क : १९-१०-१९६९ रविवासर : प्रात: ९-०० समारोहाध्यक्ष : डा. रुद्रदेव त्रिपाठी, साहित्य-सांख्ययोगाचार्य : एम्. ए. ( संस्कृत-हिन्दी). पी-एच. डी., बी. एड., काव्यपुराणतीर्थ :, साहित्यालंकारः, साहित्यरत्नम्-दिल्ली.
-समर्पणस्थानम्-विरला-मातुश्री-सभागारः, क्वीन्स रोड, बम्बई-१,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
» ભગવતી ભારતીને નમસ્કાર છે. પરમ પવિત્ર વિદ્યાના ઉદય વડે કાંતિમાન, પ્રતિભાના સૂર્યરૂપ, નીતિ, વિનય અને વિવેકના સિંચનવડે સંસ્કૃત બુદ્ધિવાળા, ઉત્તમ વિચારોના પ્રચારની નિપુણતારૂપ સુવર્ણ વડે વિદ્વાનેને વિસ્મિત કરનાર, ઉત્તમ શાસ્ત્રોના સમુદ્રમાં સુસ્નાત, “શતાવધાની, સાહિત્યવારિધિ, ગણિતદિનમણિ, અધ્યાત્મવિશારદ' વગેરે બિરુદેના અલંકારો વડે વિલક્ષણપંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ મહાનુભાવને અપાતું
સમાનપૂર્વક અભિનંદન-પત્ર પરમ આદરણીય, શબ્દબ્રહ્મની ઉપાસનામાં પરાયણ!
આજે અનેક પુણેના સમૂહવડે પ્રાપ્ય અને ઉત્તમત્તમ વિદ્વજનેને લેભાવનાર આ “મંત્ર–દિવાકર' ગ્રંથના પ્રકાશન સમારોહમાં ઘણું ઘણું સન્માનના પાત્ર આપશ્રીની સમક્ષ અહીં ઉપસ્થિત વિશિષ્ટ ગુણિજનેની ગેષ્ઠીમાં ઉત્તમ પદને પ્રાપ્ત શિષ્ટજનેને અત્યંત ઈષ્ટ એવા ધન્યવાદના તવરૂપ પુષ્પગુચ્છથી યુક્ત, વાસ્તવિક વસ્તુરૂપ કેટલાક શબ્દની ભેટ આપવાની ઈચ્છાવાળા અમે અત્યધિક આનંદને અનુભવ કરીએ છીએ. કેમકેખરેખર ભગવતી સરસ્વતીના વરદપુત્ર તરીકે આપના જન્મકાળથી માંડીને આજ સુધી ગુણેને સમૂહ આપને વારંવાર અલંકૃત કરીને આપના સૌહાર્દપૂર્ણ કેમળ હૃદયમાં વિરાજમાન થયે છે. નિરંતર ઉત્તમ સંસ્કારને ઉપજાવનારી આપની લેખિની ૩૦૦ થી પણ વધારે ગ્રંથને લખી આજે પણ તેવી જ જુવાનીને ભજવે છે અને તે ક્ષણે ક્ષણે નવીનતાને ઇચ્છતી ઉત્તરોત્તર ઉત્તમ રચનાને રજૂ કરે છે, એટલે આ બધું આપની કલ્યાણરૂપ કલ્પલતાના ખીલેલાં ઉત્તમ ફૂલે નાં વર્ષણથી બંધાયેલા સતકર્મોનું જ કે નિર્મળ ફળ છે. વિદ્યા, વિનય, વિવેક અને સુશીલતાથી યુક્ત શ્રીમાન !
આપના માતુશ્રી પૂજ્ય મણિબેન તથા પિતાશ્રી પૂજ્ય ટેકરશી શાહે બધા લેકને પ્રિય એવા બાલ્યકાળમાં આપનું ધીરજલાલ નામ રાખ્યું તેમાં મહાકવિ કાલિદાસે ધીર શબ્દનું જે નિરુકત કર્યું છે-વિકારનું કારણ હેવા છતાં જેમનાં ચિત્તમાં વિકારે આવતા નથી, તે ધીર' કહેવાય છે,–તેને સત્ય કરવા માટે જ રાખ્યું છે. અથવા આપશ્રી વૈશ્યકુળમાં ઉત્પન્ન હોવા છતાં બુદ્ધિમાં આવેલા માલિન્યને દૂર કરવામાં પ્રયત્નશીલ બની ઉત્તમ બુદ્ધિના સંગ્રહમાં, તેને સંસ્કાર કરવામાં, ફેલાવવામાં નિરંતર આપ-લે કરતા રહેશે એવી ભાવનાથી જ “ધીરજલાલ નામે ઓળખાયેલા છે. અને આપે પિતાના પૂજ્ય પિતાશ્રીની આવી ધારણાને સફળ બનાવવા માટે જ સૌરાષ્ટ્રમાં પિતાની જન્મભૂમિ દાણાવાડામાં પ્રારંભિક શિક્ષણ પૂરું કરીને ગુજરાતની ઉદ્યોગપ્રધાન મહાનગરી અમદાવાદમાં પોતાની
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
લાગણી, સત્સંગતિ અને સેવાભાવનાના મળે અધ્યયન ક્યુ. અને ક્રમે કરીને અધ્યયન, ચિત્રકલા, ગ્રંથપાલપદ, ગ્રંથલેખન, દૈનિક, સાપ્તાહિક તથા માસિક વગેરે સમાચારપત્રોનુ સંપાદન, સમાજસેષા, છાપખાનાનુ આધિપત્ય અને આયુર્વેદવિદ્યાનું અધ્યયન વગેરે કા સારી રીતે સ ંપાદન કર્યાં.
..
૨૧
તેની સાથે જ શતાવધાનકલામાં નૈપુણ્ય મેળવીને તથા સાહસભરેલી પાયાત્રાએ કરીને પેાતાના પરિશ્રમથી પ્રાપ્ત જ્ઞાનની ગરિમાવડે ઉત્પન્ન અપાર યશરૂપ ચંદ્રમાના ઉદયથી આત્મીય વર્ગ, હિતચિંતક વર્ગ અને ધર્મના મતે જાણનારા આચાર્યાદિ વર્ગને આલાદિત કર્યાં. વળી વચ્ચે આવેલા સકટોને પોતાની તપશ્ચર્યા વડે દૂર કરી તપાવેલા સોનાની જેમ ઝળહળતી ભવ્ય-ભાવના સાથે મુંબઈમાં ‘ જૈન સાહિત્ય-વિકાસ મંડળ ’ની નિશ્રામાં પ્રતિક્રમણુસૂત્ર ઉપર અષ્ટાંગ વિવરણવાળી પ્રખેાધટીકાનું નિર્માણ કરી આપે ઘણા ઘણા યશ મેળવ્યો તથા ધજ્ઞાનનુ' અપૂર્વ દાન કર્યું, તેના પ્રમાણ માટે આપશ્રીને અપાયેલા સોનાના ચંદ્રકા, પ્રશસ્તિપદ્યો, સન્માનની વસ્તુઓ તથા સાહિત્યિક અભિનદનપત્ર આજે પર્યાપ્ત છે.
ધમ, સમાંજ અને રાષ્ટ્રની સેવામાં તત્પર પરમ ઉપાસક !
આ રીતે આપની પ્રતિભાના આરીસામહેલમાં ચારે ખાનુ ઝળહળતી આકૃતિઓનાં ચિત્રણમાં મહાકવિ કાલિદાસની-ધ સંમત કૃત્યાનાં અનુષ્ઠાનમાં સપત્નીએ કારણભૂત હોય છે—ઉક્તિ પ્રમાણે આપનાં બધાં ક્થાણુરૂપ કાર્યમાં મૂળ કારણભૂત આપની સહધ ચારિણી, પતિવ્રતાપરાયણા, અખંડ સૌભાગ્યવતી શ્રીમતી ચંપાબહેન નિશ્ચિતપણે વંદન કરવા યોગ્ય છે, જેની ધનિષ્ઠા, તપશ્ચર્યા અને રાતદિવસની સેવાના પ્રસાદથીજ આ બધું સંપન્ન થયું છે. અને તેથીજ આપની તે ભિન્ન ભિન્ન માકૃતિમાં ભિન્ન-ભિન્ન વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વને જોનારા વિદ્વાના નિર્ણય લેવામાં અસમર્થ્ય અને છે કે આપની કઈ આકૃતિ કયા વિષયમાં અપૂર્ણ છે ? એટલે કે આપનું વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ બધા વિષયમાં પરિપૂર્ણ અન્યું છે. આપશ્રીએ જૈન ધર્મનું પ્રતિપાદન કરનારા ગ્રંથ લખીને, અનેક ચરિતાવલીઆનું પ્રણયન કરીને, રાષ્ટ્રીય આંદોલનમાં ભાગ ભજવીને તથા રાષ્ટ્રીયતાની સુરક્ષા માટે અનેક સેવાકાર્યો કરીને, તેમજ આખાય વિશ્વના કલ્યાણ માટે પોતાની કૃતિઓ અણુ કરીને જીવનનું દરેક અંગ પૂર્ણ કર્યું છે. તે પછી વમાનમાં–અનેક શાસ્ત્રોની કથારૂપ કથાને લખવાથી શા લાભ હવે તેા અંતતિનું જ પ્રયત્નપૂર્વક અન્વેષણ કરવું જોઇએ’– એવા નિર્ણય લઈ ભગવતી શ્રીપદ્માવતી માતાની નિરંતર ઉપાસનાપૂર્વક ‘ પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર”ના માધ્યમથી આધ્યાત્મિક ગ્રંથાનુ સર્જન ચાલુ કર્યું છે. તેમાં આજ સુધી, નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ, મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર' સ્વેત્ર, જિનાપાસના, મહાવીરવચનામૃત, સંકલ્પસિદ્ધિ, મંત્રવિજ્ઞાન, મંત્રચિંતામણિ વગેરે વગેરે પ્રમુખ ગ્રંથા પ્રગટ થઈ ચૂકયા છે.
'
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
જીવન-દર્શન
II
આજે આ શુભ પ્રસંગે તે ગ્રંથપરંપરાની હારમાળામાં મધ્ય પુષ્પની જેમ-મંત્રદિવાકર ગ્રંથનું પ્રકાશન થાય છે, તે અત્યંત પ્રસન્નતાની વાત છે. મંત્ર, તંત્ર, યંત્ર અને વેગ આદિ શાસ્ત્રોમાં સામાન્ય લેકેને પ્રવેશ હેતું નથી. તેમાં ભાષા અને ભાવની કઠિનતા ઘણું હોય છે. તે બધું વિચારીને સાધારણ જનતાના ધરણે ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલા આપના આ મંત્રશાસ્ત્રના ગ્રંથ લેકેને પ્રબુદ્ધ કરવામાં, તેમની દુષ્ટ બુદ્ધિને શુદ્ધ બનાવવામાં, ચંચલ ચિત્તવૃત્તિઓને રોકવામાં તથા સન્માર્ગનું આલંબન લઈ પિતાને ઉદ્ધાર કરવામાં ઉત્તમ શ્રેણરૂપ છે. તે વારંવાર યાદ કરી આપની વિલક્ષણ વિદ્વત્તાવડે કૃતજ્ઞ બનેલા અંતઃકરણવાળા અમે ભારતના વિદ્વાને સહજભાવે સરળ અને વિનમ્ર અંતરાત્મા વડે પ્રેરિત થઈ આપશ્રીને “સરસ્વતીવદપુત્ર” તથા “મંત્રમનીષી' નામની પદવીઓ વડે વિભૂષિત કરીએ છીએ. અને પરમપ્રીતિપૂર્વક અકારણ કરુણા કરવામાં તત્પર એવા પરમાત્માને પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે તે આપને, શ્રીમતી ચંપાબહેનને, આપના પુત્ર શ્રી નરેંદ્રભાઈ તથા પુત્રીઓ આદિ સમસ્ત પરિવારને બધા સમયે, બધા સ્થળે બધી જાતનું મંગળ પ્રદાન કરે. .
અમે છીએ આપની વિદ્વતા વડે વશીભૂત અંત:કરણવાળા૧. ડે. સુરેન્દ્રનાથ શાસ્ત્રી-એમ. એ., એલ. એલ. બી. પીએચ. ડી, ડી. લિ. ભૂ.
પૂ. વાઈસ ચાન્સેલર વારાણસી સં. વિ. વિ. ઈન્દર (મ. પ્ર.) ૨. પં. હરદેવ ત્રિવેદી-તિષાચાર્ય, સમ્પાદક-તિષ્મતી, વિશ્વવિજય પંચાંગ
તથા ગજેન્દ્રવિજય પંચાંગ. અધ્યક્ષ-અ. ભા. તિષ પરિષ૬. સેલન (સિમલા). ૩. પં. લાલચન્દ્ર ભગવાન ગાંધી-પ્રાચ્યવિદ્યાવિશારદ, પંડિતરત્ન, વડોદરા. ૪. શ્રી ૧૦૮ પં. સત્યદેવ વાસિષ્ઠ-સામસ્વરભાસ્કર સાંગવેદ વેદચતુષ્ટ, આયુર્વેદ
સૂચાન, ભિવાની. પ. પં. શારદાનિવાસ શમ્મતિષ સાહિત્યચાર્ય કાશ્મીર-રાજગુરુ, જમ્મુ (કાશ્મીર). ૬. પં. મિત્રનાથ ગી- ન્યાય-સાંખ્ય-ગાચાર્ય શ્રી ગોરક્ષનાથપીઠ, મૃગસ્થલી,
ખટમંડુ (નેપાલ). ૭. પં. નરેન્દ્ર કા. શર્મા-નવ્યવ્યાકરણ–નવ્યન્યાય-સાહિત્યાચાર્ય, પ્રાધ્યાપક, મુંબઈ. ૮. પં. મંગલદેવ ઉદ્ધવજી શાસ્ત્રી-સવિદ્યાલંકાર વ્યાખ્યાન-વિશારદ, અમદાવાદ, ૯. પં. વિષ્ણુદેવ સકલેશ્વર શાસ્ત્રી એમ. એ. વેદાન્તાચાર્ય વ્યાખ્યાનદિવાકર, અમદાવાદ, ૧૦ શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષી-એમ. એ. સુપ્રસિદ્ધ ગુર્જર સાક્ષર, મુંબઈ ૧૧ શ્રી તિન્દ્ર હ. દવે–એમ. એ. સુપ્રસિદ્ધ ગૂર્જર સાક્ષર, નિવૃત્ત પ્રમુખ ગુજ.
સા. પરિષદુ, મુંબઈ ૧૨ શ્રી અમૃતલાલ બી. યાજ્ઞિક-પ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર, શિક્ષણશાસ્ત્રી, પ્રિન્સિપાલ
મીઠીબાઈ આર્ટસ કોલેજ વીલેપારલે, મુંબઈ ૧૩ પ્રા. રમણલાલ સી. શાહ-એમ. એ. પીએચ, ડી, પ્રાધ્યાપક સેન્ટવિયર્સ
કેલેજ, મુંબઈ.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ જડે રેવાપ્રસાદ ત્રિવેદી-સાહિત્ય-શાસચાર્ય એમ. એ. પીએચ.ડી. પ્રાથાપક-ઇન્દૌર ૧૫ છે. શ્રી કૃષ્ણુગુપ્તા-એમ. એ., પીએચ, ડી. સંસ્કૃત વિભાગાધ્યક્ષ, પ્રાધ્યાપક,
ગ્વાલિયર, ૧૬ છે. રાજેન્દ્ર શુક્લ-એમ.એ, પીએચ.ડી. આચાર્ય, પ્રાધ્યાપક-હિન્દુ કેલેજ, દિલ્લી. ૧૭ ડે. કૃષ્ણલાલ શર્મા-એમ.એ. પીએચ.ડી. પ્રાધ્યાપક તથા સંસ્કૃત વિભાગાધ્યક્ષ, દિલ્લી. ૧૮ ડે. રામનિહાલ શર્મા-એમ.એ., પીએચ. ડી, આચાર્ય પ્રાધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ
રાયપુર (મ. પ્ર.). ૧૯ પં, ઈદ્રલાલ શાસ્ત્રી-જૈન-વિદ્યાલંકાર, ધર્મવીર, ધર્મદિવાકર, જયપુર (રાજસ્થાન). ૨૦ ગોસ્વામી પં. ધનગિરિ-શાસ્ત્રી–બી. એ, સાહિત્યવિશારદ, કાવ્યપુરાણુતીર્થ,
સીતામઉ. . ૨૧ શ્રી અગરચંદ નાહટા-સિદ્ધાન્તાચાર્ય, વિદ્યાવારિધિ, જેને સા. ઈતિહાસ રત્ન,
બીકાનેર (રાજ). ૨૨ પ ભગવતીલાલ રાજપુરોહિત-શાસ્ત્રી, એમ. એ., (સંસ્કૃત, હિન્દી તથા ભાર
તીય સંસ્કૃતિ) ઉજજૈન ૨૩ પં. બલિરામ શુકલ-નવ્ય ન્યાયાચાર્ય એમ. એ, બ્રહ્માઘાટ, વારાણસી. ૨૪ શ્રી વિશ્વપ્રકાશ-એમ. એ., સાહિત્યાચાર્ય, ગેરખપુર. ૨૫ ૫. શુકદેવ શાસ્ત્રી-તિષ-સાહિત્યાચાર્ય સા.રત્ન, લબ્ધરવર્ણપદક, મથુરા. ૨૬ પર મુક્તાપ્રસાદ પટેરિયા-જૈન દર્શનાચાર્ય, સા. રત્ન, લબ્ધસ્વર્ણપદક, ચુરાર (ઝાંસી). ૨૭ પં. શ્રીરામમિશ્ર-સાહિત્યાચાર્ય, સા. રત્ન, લબ્ધસ્વર્ણ પદક, વારાણસી. ૨૮ પં. રાજેન્દ્ર ઝા-સાહિત્યાચાર્ય, બી. એ., સાંખ્ય-યોગશાસ્ત્રી, ગોલ્ડ મેડલિસ્ટ,
મુજફરપુર (બિહાર). " ૨૯ પં. વશિષ્ઠનારાયણ પાડેય-જ્યોતિષાચાર્ય–ગણિતશાસ્ત્રી, ગોલ્ડમેડલિસ્ટ, છપરા
(બિહાર). ૩૦ ડે. હરીન્દ્રભૂષણ જૈન-એમ.એ, પીએચ. ડી, સાહિત્યાચાર્ય પ્રાધ્યાપક,
ઉજજૈન (મ. પ્ર.). ૩૧ બાબુલાલ શુકલ-શાસ્ત્રી, સાહિત્યાચાર્ય, સાહિત્યરન, સં. વિભાગાધ્યક્ષ,
નરસિંહગઢ (મ. પ્ર). ૩૨ ડે. રામપ્રતાપ-એમ. એ; પીએચ.ડી., શાસ્ત્રી જન્મે વિશ્વવિદ્યાલય, જઝ્મ (કાશ્મીર). ૩૩ પં. વિશ્વનાથ ઝા-જ્યોતિષગણિતફલિતાચાર્ય, લબ્ધસ્વર્ણ પદક, અલોજિકલ - રિસર્ચ ઇન્સ્ટીટ્યુટના આસિસ્ટન્ટ ડાયરેકટર, દિલ્લી. ૩૪ છે. ભવાનીશંકર ત્રિપાઠી-એમ.એ., પીએચ. ડી., સાહિત્યરન, ધમનાર (મ. પ્ર.). ૩૫ પં. પ્રભાતશાસ્ત્રી-સાહિત્યાચાર્ય સમ્પાદક-સંગમની અલ્હાબાદ. ૩૬ પં, વસત અનન્ત ગાડગીલ-એમ. એ સમ્પાદક “શારદા' સં. પત્રિકા, પૂના, ૩૭ શ્રીવર્ધમાન પાર્શ્વનાથ શાસ્ત્રી વિદ્યાવાચસ્પતિ, ન્યાયકાવ્યતીથ, વ્યાખ્યાન
કેસરી, સોલાપુર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
જીવન-દર્શન ૩૮ ડો. વિષ્ણુદત્ત ભારદ્વાજ-એમ. એ. (સંસ્કૃત-હિન્દી) પી. એચડી. દિલ્લી-૭ ૩૯ ડે. ભાગ્યનારાયણ ઝા-વ્યાકરણ-સાહિત્યાચાર્ય લબ્ધસ્વર્ણ પદક, દરભંગા (બિહાર). ૪૦ ૫ બદરીનારયણ પચેલી-શાસ્ત્ર, સાહિત્યરત્ન, સાહિત્યસાંખ્યયેગ-પુરાણ
ઈતિહાસાચાર્ય-દિલી. ૪૧ શ્રી શ્રીચન્દ્ર રામપુરિયા બી. એ. બી. એલ, સંજક-આગમ સાહિત્ય
પ્રકાશનસમિતિ, લકત્તા. ૪ર ૫. લાલકૃષ્ણ શાસ્ત્રી-વેદ-ધર્મશાસ્ત્રાચાર્ય, નાગરગલી, મથુરા. (ઉ. પ્ર.) ૪૩ પં. ભગવાનદત્ત શાસ્ત્રી રાકેશ, એમ. એ., વ્યાકરણ-સાહિત્યાચાર્ય, લકત્તા ૪૪ કવિરાજ સીતારામ શાસ્ત્રી–આયુર્વેદાચાર્ય, (૭૧, બડલા) કલકત્તા. ૪૫ શ્રી શાન્તિકુમાર જય ભટ્ટ-એમ. એ., એલ. એલ. બી, સાહિત્યરત્ન, મુંબઈ
સમાચાર સાપ્તાહિકના સમ્પાદક-મુંબઈ. ૪૬ ડે. ચન્દ્રશેખર ગે. ઠકુર-ડી. એસ. સી. (એ) ડી. એ. એસ. એફ. આયુ | વેદાચાર્ય, મુંબઈ ૪૭ પ્રા. વી. એમ. શાહ-એમ. એ, અમદાવાદ, ૪૮ ડે. જયદેવ મ. શુકલ-એમ. એ, પીએચ. ડી, પ્રાધ્યાપક, એલ. ડી. આર્ટસ
કેલેજ, અમદાવાદ, ૪૯ ડે. ભગવતશરણ અગ્રવાલ-એમ. એ., પીએચ. ડી., પ્રાધ્યાપક-એલ. ડી. આર્ટસ
કેલેજ, અમદાવાદ, ૫૦ શ્રી કાલિદાસ વસનજી દવે-નિવૃત્ત-આચાર્ય–ગર્લ્સ ઓન સ્કૂલ, અમદાવાદ, ૫૧ ૫, રમેશ ચતુર્વેદી-સાહિત્ય-પુરાણતિહાસાચાર્ય, મહામંત્રી દિલ્લી પ્રદેશ સં.
સા. સમેલન, દિલી. પર જે. પં. યતિ મેતીહંસડી. આઈ. એ. એસ. જાતકભૂષણ, સાહિત્યરત્ન,
ઉહેલ (મ. પ્ર.). ૫૩ શ્રી વિજયસિંહ નહાર-એમ. એલ. એ., પ્રસિદ્ધ તત્વચિન્તક તથા રાજનીતિજ્ઞ,
કલક્તા. ૫૪ ૫. કે. ભુજબલી શાસ્ત્રી વિદ્યાભૂષણ, મૂડબિદ્રી (દક્ષિણ કન્નડ). ૫૫ ૫. મદનલાલ જોશી-ભાગવત-ભાસ્કર, શાસ્ત્રી, સાહિત્યરત્ન, મંદસૌર (. પ્ર.). - પદ સમારોહના અતિથિવિશેષ શ્રી ટી. એસ. ભારદે બી. એલ. એલ. બી, મહારાષ્ટ્ર
રાજ્ય વિધાનસભાના માનનીય સ્પીકર-મુંબઇ પ૭ સમારોહના અધ્યક્ષ ડે. રુકદેવ ત્રિપાઠી, સાહિત્ય-સાંખ્ય-ગાચાર્ય, એમ.
એ. (સંસ્કૃત-હિન્દી), પીએચ. ડી., બી. એડ, કાવ્ય-પુરાણ-તીર્થ, સાહિત્યાલંકાર, સાહિત્યરન, દિલ્લી. સમર્પણસ્થાન: બીરલા માતુશ્રી સભાગાર, કવીન્સ રેડ, મુંબઈ-૧,
તા. ૧૯-૧૦–૬૯, રવિવાર, સવારના ૯-૦૦
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
बडौदा
शुभेच्छा-सन्देशः साहित्योदधिचन्द्रको गणितविद् मन्त्रे च तन्त्रे बुधः, चित्रे योगकलाऽवधानकुशलो मान्यो हि विद्वद्गणैः । वाग्देवीप्रतिपन्नपुत्रसदृशः स्थानेऽत्र सन्मान्यते, दीर्घायुभवतात् सदा विजयतां " धैर्याभिधः पण्डितः" ॥१॥ यो विज्ञो बिबुधादिमानितमतिः प्रज्ञाप्रकाशे पटुः, । योग्यान् यो मतिवैभवाद् रचितवान् ग्रन्थान् बहून् सिद्धिदान् । धीमान् धैर्यगुणोज्ज्वलो विविधवागमन्त्रादिसिद्धौ क्षमः, दीर्घायुर्भवतात् सदा विजयतां "धैर्याभिधः पण्डितः" ॥२॥
पं. लालचन्द्र भगवान् गांधी
(निवृत्त जैन पण्डित, बडौदा राज्य ) धीरुभाइने अभिनन्दन धी-विशिष्ठो महामन्त्रै- रुपकारं करोति यः । भाषा-विज्ञान-कुशल इति धीरजलालविद् ॥१॥ नेताऽध्येता विधाता च अतिकर्मठ एव च । भियास्य रोगशोकाच नं-दिष्यन्ति न यद्गृहे ॥२॥ दयालुर्जिनभक्तश्च नंदनश्च पदे पदे । ततो धीरुभाईत्यस्य-अभिनन्दनमस्तु नः ॥३॥ .
-पं. छबीलदास के. संघवी
खम्भात (गु.)
शुभेच्छा श्रीवर्धमानस्य विचारसारः, सम्पादिता 'धीरशतावधानिना' । समूलभाषा-वचनामृतं तद् भूयात् सदा साधकमार्गदर्शकः ॥
श्रीवालकोबाजी ब्रह्मविद्यामन्दिर, परंधाम आश्रम, पवनार (वर्धा). ३-४
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી વિભાગ
( ૧ )
માટે ગુજરાત
“ શ્રી ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિ ગૌરવ લઇ શકે એમ છે. મે’ ગણિતસિદ્ધિનું સમર્પણુ એટલા માટે જ સ્વીકાર્યું કે એ નિમિત્તે હું તેમના પ્રત્યેના સદ્દભાવ વ્યક્ત કરી શકું, ”
"C
(૨)
ગણિતમાં અપૂર્વ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે તથા તેને લાગતા સુદર ગ્રંથ તૈયાર કરવા માટે હું શ્રી ધીરજલાલ શાહને ધન્યવાદ અપું
છું, ”
માનનીય શ્રી મારારજી દેશાઇ
ભારતના વડા નાયબ પ્રધાન
(૩)
તમારી સાધના અને સાહિત્ય ક્ષેત્રે ઉત્તરાત્તર સૌને ઘણા આન ંદ થાય છે અને તે માટે તમારા તેટલાં ઓછાં છે.
માનનીય શ્રી હિતેન્દ્ર દેશાઈ ગુજરાત રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી
પ્રગતિ થઈ રહી છે, તેથી અમને પુરુષાર્થીને જેટલા અભિનંદન આપુ
પદ્મશ્રી ઇન્દુમતીબેન ચીમનલાલ શેઠ અમદાવાદ
(૪)
“ શ્રી ધીરજલાલ શાહના ગણિતસિદ્ધિના પ્રયાગ જોઇને હું ખરેખર ! પ્રભાવિત . થયા છેં. ”
—શ્રી રૅત્તેહસિંહરાવ ગાયકવાડે
( ૫ )
પ'ડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહુના કાર્યક્રમ મેં જોયા છે. તે આશ્ચય અને આદર ઉત્પન્ન કરે એવા છે.
શ્રી બાબુભાઈ જ. પટેલ મંત્રીશ્રી જાહેર બાંધકામ, વિદ્યુત અને નાગરિક પુરવઠા ગુજરાત રાજ્ય
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
(૬)
- તમારી અદ્ભુત ધારણાશક્તિના જ નહિ પણ તેમાંથી લેાકાને મનેારજન પણુ સંસ્કારી રીતે મળી રહે તેવી તમારી કલાત્મક રજુઆત માટે ખરા હૃદયના અભિનંદન પાઢવું છું.... ”
શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક પ્રિન્સીપાલ, મીઠીબાઇ કોલેજ ઓફ આર્ટીસ્ વિલેપાર્લે, સુ’બઇ
64
( ૭ )
ગણિતની જે સિદ્ધિ તમે મેળવી છે, તે વિરલ અને આશ્ચર્યકારક છે, અને એ સિદ્ધિના પ્રયોગે તમે આજન્મ કલાકારની કુશળતાપૂર્વક, વિવિધ અને રોચક રીતે રજૂ કરે છે. આવી અદ્ભુત સિદ્ધિ માટે હું તમને અન્તઃકરણપૂર્વક અભિનન્દન આપું છું. તમારી આ સિદ્ધિ માત્ર ગુજરાતમાં કે ભારતમાં જ નહિ, પણ વિદેશેામાં પણ તમને ગૌરવપ્રદ મના ! ’’
પ્રા. શ્રી. મનસુખલાલ ઝવેરી
( ૮ )
“ આપના પ્રયાગાના કાયયક્રમ જોઈ અદ્ભુત આનંદ થયા હતા. અમે બધા મિત્ર એ વિશે ‘અદ્ભુત ’ એ એક જ વિશેષણ વાપરી શકતા હતા. ગણિત ઉપરનું આપનું પ્રભુત્વ અને લેાકેાને ચમત્કારમય બનાવી દેવાની આપની આવડતથી ખરેખર મુગ્ધ બન્યા
""
શ્રી ગુલાબદાસ બ્રોકર સુપ્રસિદ્ધ લેખક અને સાહિત્યકાર
(૯)
“ વિદ્યા અને વિજ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં આપની અદ્ભુત સિદ્ધિએ સાથે આપનુ વિનમ્ર અને સંસ્કારી વ્યક્તિત્વ સુવર્ણમાં સુવાસ પ્રસરાવે છે. ”
શ્રી વિષ્ણુકુમાર પંડયા બ્રીટીશ ઈન્ફરમેશન સર્વિસીઝના તંત્રી, ગુજરાત વિભાગ ( ૧૦ )
તા. ૨૯-૯-૬૮ ના રોજ તમાએ ગણિતસિદ્ધિ તથા સ્મરણ-શક્તિના જે પ્રયાગો રજૂ કર્યાં, તે સઘળા મને રસિક તથા નવાઈ પમાડે એવા જણાયા હતા.
તમે જે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી છે, તેના ઉત્તરોત્તર વિકાસ થતા રહે એ માટે સમાજે ઉત્તેજન આપવુ જોઈ એ, એમ મારુ નમ્ર માનવું છે.
મીનુ દેસાઇ તંત્રીશ્રી મુંબઇ સમાચાર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
L.
(૧૧)
શ્રી શાહ દ્વારા ભારતીય સંસ્કૃતિને પ્રસાર તેના ગૌરવસહ સેંકડો વર્ષ સુધી તે રહે, એ જ ઈશ્વરને પ્રાર્થના છે.
ડે. બ્રહ્મમિત્ર અવસ્થી ઈન્દુ પ્રકાશન,
એમ. એ. પીએચ. ડી. રૂપનગર, દિલ્લી-૭
સાંખ્ય-ગાચાર્ય
(૧૨) પરમ પિતા પરમાત્માને પ્રાર્થના છે કે તેઓ શ્રી ધીરજલાલ શાહને દીર્ધાયુ તથા ઉત્તમ સ્વાસ્થ આપે, જેથી તેઓ ભારતવર્ષમાં સદાચાર અને સત્સાહિત્યના પ્રચારમાં અધિકથી અધિક ફળ આપી શકે. ૧૭૩, રઘુનાથ પુરા
ડે, રામપ્રતાપ જમ્મુ તાવી.
વેદાલંકાર, એમ. એ. પીએચ. ડી. (કાશમીર)
જમ્મુ-કાશ્મીર વિદ્યાલય
(૧૩) ભારતના અતીતકાલીન ચમત્કારપૂર્ણ અધ્યાયના શ્રી ગણેશમાં શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહને ફાળે અવશ્ય છે. નવાગંજ, જનકપુરા
પં. મદનલાલ જોશી મંદસૌર
શાસ્ત્રી, સાહિત્યરત્ન શ્રી ધીરજલાલ શાહની સાહિત્યસેવાએ મને ઘણી પ્રેરણા આપી છે અને તેથી પ્રભાવિત થઈને માતા શારદાની એક ધાતુમૂર્તિ ભેટ સ્વરૂપ મેકલી રહ્યો છું. શ્રી ગેરક્ષમંદિર મૃગસ્થલી
મિત્રનાથ યોગી ખટમંડૂ, નેપાલ.
ન્યાય-સાંખ્ય-ગાચાર્ય
(૧૫) માનનીય શાહજીએ પિતાની એજસ્વિની લેખની વડે જૈન સાહિત્યના વિભિન્ન ક્ષેત્રની બેંધપાત્ર સેવા કરી છે. તેઓ પરમ જૈન, વિદ્વાન, સજજન, સુસંસ્કૃત અને મધુર. સ્વભાવવાળા પુરુષ છે. આત્માનંદ જૈન મહાસભા
પૃથ્વીરાજ જૈન એમ. એ. અંબાલા શહેર
શાસ્ત્રી અને સંપાદક હરિયાણા.
વિજયાનન્દ.
(૧૪)
(૧૬)
નિશ્ચિતરૂપથી શ્રી ધીરજલાલ શાહની રચનાઓ ભારતીય સાહિત્યની અમર અનામત સિદ્ધ થશે. સરલ ભાષામાં તેમનું સાહિત્ય ઘણું લેકપ્રિય થયું છે. શ્રી શાહ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેશસ્તિ પિતાની બહુમુખી પ્રતિભા તથા વિદ્વત્તાથી મા ભારતીની અધિકાધિક શ્રીવૃદ્ધિમાં સફલ થાએ, એ જ મંગલ કામના. મંત્રી રાજસ્થાન સંસ્કૃત
પં. શિવકુમાર ત્રિવેદી એમ. એ. વિદ્યાપીઠ, ભીલવાડા
સાહિત્યરત્ન, સંપાદક “લેકજીવન (રાજસ્થાન)
(૧૭) શ્રી ધીરજલાલ શાહ આપણા સમાજના રત્નશિમણિ છે. સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં એમણે જે સર્જન કર્યું છે, તે સેંકડો વર્ષ સુધી લોકોને પ્રેરણા આપતું રહેશે. હિન્દી સાહિત્યમંદિર
જિતમલ-લુણિયા બ્રહ્મપુરી, અજમેર
(૧૮) એમાં સંદેહ નથી કે શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહની સાહિત્યસાધના પિતાના ઢંગની અનેરી છે. કલકત્તા
શ્રી ચન્દ રામપુરિયા
(૧૯). વિદ્યાવારિધિ તપઃપૂત શ્રી ધીરજલાલભાઈના દઢ સંકલ્પ જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના અનેક વિધ ક્ષેત્રને પ્રકાશવંત કર્યા છે. ૪ મીર બહાર ઘાટ સ્ટ્રીટ,
તાજમલ થરા કલકત્તા-૭
(૨૦) - શ્રી ધીરજલાલ ભાઈની સાહિત્ય સાધના અતિ વિસ્તૃત તથા પૃહણીય છે. - ડે. મદનલાલ આચાર્ય એમ. એ. પીએચ. ડી.
શ્રી લાલબહાદુરશાસ્ત્રી રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃત
વિદ્યાપીઠ, દિલ્લી-૭.
(૨૧) શતાવધાની શ્રી ધીરજલાલ શાહે પંદર વર્ષની ઉંમરથી માંડીને આજ સુધી શ્રી સરસ્વતી દેવીની અનન્ય ભાવે ઉપાસના કરી છે. તેમના હાથે ભારતવર્ષના અનેક ધાર્મિક નરનારીઓ તથા રાષ્ટ્રનેતાઓનાં જીવનચરિત્ર લખાયાં છે, અનેક સૌંદર્યસ્થાનના પરિચય આલેખાયા છે અને સામાજિક તથા ધાર્મિક પરિસ્થિતિની સુધારણ અંગે પણ સંખ્યાબંધ લેખે લખાયા છે. તે ઉપરાંત તેમની કલમમાંથી કેટલાંક કલામંડિત કાવ્ય પણ કર્યા છે અને ગણિત, મને વિજ્ઞાન તથા આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રને પણ તેમની કલમની વિરલ પ્રસાદી મળી છે. ઓગણપચાસ વર્ષની ઉંમરમાં તેમના હાથે નાનાં મોટાં ર૭૪
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જીવન-દેશન
જેટલાં પુસ્તકો લખાઈને પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે અને તેની ૧૫ લાખ જેટલી નક્લાના પ્રચાર થયા છે, એ સાહિત્યનાં ક્ષેત્રમાં જેવી તેવી સિદ્ધિ નથી.
સરસ્વતીની ઉપાસના કરનારને સુંવાળી સેજમાં સુવાનુ` હેતુ' નથી. એ માગે છે સતત પરિશ્રમ, અદમ્ય ઉત્સાહ અને અપૂર્વ સહનશીલતા. શ્રી ધીરજલાલ શાહુમાં આ ત્રણેય ગુણાના પ્રાર'ભથી જ વિકાસ થયેલા ડાવાથી તેઓ સાહિત્યના ખરબચડા ક્ષેત્રમાં છેવટ સુધી ટકી શકયા અને આટલા વિશાળ સાહિત્યનું સર્જન કરવાને ભાગ્યશાળી બન્યા. આજના અનેક લેખકોને તેમનું જીવન માદનરૂપ છે. ”
—પ્રજાતંત્ર-સુ ́બઈ તા. ૨-૨-૫૫
(૨૨ )
શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્ય સેવા જેટલી વિપુલ છે, તેટલીજ વૈવિધ્યભરી છે. જીવનચરિત્રા, પ્રવાસવર્ણના, કથા, કાન્યા, વિવેચના, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન, અવધાન, ચેગ, મંત્ર અનેક વિષયાને તેમનાં સાહિત્યસર્જને આવરી લીધા છે. તેમની વિદ્વત્તા અનેકમુખી છે અને પ્રતિભા સતામુખી છે. વિદ્વાના, તત્ત્વજ્ઞો, સામાન્ય ભણેલા, સ્ત્રીઓ અને બાળકા સૌને સુરુચિપૂર્ણ વાચન મળે તેવી મૌલિક અને કથા સાહિત્યમાંથી ઉધૃત કરેલી સરળ અને રોચક શૈલિની કૃતિઓ તેમણે સમાજને આપી છે. તેમની લેખનશૈલી સાદી, મનહર, પ્રાસાદિક અને સરિતાના વહેતા પ્રશાન્ત જળપ્રવાહ જેવી નિ`ળ છે. વિચારા વ્યક્ત કરવાની તેમની આવડત અનેાખી છે. તેમનાં લખાણામાં સૂક્ષ્મ સૌક્રદ્રષ્ટિ, વિશદ વણુ નશક્તિ અને ગદ્યમાં પણ સ્થળે સ્થળે કાવ્ય-મમતાનાં દન થાય છે. ગુજરાતી સાહિત્યના ઉચ્ચ કક્ષાના લેખકમાં તેમણે માનવંતુ સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલુ છે.
જુલાઇ ૧૯૫૭
વડાદરા.
સ્વ. નાગકુમાર મકાતી બી. એ. એલ એલ. ખી.
(૨૩)
ઢ રા. રા. ભાઇ શ્રી ધીરજલાલ ટા. શાહે પોતાના જીવનમાં સખ્યાબંધ સાહિત્યિક ગ્રંથાની રચના કરી છે. અવધાનના ક્ષેત્રમાં તેમણે આગવા વિકાસ સાધ્યો છે. ગણિતના ક્ષેત્રમાં તેમનુ અણુ યશસ્વી છે. મંત્ર-તંત્રના વિષયમાં પણ વિશિષ્ટ કહી શકાય તેવી તેમણે સાધના કરી છે. અને તેમણે ખીજા પત્રકારત્વ આદિનાં ક્ષેત્રે પણ ખેડેલાં છે. આ રીતે એમની આપણને ઘણી માટી દેન છે.
આગમપ્રભાકર પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ.
( ૨૪ )
دو
માનવીના મનને તથા તેની બુદ્ધિને ખીલવવામાં આવે, તેની સુષુપ્ત આધ્યાત્મિક શક્તિઓને જગાડવામાં આવે તે તે કેવા ચમત્કારા સર્જી શકે છે ? સતત જ્ઞાનાપાસના,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ આત્મવિશ્વાસ, કાર્યનિષ્ઠા અને અપ્રમત્ત ભાવને પુરુષાર્થ આ ચાર ગુણે, અનેક વિટંબના એથી વીંટળાએલા એક ગૃહસ્થાશ્રમ-સેવી વ્યક્તિ પાસે પણ કેવી શ્રુતે પાસના અને ચલણી નાણાં જેવા ઉપયોગી વિષયેના વિવિધ સાહિત્યનું સર્જન કરાવી, કે લેકે પકાર કરી શકે છે? એનું ઉદાત્ત ઉદાહરણ શ્રીયુત શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહે પૂરું પડયું છે.
કલમના ખોળે માથું મૂકીને ઉછરેલા આ કલમજીવીએ હમણાં જે સાહિત્ય આપ્યું છે તે, અને તાજેતરના વરસમાં ગણિતવિદ્યાના નવા નવા પ્રસંગે દ્વારા અભિનવ પ્રસ્થાને કરી માનવમનની ખૂબીઓનું જે દર્શન કરાવ્યું છે તે, અનેખું અને અદ્ભુત છે.
| મુનિશ્રી યશોવિજયજી
(૨૫) પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મેળવેલ સિદ્ધિઓ અપૂર્વ છે અને તે માટે દેશ ગૌરવ લઈ શકે તેમ છે.
શ્રી ગોરધનદાસ ચેખાવાલા ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણ અને
નગરપાલિકાઓના મંત્રી
(૨૬) પંડિત પ્રકાંડ ધીરજલાલભાઈને સાદર અંજલિ આપું છું અને એમની આધ્યાત્મિક ઉપાસના અખંડ રહે, એવું ચિરાયુષ અને સ્વાધ્ય ઈચ્છું છું.
શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષી
શાંતાક્રુઝ
(૨૭)
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્ય, ધર્મ, મંત્રશાસ્ત્ર આદિ ક્ષેત્રમાં ઘણાં વર્ષો થયાં કિંમતી સેવા બજાવી છે. મારા તેઓ એક જુના મિત્ર છે. તેઓ આગ્યમય દીર્ધાયુ ભગવે તથા પિતાના પ્રિય વિષયેની અધિકાધિક સેવા કરે, એવી શુભેચ્છા,
શ્રી ભોગીલાલ જ, સાંડેસરા ૯-૧૦–૬૯
નિયામક-પ્રાચ્યવિદ્યામન્દિર, વડોદરા
(૨૮) વિદ્યાવિહારના સૌથી પ્રથમ અંતેવાસીઓ પૈકીના એક તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિદ્યાવિકાસમાં સૌ માટે અખૂટ પ્રેરણા રૂપ બન્યા છે. તેમની સિદ્ધિઓ ઉગતી પેઢીએ માટે ઘણી પ્રેરણારૂપ બની છે. એ દિશામાં તેમની પ્રગતિ વધર્તા જ રહો અને જ્ઞાન
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દશન - તથા સંશોધનને ક્ષેત્રે એમનું પ્રદાન અત્યંત ઉજજવલ અને ચિરંજીવ બને, એવી અમારા સૌની શુભેચ્છા,
શ્રી ઝીણાભાઈ દેસાઈ 'સ્નેહરશ્ચિમ) નિયામક શેઠ ચી. ન. વિદ્યાવિહાર
અમદાવાદ (૨૯) ગુજરાતી ભાષામાં મંત્રશાસ્ત્ર પરના આધારભૂત ગ્રંથની ઘણું જ ખોટ હતી. પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ “મંત્રવિજ્ઞાન” “મંત્રચિંતામણિ” અને “મંત્રદિવાકર ”થી આ બેટ પૂરી છે. આ રીતે તેમણે કરેલી સાહિત્યસેવા માટે તેઓ સી કેઈન અભિનંદનના અધિકારી છે.
પ્રા.વી. એમ. શાહ એમ. એ.
અમદાવાદ, (૩૦) પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ ગુજરાતના એક આગળ પડતા સાહિત્યકાર અને કલાકાર છે. તેમણે પોતાનું સારું જીવન કલાને, વિદ્યાને ક્ષેત્રે સમર્પિત કર્યું છે. જુદાં જુદાં ક્ષેત્રે આવરી લેતાં તેમણે લગભગ સાડા ત્રણ પુસ્તક લખી સાહિત્યની સારી એવી સેવા કરી છે. અને તેમાં મંત્રસાહિત્ય લખી મંત્રના ક્ષેત્રમાં આગવું એવું સંશોધન કરી સહના માનના અધિકારી બન્યા છે.
શ્રી માણેક્ષાલ કે. બગડીયા પ્રીન્સીપાલ કન્યાવિદ્યાલય
પાલીતાણા (૩૧). પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સ્વતંત્ર મૌલિક ધાર્મિક આધ્યાત્મિક-સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે, જે વિદ્યાપીઠમાં લખાતા ડોકટરેટ માટેના નિબંધે કરતાં નવિન દષ્ટિથી અને હાલના યુગને અનુકૂળ વિચારશ્રેણીથી લખાયેલું છે, તે માટે અમારાં હાર્દિક અભિનંદન.
શ્રી નટવરલાલ છ. શાહ
એડવોકેટ, અમદાવાદ (૩૨) તા. ૧-૩-૬૮ને શુક્રવારના રોજ સુરતના રંગભવનમાં આપશ્રીએ ગણિતસિદ્ધિ અને અવધાનના પ્રયોગને જે કાર્યક્રમ રજૂ કર્યો હતો, તે કાર્યક્રમથી સુરતની જનતા ખૂબ પ્રભાવિત થઈ છે. આપશ્રીના કાર્યક્રમ અંગે સુરતના દૈનિકપત્રોમાં સારી એવી પ્રસિદ્ધિ થઇ છે અને તેમણે આપશ્રીના કાર્યક્રમને આવકાર્યો છે. આ કાર્યક્રમ નિમિત્તે આપશ્રીએ જે જહેમત ઉઠાવી અને ભાવિ પ્રજામાં સંસ્કારના બીજ રોપવાને જે પ્રયત્ન
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધીરજલાલ શાહના પુત્ર નરેન્દ્રકુમાર તથા તેમના ધર્મપત્ની
અ, સૌ. રંજનબાલા.
શ્રી ધીરજલાલ શાહની ત્રણ પુત્રીઓ સ્વસ્તિકની રંગોળી પૂરી રહી છે. ડાબી બાજુથી : (૧) ભારતી (૩), (૨) સુચના (૧) તથા (૩) રશ્મિકા (૨).
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહકાર્યકર્તાઓ
શ્રી જયંત એમ. શાહ
એફ. સી. એ.
ડો. રમણલાલ સી. શાહ
એમ. એ., પીએચ. ડી.
1
કપ ઘી
શ્રી સુંદરલાલ એસ. ઝવેરી
| મા કુમારપાળ દેસાઈ એમ.એ.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
કર્યો તે બદલ સમિતિના સભ્યો અંતઃકરણપૂર્વક આપશ્રીને આભાર માને છે. મહાનગરપાલિકા કચેરી
જયંતિલાલ ઠા. પટેલ મુગલસરા, સુરત
મંત્રી તા. ૫-૩-૬૯
ગણિતસિદ્ધિ અને અવધાન
પ્રબંધક સમિતિ (૩૩) મેરે લહેકા જેશ ખબર દે રહા હૈ ખુદ!
યાદ કહાં છુપાતા હૈ ફલ્લે બહારકે ! - વિદ્યા એ કલા છે. વિજ્ઞાન એ કરામત છે.
ગમે તેવી મામુલી વિદ્યાને જ્યારે વિજ્ઞાનને સ્પર્શ થાય છે, ત્યારે એ ઈલ્મ બની જાય છે. ઈમ્ શબ્દ આજે જરાક અપરિચિત લાગે છે, સંસારનું એક આશ્ચર્ય બની જાય છે, એમ કહેવું ઉચિત થશે.
આવા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનાં આશ્ચર્યોની એક મંજુષા લઈને, એક દહાડે ગુજરાતના પનેતા પુત્ર શ્રી કે. લાલ અમદાવાદને આંગણે આવ્યા હતા.
અમદાવાદ–ગુજરાતે ડાહ્યા દીકરાઓને દેશાવર ખેડવા આપ્યા છે. લાંબા દેશાવરથી નહિં, પણ કલકત્તા, સિંધ, હૈદરાબાદ ને ભારતના બીજા પ્રાંતમાં પર્યટન કરીને ગુજરાતના એક બીજા લાડીલા પુત્ર આજ આપણે આંગણે આવ્યા છે.
એ વિદ્વાન પુત્રનું નામ છે શ્રી ધીરજલાલ શાહ. એ પિતાની સાથે અંકવિદ્યાની અદ્ભુત કરામતે લાવ્યા છે. શતાવધાની એમની પદવી છે, ગણિતદિનમણિ એમનું બિરુદ છે, જનતાના એ આદમી છે, ને જનતાએ હૈયાના ઉમળકાથી એ બિરૂદોની નવાજેશ કરી છે.
કે. લાલ પાસે વસ્તુનું મેજીક હતું.
શ્રી. શાહ પાસે મેથે-મેજીક છે, આંકડાના આશ્ચર્યો છે. ભારતવર્ષમાં આ પ્રકારના અંકશાસ્ત્રનાં આશ્ચર્યો બતાવનાર ગણ્યાગાંઠયા કલાકારોમાં તેમનું નામ છે, અને બહુ ઊંચું નામ છે! ૧૩–૧૦-૬૬
-જયભિખુ (૩૩) - અથાક કાર્યશક્તિ, મન ચાહે તે વિષયને ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિશક્તિ અને અસાધારણ વ્યવસ્થાશક્તિ આ ત્રણ શક્તિઓના બળે શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અત્યારે એકસઠ વર્ષની ઉંમરે પણ દરરોજ કલાકના કલાક સુધી એકાગ્રતાપૂર્વક કામ કરી શકે છે.
એમનું જીવન સાદાઈ અને સંયમને વરેલું છે. બહુજ ઓછી એમની જરૂરિયાત
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
જીવન-દર્શન
છે, અને જીવનની જેવા નિર્દોષ અને સાત્ત્વિક છે. મુશ્કેલીઓમાંથી તેએ સહજ રીતે માગ કાઢી શકે છે અને કોઇ પણ કામને સફળતાપૂર્વક પાર કેમ પાડવું એની સૂઝ, કુનેહ અને આવડતની ભેટ એમને ઊછરતી વયમાંથી જ મળી છે.
તેઓએ જીવનચરિત્રા, વાર્તાએ, સાહસકથા ઉપરાંત ધાર્મિક-સામાજિક પુસ્તકો લખીને તથા ગણિત જેવા વૈજ્ઞાનિક વિષય ઉપર પોતાની કલમ અજમાવીને તેમજ વમાનપત્ર પ્રગટ કરીને એક પંડિત તથા નામાંકિત લેખક તરીકેની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી છે. એમણે ચિત્રા પણ દેર્યાં છે, અને કવિતા પણ રચી છે. વળી માનસિક ચિકિત્સક તરીકે તેમજ વૈદ્ય તરીકે પણ કામગીરી ખજાવી જાણી છે. અને શતાવધાની તરીકે તા પેાતે શતાવધાનના સફળ પ્રયોગા કરવા ઉપરાંત ખીજાઓને એ વિદ્યાનુ' માદન આપીને એમનું શિક્ષકપદ પણ શૈાભાળ્યુ છે. આમ ઊગતી 'મરથી જ તેઓ એક પ્રયાગવીર વ્યક્તિ તરીકે જીવનનાં અને ખાસ કરીને વિદ્યા અને કળાનાં અનેક ક્ષેત્ર ખેડતાં જ રહ્યા છે, અને હજી પણ ખીજા ક્ષેત્રામાં સાહસ કરવા પ્રેરાય એવું એમનું ખમીર અને હીર છે. એમ કહેવુ જોઇએ કે પેાતાના જીવન અને કાર્ય દ્વારા એમણે પેાતાના વતન સૌરાષ્ટ્ર -ઝાલાવાડનું તેમજ ગુજરાતનુ ગૌરવ વધાર્યું છે,
તા-૨૨–૧૦-૬૬
-જૈન સપ્તાહિક
ભાવનગર
( ૩૪ )
શતાવધાની પ. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનુ' નામ પ્રાય: ગુજરાતી તથા જૈન બધા લોકો જાણે છે. તે એક કઠ કાકર્તા છે અને લગભગ ૪૫ વર્ષીથી સરસ્વતીની અખંડ ઉપાસના કરતા આવ્યા છે. તેમણે ચિત્રકાર, લેખક અને કાવ્યશક્તિની અદ્ભુત પ્રતિભા પ્રાપ્ત કરી છે, જે એકી સાથે તે કોઈ વિરલ વ્યક્તિમાં જ જોવામાં આવે છે. તેમણે પોતાનુ જીવન સ્વાશ્રયથી ઘડયું છે, અને વિભિન્ન સાહિત્ય અને જ્ઞાનગંગાની ધારાઓમાં મગ્ન બનીને પારગામી થયા છે. એક સફલ કલાકાર તથા સ`પાદકત્વના ખલ પર તેમણે ‘ સાહિત્યવારિધિ ’ઉપાધિ તથા સુવર્ણ –ચંદ્રકા તા પ્રાપ્ત કર્યાં જ છે, પણ પેાતાની સ્મરણશક્તિના અદ્ભુત ચમત્કાર પ્રદર્શિત કરીને ભારતીય જનતાને આશ્રય મુગ્ધ કરી દીધી છે. આ વિદ્યાના તેએ ગુરુ ગણાય છે. તેમણે અનેક સાધુએ, સાધ્વીએ અને ગૃહસ્થાને અવધાનપ્રયાગેા શીખવીને નિષ્ણાત મનાવ્યા છે.
કલકત્તા
અગરચંદ નાહટા તથા ભવરલાલ નાહટા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
12th December, 1934.
અગરેજી વિભાગ
APPRECIATIONS
Your wonderful control over your memory and your amazing great talents are the subjects of pride for India.
Bombay,
26th April, 1939.
[1]
India is Proud of Him
Sir Philip Chetwood
Ex. Commander-in-Chief of India
[2]
Complete Satisfaction and all Success.
Having presided over a public demonstration which Prof. Dhirajlal T. Shah gave of his memory feats on Sunday the 16th April, I have pleasure in certifying that the 100 items of memory feats which were on the programme were gone through by Prof. Shah to the complete satisfaction of the audience. The general opinion at the end of the day's proceedings was that Prof. Shah had fulfilled the best expectation of the audience that morning.
I wish Prof. Shah all success.
Purushottamdas Thakurdas
[3]
Much Impressed by the Powers of Memory and Mind
This is to certify that I was much impressed with the exhibition of the powers of memory and mind which Prof. Dhirajlal T. Shah displayed as a SHATAVADHANI at the very successful public performance given by him at the Sir Cowasji Jehangir Hall, Bombay, on the 10th January, 1942. over which I presided.
Bombay,
Pranlal Devkaran Nanjee
16th January, 1942.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન-દર્શન
[41 Amazed and Hearty Congratulations I witnessed your Shatavadhan demonstration at Sir Cowasji Jehangir Hall on the 10th instant They were much amazing. I had never seen such demonstration. Your memory powers and your mathematical calculations were most astonishing.
I heartily congratulate you for the developments of your talents. Bombay,
Manilal B. Nanavati 16th January 1942.
Deputy Governor of the
Reserve Bank of India.
[5] Exceptional Powers, Fascinating Feats,
Excellent Treat & Marvellous Accurcy. This is to certify that Mr. Dhirajlal Tokershi Shah possesses exceptional powers of concentration, of attaention, and can show fascinating feats of memory in public before audiences interested in such feats. He gave an excellent treat to a meeting under the auspices of the Baroda Sahitya Sabha on 8-8-1934. He could reproduce with marvellous accuracy sentences of which disconnected portions were given to him while arithmetical figures also were being so given, and while he was listening to a story in a similar way, and attending to names of birds mentioned to him and words from languages like Sanskrit and French, and minding several other items to be remembered in a similar way. Such things mentioned to him in any awkward, disorderly way one after the other were in the end reproduced before the audience in the proper order, while his attention had interruptions in story-telling and story-listening in the middle.
I attended to feats of memory performed by different men on different occasions, but I was never so well impressad on previous occasions as I was on this occasion when I saw Mr. Shah's feats. Mr. Shah deserves recognition and encouragement by all who feel interested in the Avadhan Prayogas (Feats of memory and concentration).
A. K. Trivedi Baroda,
Professor of Philosophy, Baroda 7-12-1934
College, and President-. Baroda Sahitya Sabha-Baroda.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
[6] A Symbol of Human Efforts. The belief that a man's powers are endowed by nature only is not correct. A man can develop his powers by his own efforts. Shri Dhirajlal Shah has proved that fact. He has developed his powers to such an extent that he can remember 100 things at a time. Shri Dhirajlal Shah should be considered a symbol of human-efforts. Everybody should admire his perseverence, industriousness and capabilities. Bombay,
Amratlal Sheth 13--1-1942. .
Editor : Janmabhoomi.
[7] Unimaginable & Marvellous powers I very well remember your AVADHAN PRAYOGAS performed at Ghatakopar. I have been greatly impressed by your powers, calmness modesty and humbleness. What unimaginable and marvellous powers a man can possess have been very well demonstrated by your Prayogas. I wish you greater and greater success. Bombay
Jamnadas Mehta 19-1-1937.
Mayor of Bombay [8]
A Worthy Son of India We had the pleasure of attending two meetings in Calcutta in which wonderful powers of mental retention and reproduction were exhibited by the Shatavadhani Pandit Shri Dhirajlal Tokershi Shah of Bombay. In our ancient Yoga Shastras, we came across accounts of Super-ordinary attainments of mental powers, from Pandit Dhirajlal, we had an actual demonstration of some of these............
.......... The above demonstrations of the Pandit show how limited is the scope of the present day empirical psychology and how a vast region of mental capacities lies unexplored beyond the ken of the modern psychologists.
We wish a long and happy life to the Pandit who is really a worthy son of India. Calcutta,
Harisatya Bhattacharya 27-3-1955.
MA.,B.L.,Ph.D.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
[9]
Marvellous Feats & Faultless Accuracy
I had great pleasure to know Shri Dhirajlal Tokershi Shah of Bombay who demonstrated before me his marvellous feats of keeping in mind a number of boys working with complicated mathematical problems and state on spot the results of each with faultless accuracy. He is a giant in retaining in fixed memory a number of problems simultaneously. His natural gift in naming articles by mere touch is really deserving high credit. I pray a day may dawn when his talent is made known to many parts of the world.
Baroda,
20-12-1949.
29-9-1935.
જીવન—દેશન
[10]
Spell-Bound the Audience by Unique and Admirable Proficiency. Under the auspices of the Jain Sangh of Vijapur, Mr. Dhirajlal T. Shah of Ahmedabad performed one hundred feats of memory commonly known as Shatavadhan. He held the audience spell bound for four hours... He is a man of versatile activities. ...He took to this branch of the science very recently. However his proficiency in the subject is unique and admirable...... This science of Avadhan is very old though its scholars are very rare It is one of the several glories of ancient India; though it is less known to the west.
I wish in him, a master of Sahasravadhan and win laurels in India and abroad.
T. G. Gajjar Handwriting Expert, C.I.D.B.P. Poona
Attractive and Excellent
Ramchandra J. Amin B.A (Hon.), LL.B,M.L.C. (Baroda) [11]
Under the orders of His Highness the Maharaja Saheb, I have, pleasure in saying that Mr. Dhirajlal Tokershi Shah, Avadhankar had given performances of Avadhan before His Highness the Maharaja Saheb, Officers of the State, prominent guests and citizens of Dhara. mpur. Amongst the items of the programme, the talent of saying
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
multiplied figures by means of mathematical calculations was attractive. Besides these, there were several other items such as telling of exact birthdate, origin of panchdhatu, composing of prosody were equally exccllent. His Highness the Maharaja Saheb and the audience were much pleased by his performance. On the whole Mr. Shah seems to be well-versed in his art and deserves all encouragement. Dharampur
Bhogilal J. Mody 22-1-1935
Personal Assistant to H, H. Maharajı Saheb of Dharampur State.
[12] ... Extremely Interesting & Admirable.
The performance of "Shatavadhan " you have given on the 26th of last month was extremely interesting to me as well as to all present. I may say that you have considerably trained to achieve such a stage. I believe the peak of the varied programme was when you repeated at the end the eight sentences in eight different European Languages, though the spelling and meaning were strange to you.
There is every reason to admire. Bombay,
P. O. Dzuebenski 4-1-1937.
Froprietor of the “Showtrust."
[13] Extraordinary Powers Of Memory. Shatavadhani Pt. Dhirajlal Tokershi Shah gave a demonstration of his powers at Bidasar on 5th November, 1939, in the presence of a very big audience and surprised us by his extraordinary powers of memory. He could remember correctly the slokas and passages from different places and different languages given to him in different order and he reproduced them in the correct order. Western and Eastern scholars and psychologists may be very interested in his achievements and may get ample materials for research and study. Calcutta,
Chhogmal Chopda 18-12-1939.
Honorary Secretary, The Jain Swetamber Terapanthi Sabha.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
yo
જીવન-દશન
[14]
Completely Baffling and Marvellous,
Professor Shah, the Well-Kncun Practitioner of mental control, gave a remarkable demonstration of his mental powers to a crowded audience. About three ccre people asked the Professor a great number of questions on different subjects. His answers to all these were so accurate and exacting as to completely baffle the ordinary mortal. His control and concentration was nothirg short of marvellous.
“ Karachi Daily"
Karachi, 23-9-1937.
[ 15 ]
Audience Held Spell-Bound, Mr. Dhirajlal T. Shah, a well-known Jain writer and Editor of "Jain Jyoti” of Ahmedabad performed 100 extraordinary feats of memory popularly known in India as “ Shatavadhan” before a large public gathering on 9th instant here (i. e., at Bijapur). The whole audience was held spell bound for nearly four hours. High tributes were paid to him by the President of the occasion. A gold medal was awarded to him by the Jain Sangh. 3-10-1934
“ Bombay Chronicle"
[16] Scholars & Examiners Wonderstruck. Uuder the Chairmanship of the Editor of “ Vishwamitra ", Shri Mulchandraji Agraval, the eminent Gujarati Scholar, Shri Dhirajlal Shah, of Bombay gave a performance of Shatavadhan at the local Hall of the Royal Asiatic Society and all the scholars and examiners attending the performance were wonderstruck at the feats of Shatavadhan,
Calcntta, 21-3-1955.
Vishwamitra"
Çalcutta
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્રશસ્તિ
[17] Great Intellectual & Entertaining Value, 'I witnessed a psychic demonstration of memory and concentration presented by “ Shatavadhani" Pdt. Shri D. T. Shah of Bombay, at the Royal Asiatic Society Hall, Calcutta, on Sunday, the 20th March, 1955, and do hereby certify that the items presented were of a very high order. I take this opportunity of mentioning that his remembering the calender from 1901, remembering and putting in order a sentence in any language of the world and finding and locating a missing article, had great intellectual and entertaining value. May he be given the opportunity of giving similar performances in other places.
Calcutta 3-4-1955.
Prince Orma
[ 18 ] Our Country Should Be Proud Of Such a Talented Person, . I had the opportunity of witnessing a very interesting and educa.
give demonstration of outstanding memory test of Shatavadhani Shri Dhiraj al Tokershi Shah of Bombay. Shri Shah is not only a reputed research student of Jainology but he has also an extraordinary developed memory and he demonstrated before learned audience at Asiatic Society of Bengal His ability of answering large digits of mathematical calculations and other memory tests were really worth noting by all scholars. He also explained the method as to how one can develop his memory to such an extent. Our country should be proud of such a talented person.
I wish him a long and dedicated life for furtherance of the development of the country.
Calcutta. 21-3-1955
Bijoy Singh Nahar General Secretary West Bengal Pradesh Congress Committee.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
19-4-39
[19]
Something Remarkable
Prof. D. T. Shah popularly known as 'Shatavdhani' performed some memory feats before a meeting held under our auspices on the 13th April 1939. We had heard or read about such remarkable people but Prof Shah's demonstration of memory feats showed us that he was a living example before our eyes. It was something remarkable, which pleased us all. His mental faculties are acute and repeated correctly answers to our questions in French, Sanskrit, Gujrati and English, and even told the correct day of birth date of two of our members. We all wish him every success and he deserves encouragement in his endeavours.
જીવન-દર્શોન
20-12-67
C. B Shethna O.BE,JP. Hon. Treasurer
The Bombay Presidency Adult Education Association.
[20]
A good deal of community service
The whole of the programme carried out here, was not onĺy a success on your side, but it has given a valuable credit to the Rotary Club of Godhra. Your lectures arranged at College, high schools and at other places has given a new sight to the people of Godhra and we are greatly satisfied that the Rotary Club of Godhra has rendered a good deal of community service through you.
S. L. Talati President Rotary Club of Godhra
[21]
India can boast of men and women with remarkable gifts for listening and remembering 100 items at a time. Shri Dhirajlal Shah obviously belongs to this gifted class of people.
Bhakt Vatsalam
Chief Minister of Madras.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ
[22] It gives me pleasure to know it is proposed to honour pandit Dhirajlal Shah, one of the reputed scholars of India and to confer on him the title of Saraswati Varada putra' and 'Mantra Manisbi'.
Hon'ble Shri K, C. Reddy Governor of Madhya pradesh,
Bhopal
[23] I have known Shatavdhani Pandit Shri Dhirajlal Shah. He deserves congratulations for exploring the heights that India has reached in Mathematics and explaining them to the modern generations.
Hon'ble Shri K K. Shah Minister for Health, Family Planning etc. Government of India, New Delhi.
[ 24 ]
Pandit Dhirajlal Shah is a noted research scholar and gifted literateur. He has rendered valuable services by writing a unique book entitled 'Mantra Divakar' on India's ancient science of Mantra.
Hon'ble Shri V. P. Naik Chief Minister, Maharashtra,
Bombay.
[ 25 ] Pandit Dhirajlal Shah is now well-known not only in Gujrat but also in the other parts of the country as a 'Shatavdhani'. He has a large number of books to his credit on subjects ranging from Mathematics to Philosophy and folklores. His Mantra Divakar' is the latest addition to more than 350 publications from his pen and I have no doubt, he will be a worthy successor to the earlier ones.
Shri K M. Munshi Kulpati, Bharatiya Vidya Bhavan
Bombay.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
TRIBUTE FROM Hon'ble Shri Babubhai J. Patel
Chief Minister of Gujarat
I am one of those who have had the privilege of witnessing the marvellous capacity of this great Intellectual giant of Gujarat. His contribution for enrichment of our spiritual life also has been considerable. The numerous publications of Shri Shah are testimony of his enormous' capacity, understanding and transmitting to a vast degree. I join you all in felicitating Shri Dhirajlal Shah.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ અધ્યાત્મવિશારદ મંત્રમનીષી વિદ્યાભૂષણ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે વિરચિત મનનીય સાહિત્ય [જે હાલ મળી શકે છે. ]. મંત્રવિજ્ઞાન (બીજી આ.) 10-00 મંત્રચિતામણિ (બીજી આ.) 12-50 મંત્રદિવાકર (બીજી આ.). 12-50 જપ-દયાન-રહસ્ય 10-00 આત્મદર્શનની અને વિદ્યા 10-00 સંક૯૫સિદ્ધિ યાને ઉન્નતિ સાધવાની અદ્દભુત કલા (બીજી આ.) ગણિત-ચમત્કાર (ત્રીજી આ.) 5-00 ગણિત-રહસ્ય (ત્રીજી આ.) ગણિત-સિદ્ધિ (બીજી આ.) ૬-છ 0 5-00 8-0 0 10-00. 7-50 નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ (ત્રીજી આ.) મહામાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર (બીજી આ.) ... હીકારક૯૫તરુ શ્રી પાશ્વ—પદ્માવતી આરાધના (બીજી આ.) * જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન (બીજી આ.) નવતત્ત્વદીપિકા યાને જૈન ધર્મનું અદ્દભુત તત્ત્વજ્ઞાન (બીજી આ.) 7-50 8-00 8-00 -: પ્રાપ્તિસ્થાન :| પ્રશા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, બીજે માળે, 113-15, કેશવજી નાયક રોડ (ચીંચબંદર), મુબઈ-૪૦૦૦૮૯. આવરણ * દીપક મિન્ટરી * અમદાવાદ 380001