Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAna sAgara ke vAGmaya meM baya-virUpaNa (nizcaya:vyavahAra) zrI digambara jaina mahAkavi AcArya zrI 108 jAnassAgara jI mahAramA / prakAzaka/prakAzana AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghIjI, sAMgAnera-jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vAGmaya meM naya-nirUpaNa (nizcayaHvyavahAra) AzIrvAda evaM preraNA muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja kSu. zrI gambhIrasAgarajI mahArAja kSu. zrI dhairyasAgarajI mahArAja lekhaka : zivacarana lAla jaina, mainapurI sItArAma mArkeTa mainapurI - 205001 (u. pra.) 888888pock - prakAzaka : prakAzana AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghIjI sAMgAnera - jayapura (rAja.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa vartamAna kAla meM pa. pU. 108 AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja kA jJAna ke kSetra meM yugAntarakArI mahAtmA ke rUpa meM yaza vikhyAta hai / inake vAGmaya kA samucita pracAra-prasAra kA mahanIya kArya pa. pU. AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke pradhAna ziSya pa. pU. munirAja zrI sudhAsAgarajI mahArAja ke pAvana prayatnoM ke sampAdita kiyA jA rahA hai / inhIM kI preraNA se AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara, pR. jJAnasAgarajI mahArAja ke dvArA spaSTa vividhaviSayoM ko pallavita karane hetu vidvajjanoM se bar3e zodha-prabandha bhI racita kiye jAne kA kArya nirantara kara rahA hai / pichale varSa 1995 meM pU. sudhAsAgarajI mahArAja ke AzIrvAda ke bhAI paM. aruNakumArajI zAstrI, bvAvara dvArA prastuta mahAnibandha likhane hetu AgrahapUrNa patra prApta huA thA / sAtha hI madanagaMja-kizanagar3ha meM 'jayodaya-saMgoSThI' ke avasara para punaH smaraNa bhI dilAyA gayA / isI gatividhi ke phalasvarUpa yaha grantha avatarita huA hai / isameM pa. pU. digambarAcArya 108 AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke jJAna prasAra viSayaka abhISTa ruci ke prati merI zraddhA pU. sudhAsAgarajI mahArAja ke caraNoM meM vinaya se saMzliSTa hotI huI pradhAna kAraNa rahI hai / ajJAnatA vaza merI truTiyoM ko pAThakagaNa kSamA kareMge evaM vidvajjana Avazyaka sujhAva bhI deMge aisA mujhe vizvAsa hai / di. 9.9.96 zivacarana lAla jaina
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA kra. saM. . viSaya maMgalAcaraNa AcArya jJAnasAgarajI vyaktitva evaM kRtitva naya nirUpaNa nizcaya-vyavahAra naya paribhASAyeM nizcaya-vyavahAra nizcaya naya vyavahAra naya AcAryazrI kI naya yojanA naya-svarUpa varNana naya-prayoga kauzala vivekodaya zuddhAzuddhatva nizcaya-vyavahAra samyaktva vyavahAra-nizcaya mokSamArga jayodaya mahAkAvya vyutpatti-camatkAra anekAnta siddhI sarasvatI mUrti se anuyoga siddhi vIrodaya mahAkAvya saptabhaMgI naya pravaMcanasAra sarAga vItarAga cAritra AtmAnubhava kA sadbhAva pApa-puNya, zubha-azubha-zuddha. upayoga samyaktvasAra zataka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. paryAya- vyutkrama, niyativAda, azalamaraNa akAlamaraNa upAdAna nimitta samayasAra nizcaya - vyavahAra svarUpa vyApaka carcA vyavahAra bhI upAdeya vyavahAra se nizcaya evaM nizcaya se vyavahAra jJAnI kA svarUpa karttA - karma bhAva pApa-puNya lohe sone kI ber3I karmabandha kA svarUpa samyagdarzana ke viSayabhUta nava- padArthoM kA svarUpa naya - nirUpaNa sthala naya - nirUpaNa kA vAcyArtha kArakoM ke pariprekSya meM AcArya jJAnasagara mahArAja ke naya nirUpaNa kA sArAMza nizcayAbhAsa vyavahArAbhAsa ubhayAbhAsa 35 8 5 8 8 2 2 2 2 56 58 61 62 66 67 68 71 80 82 85 87 91 92 95 96 96
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (maGgaladhvani vIra.! tvamAnandabhuvAma vIraH / . . mIro guNAnAM jagatAmamIraH / eko'pi sampatitamAmaneka lokAnanekAntamanena teka // vIrodaya - 5 // - pa. pU. A. jJAnasAgara mahArAja
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vAGmaya meM naya-nirUpaNa (nizcaya : vyavahAra) - zivacarana lAla jaina, mainapurI 1. maMgalAcaraNa he karmabhUmeH / prathamopadeSTin zrI nAbhirAjJazca sudhanyaputra / SaTkarmaNAmAdha pravartako'si mithyAndhakAra dUraM kuruSva // ekAntavAdIn naiyAyikAdIn syAdvAdasiddhAntabalena jitvA / yo dharmarakSAmakarot sa sanmate mithyAndhakAra dUraM kuruSva // suvidyAsudhayA yena bhaktAbhaktajanAzritaH / mUDhatrayatApasandohaH durnivAraH nirAkRtaH // svanAmadhanyaM jJAnAbdhiM ratnatrayaguNAkaraM / kAvyastraSTAM viniaumi sUri jJAnasAgaram // yugma // artha - 1. jinhoMne suvidyA arthAt samyagjJAna rUpI sudhA arthAt amRta ke bhakta aura abhakta (prazaMsaka evaM nindaka) donoM prakAra ke manuSyoM meM vyApta devamUr3hatA, gurumUr3hatA aura lokamUr3hatA rUpI dunirvAra ajJAna evaM du:kha-samUha ko naSTa kara diyA hai| 2. (pU. A. vidyAsAgarajI evaM sudhAsAgarajI mahArAja ke pakSa meM) jinhoMne samIcIna sacce nirgrantha zramaNa vidyAsAgara se utpanna athavA dIkSita pU. muni sudhAsAgarajI mahArAja ke dvArA arthAt paramparA ke adyAvadhi uparokta prakAra varNita ajJAna samUha ko naSTa kara diyA hai aise svanAmadhanya jJAna ke samudra, ratnatraya guNa ke bhaNDAra kAvyasraSTA pU. AcArya jJAnasAgarajI ko savinaya namaskAra karatA huuN| 2. pU. AcArya jJAnasAgarajI : vyaktitva aura kRtitva cAritra cakravartI pa. pU. AcArya zAntisAgara-paramparAkAza meM eka aise prakhara jJAna-nakSatra kA udaya huA jisane apanI divya-prabhA se lokavartI ajJAna andhakAra ko naSTa kara adyAvadhi mahimA susthApita rUpa meM akSuNNatayA vidyamAna rakhI hai / vaha divyAtmA parama-pUjya sva. AcArya jJAnasAgarajI ke rUpa meM vikhyAta hai / pa. pU. AcArya vidyAsAgarajI evaM unakA vizAla saMgha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa isakA jvalanta pramANa hai / unake pradhAna mArgAnusArI ziSya pa. pU. munirAja sudhAsAgarajI mahArAja ke apane dAdAguru ke lie kiye gaye prabhAvanA-prayatna isake sAkSI haiM / AcArya jJAnasAgarajI kA vyaktitva bahuAyAmI thA / dharmAcaraNa evaM tapa meM ve eka udAharaNa ke rUpa meM dRSTigocara hote haiM / apane hI dIkSita ziSya ko (AcArya vidyAsAgarajI ko) AcArya pada para pratiSThita kara svayaM unase apanI samAdhi sampanna kara unhoMne vinaya tapa kI prakRSTatA ko siddha kiyA thA / ve prakhara prajJApuJja evaM saMgha ke kaThora anuzAsanapriya the| jJAna evaM kriyA kI ekAtmatA unake jIvanakAla ke hara pala meM vidyamAna rahI / janmabhUmi rAjasthAna kI mATI ne apanI prakRti ke anukUla hI unheM mokSamArga meM vIratva pradAna kiyA thA / ve jinavANI ke ananya bhakta ke rUpa meM apane nAma ko sArthaka banAne meM saphala hue the / sAhitya sRjana unakI janma-jAta pratibhA thI / ve zabdazAstra ke sArasvata purodhA the / aprasiddha zabdoM kA prayoga kara unheM prasiddha karane meM unakI mahatI ruci thI / zabda ke vibhinna artho kA prayoga aura vyutpatti-vaicitrya hetu ve ekachatra rUpa meM mAnya haiM / vartamAna meM saMskRtabhASA kI zreSTha sumadhura, lalita evaM Atmahitaparaka jinAgamAnukUla kAvya-racanA kara unhoMne camatkAra hI kiyA hai / ve adhunAtana yuga ke dhanaJjaya haiM jinheM bhASA, sAhitya, vyAkaraNa, kAvya, alaGkAra, chanda, rasa, nyAya, anekAnta, darzana, AcAra, aSTAMga nimitta evaM maMtrazakti kA sammilita mUrtimAna svarUpa kahanA atizayokti na hogI / ve abhIkSNa jJAnopayogI the / sAdhusaMghoM hetu jJAnadAna kA mahanIya kArya unhoMne sampAdita kiyA thA / AcArya zAntisAgarajI evaM vIrasAgarajI mahArAja kI sevA kA phala unheM jIvana saphalatA hetu milA thA / ve dRr3ha vicArazIla, svabhAva se hI paropakArI evaM dharmaprabhAvaka the| san 1952 meM pa. pU. AcArya vIrasAgarajI mahArAja ke saMgha ke sAtha bra. bhUrAmala zAstrI ke rUpa meM unakA mainapurI Agamana huA thA / ve anekAnta ke saphala prastotA ke rUpa meM prasiddha haiM / ekAnta kA nirasana kara samIcIna ArSamArga kI pratiSThA unheM priya thI / ve naya vizArada the, syAvAda zailI kA utkRSTa mAnadaNDa unhoMne sthApita kiyA thA / unake vyaktitva ko prakaTa karane hetu anAyAsa racita unakI prastuta paMktiyA~ dRSTavya haiM - "zrImAn zreSTicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM / vANIbhUSaNa varNinaM ghRtavarIdevI ca yaM dhIcayaM / " (jayodaya pratyeka sargAnta) arthAt ve bhUra evaM amala (viziSTa nirmala vyaktitva ke dhanI), (vANIbhUSaNa upAdhi se yukta honA sArthaka thA), vANI rUpI AbhUSaNa ke dhAraka athavA jinavANI meM zobhAyamAna the| ve caturbhuja zreSThI evaM ghRtavarI devI ke putra the / yahA~ anAyAsa hI vilakSaNa artha sambhAvita hai / caturbhaja arthAt dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa dravya ke svacatuSTaya kI sthApanA ke sAtha hI ve vRtavarI arthAt ghRtAnveSI gopikA ke samAna arpita-anarpita (mukhya-gauNa) yAnI mathAnI kI rassI ke eka chora ko AkarSita kara anya ko zithila karane kI paddhati ke samAna nayoM kI sApekSatA se anekAnta pramANa ko dhAraNa karanevAlI sarasvatI ke putra the / svacatuSTaya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kI apekSA dravya kA astitva evaM para catuSTaya kI apekSA nAstitva jainadarzana kA mUla tattva hai vahI unako priya thA / ve anekAnta ke prabala samarthaka the| uparokta paMktiyoM meM unhoMne svayaM kI varNI ullikhita kiyA hai isakA tAtparya yaha hai ki ve bAla brahmacArI hone ke sAtha-sAtha varNa yAnI bIjAkSara ke dhanI the / zabdoM ke atula bhaNDara the| varNa vyavasthA ke poSaka the cAroM varNoM (brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra) kI sugaThitatA, paraspara meM sadbhAvanA ke samarthaka the / yathA - na varNalopaH prakRterna bhaGgaH kuto'pi na pratyayavat prasaGga / yatra svato vA guNa vRddhisiddhiH prAptA yadIyApadurIti Rddhim // (jayodaya prathama sarga-24) jayodaya ke prathama sarga ke zloka 24, 31, 48 meM evaM svopajJa TIkA meM yaha bhAva vyakta kiyA gayA hai / varNI kA artha raMgavAle arthAt raMgIlI prakRti yukta bhI hai / yadyapi unhoMne zRGgAra rasa kA bhI carama paripAka apane kAvya meM kara adbhuta kAvya pratibhA kA paricaya diyA hai tathApi vaha raMga Upara-Upara tairatA hI dRSTigata hotA hai| unakA abhidheya to vairAgya hI hai / ve varNI (raMgIle) hokara bhI varNI (brahmacArI) the, zIla kI mUrti the / yaha bhI unake atizayI vyaktitva kA guNa hai / unhoMne apane mAnava-jIvana ke utkRSTa saMyama svarUpa nirgrantha zramaNatva kI sAdhanA ko apane jIvana meM utAra kara apane virakta anta:karaNa ko prakAzita kiyA thA / unakA vizAla saMskRta sAhitya vartamAna vizva kA Azcarya hI hai| zrI bhAgIrathaprasAda tripAThI 'vAgIza zAstrI' kI nimna ukti isa satya kI sAkSI hai| -- .. "samaSTita: yaha mahAkAvya (jayodaya) isa zatAbdI kI sarvazreSTha kAvya-kalA kA nidarzana karatI hai / " (jayodaya bhUmikA) yadyapi unakA samagra vAGmaya (hindI sahita) bhavaroga haraNa auSadhi hai tathApi saMskRta bhASA meM unakA jo vyakti pratiSThA prApta kara rahA hai usase ve sarasvatI sAdhakoM ke zikhara para zobhAyamAna haiM / unakI paccIsa se adhika kRtiyAM prakAzita ho cukI haiM / unakI lekhanI bahuAyAmI hai / vistAra ke bhaya se yahA~ kRtiyoM kA paricaya nAmAdika prastuta nahIM hai / prastuta grantha viSayaka kRtiyoM kA ullekha Age kareMge / 3. naya nirUpaNa __ pU. AcArya jJAnasAgarajI kI kRtiyoM meM naya vivakSA kA spaSTIkaraNa prAyaH dRSTigata kiyA jA sakatA hai / isameM sandeha nahIM ki tAtkAlika paristhitiyA~ sAhitya para prabhAva DAle binA nahIM rahatI / 1950 se 70 ke do dazakoM meM ekAntavAda kA pracAra AcAryazrI kI dRSTi meM asaMgata va zramaNa saMskRti ke lie hAnikAraka rUpa meM A cukA thA / nizcayAbhAsI dRSTikoNa adhyAtma kI chatracchAyA meM prakaTa aura pracArita kiyA jA rahA thA / tyAga aura tapasyA ke chadma virodha ko prakaTa rUpa evaM dalIya rUpa pradAna kiyA jA rahA thA / cAritra, saMyama evaM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 .. AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kriyAoM kI upekSA kara mAtra jJAna ko mokSamArga ghoSita kiyA jAne lagA thA / avRtiyoM ko zuddhopayogI evaM munivarga ko dravyaliMgI ghoSita kara naye-naye pAThyakrama, pravacana, granthoM meM milAvaTa Adi kA durArambha ho rahA thA / syAvAda aura anekAnta kI mithyA paribhASAyeM vyAkhyAyita kI jAne lagI thI / puNya ko heya evaM vyavahAra ko sarvathA heya kaha kara samAja ke bhole logoM ko digbhramita kiyA jA rahA thA / nimitta ko akiMcitkara nirUpita kara sarvathA upAdAna ke hI gIta gAye jAne lage the / avratiyoM ko mAtra mithyA pravacanapaTutA ke evaM pralobhana ke camatkAra meM sadgraha bhASita kiyA jAne lagA thaa| tapa kI nirarthakatA,zubhakriyAoM, pUjA, dAna Adi kI niSphalatA siddha kI jAne lagI thI / yaha paristhiti AcArya jJAnasAgarajI kI dRSTi meM bhalI-bhA~ti A gaI thI / unheM samAja ke prati vAtsalya thA / samAja ke hita cintana kI bhUmikA meM evaM apanI marmAntaka vedanA ko anivArya rUpa meM prakaTa karane kI upAdeyatA ke pariveza meM unhoMne apane sAhitya meM pravacanoM meM ekAntavAda kA nirasana kiyaa| naya vivakSAoM kA nirUpaNa isI kA pariNAma hai / samyaktvasAra zataka, pravacanasAra pratirUpaka/ samayasAra pravacana, sudarzanodaya, jayodaya Adi meM bar3e hI prabhAvaka, kalAtmaka evaM rucipUrNa rUpa meM nayoM kA nirUpaNa unhoMne kiyA hai| unakA mArgadarzana sadaiva samAja ko dizAbodha karAtA rahegA / ve hamAre bIca nahIM haiM, kintu unakA vAGmaya maNimaya prakAzastambha kI bhAMti hameM mArga dikhAyegA / unakI ziSya-praziSyA maNDalI ne pa. pU. AcArya vidyAsAgarajI ke kuzala netRtva meM ekAntavAda kA nirasana karane meM saphalatA prApta kI hai / prastuta prabandha meM AcArya jJAnasAgarajI ke nizcaya evaM vyavahAra naya nirUpaNa dvArA anekAnta siddhi evaM tatsaMbaMdhI Avazyaka viSaya prastuta karane kA prayatna rahegA / pAThakoM ko unake naya viSayaka nirUpaNa evaM anekAnta siddhi ko samyak hRdayaMgama karane hetu jinAgama meM varNita nizcaya-vyavahAra svarUpa para yahA~ vistAra se prakAza DAlanA apekSita hai / 4. nizcaya - vyavahAra naya nizcaya-vyavahAra naya ke svarUpa avabodha hetu pramANa-naya kI carcA kI jAtI hai / Atma-svarUpa ko sukhamaya banAne ke lie usake parijJAna kI anivArya AvazyakatA hai / jJAna kI upalabdhi pramANa aura nayoM se hotI hai / kahA bhI hai - "pramANanayairadhigamaH" / (tattvArtha) jJAna kI samIcInatA kA nAma hI pramANa hai / ('samyagjJAnaM pramANaM') / pramANa ke aMzoM ko naya kahate haiM / yathA - arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI drarNayastannirAkRti // - aneka rUpavAle padArtha ke sampUrNa jJAna ko pramANa kahate haiM aura usake aMza jJAna ko naya / yaha vastugata virodhI dharma kA varNana karane vAle naya kA ApekSI hai / usakA nirAkaraNa karanevAle/vAlA naya durnaya hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa sArAMza yaha hai ki jJAna kI samIcInatA, cAhe vaha samagra rUpa meM ho athavA AMzika rUpa meM, vastusvarUpa ko samajhane kA upAya hai / 'nayanIti nayaH' arthAt jo kisI eka lakSya para pahu~cAtA hai, le jAtA hai vaha naya hai / yadi lakSya kI ora agrasara honA hai to nayoM kI AvazyakatA hai / isa prakAra nayoM ke do kAma jJAta hote haiM / eka to jJAna meM sahAyaka honA, dUsarA agrasara karAnA / anya zabdoM meM kriyA yA gatizIlatA ke sammukha jJAna ke sabhI sAdhanoM ko naya kahA jA sakatA hai / ve sabhI samyak rUpa meM svIkArya haiM / anekAnta jainadarzana kA prANa hai / kahA bhI hai, paramAgamasya jIvaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / .. sakalanayavilAsitAnAM virodhamathanaM _ namAmyanekAntam // 2 // (puruSArthasiddhiyupAya) vastu anantadharmAtmaka hai / una dharmoM (svabhAva, pArzva) ko vibhinna dRSTiyoM se hI jAnA jA sakatA hai kisI eka se nahIM / inhIM dRSTiyoM ko naya kahate haiM / padArtha kI yathArthatA ke saphala avabodhaka hone se sabhI naya sArtha hai / kisI apekSA se Agama aura adhyAtma ina do rUpoM meM zrutajJAna ko vibhakta kiyA gayA hai, alaga-alaga do zrutajJAna hoM aura nirapekSa hoM aisA nahIM hai / donoM kA hara kAla meM sahayogI nirUpaNa hai / isIlie Agamika naya dravyArthika aura paryAyArthika tathA AdhyAtmika naya nizcaya aura vyavahAra 36 kI saMkhyA ke aMka 3 aura 6 ke samAna viparIta dizAnmukha na hokara 63 ke pada meM paraspara sahayogAkAMkSI ke rUpa meM vyavasthita haiN| kisI apekSA se Agama varNita dravyArthika naya ko nizcaya naya aura paryAyArthika naya-ko. vyavahAra naya kaha sakate haiM / AcAryoM ne adhyAtma granthoM meM sthAna-sthAna para nizcaya aura vyavahAra ina do nayoM kA nAma lekara prayoga kiyA hai / apekSA ko spaSTa karanA unakI dRSTi meM sarvatra upayogI rahA hai tAki pAThaka ko bhrama athavA chala na ho / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki Agama meM dravyArthika naya ko vyavahAra bhI kahA gayA hai / 5. paribhASAyeM - nizcaya - vyavahAra - paribhASAyeM - yahA~ katipaya paribhASAyeM prastuta kI jAtI haiM - nizcaya naya: 1. "nizcineyati nizcayate'nena vA iti nizcayaH / " jo tattva kA nizcaya karAtA hai, tattva paricaya nirNaya karAtA hai athavA jisase arthAvadhAraNa kiyA jAtA hai vaha nizcaya naya hai| 2. "nizcaya naya evambhUtaH // " nizcaya evambhUta hai| (zlokavArttika - 7) 3. "paramArthasya vizeSeNa saMzayAdirahitatvena nizcayaH / " (prava. sA. tA. vR. 93)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 4. "abhedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nizcayaH / " jo abheda aura anupacAra se vastu kA nizcaya karAtA hai vaha nizcaya hai / (AlApaddhati - 9) 5. "jo passadi appANaM abaddhapuDhe aNaNNayaM NiyadaM / / avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // " . (samayaprAbhRta) - jo AtmA ko abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa (sAmAnya) aura asaMyukta dekhatA hai vaha zuddhanaya (zuddha nizcaya naya) jAnanA cAhie / nizcaya ke do bheda haiM, 1 - zuddha aura azuddha nizcaya naya / Agama varNita zuddha dravyArthika (paramabhAvagrAhI) ko zuddha nizcaya adhyAtma meM nirUpita kiyA hai / 6. "AtmAzrito nishcyonyH"| AtmA hI jisakA Azraya hai vaha nizcaya naya hai / (samayasAra, AtmakhyAti - 272) anyatra bhI "svAzrito nizcayaH" kahA gayA hai / 7. "abhinnakartRkarmAdiviSayo nizcayo nyH"| kartA, karma, kriyA Adi ko abhinna eka viSaya karanevAlA nizcaya naya hai" / __ (tattvAnuzAsana / 59, anagAra dharmAmRta / 1/102) vyavahAra naya 1. "pADirUvaM-puNa vayaNasthaNicchayo tassa vvhaaro|" vastu ke pratyeka bheda ke prati zabda kA nizcaya karanA vyavahAra naya hai / (dhavalA 1/1) 2. "saMgrahanayakSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAra / " saMgraha naya ke dvArA grahaNa ___kiye gaye padArthoM kA vidhipUrvaka avaharaNa arthAt bheda karanA vyavahAra hai / (sarvArthasiddhi 1/33) jahA~ tara bheda saMbhava hai vahA~ taka isakI pravRtti hai / / "bhedopacArAbhyAM vyavaharatIti vyvhaarH|" jo beda aura pacAra se vyavahAra karatA hai vaha vyavahAra hai / vastu rUpa se bheda hone para bhI jo abheda, ekatva kA grAhI hai vaha upacAra hai| "jo siyameduvayAraM dhammANaM kuNai egvtthuss|" jo maNiyoM vyavahAro ...... eka abheda vastu meM jo dharmoM kA arthAt guNa aura paryAyoM kA bhedarUpa upacAra karatA hai vaha vyavahAra naya kahA jAtA hai / 5. "parAzrito vyavahAraH / " para padArtha ke Azrita kathana karanA vyavahAra hai / (samayaprAbhRta - AtmakhyAti - 272) "vyavaharaNaM vyavahAraH syAditi zabdArthoM na prmaarthH|" sa yathA "guNaguNino sadabhede bhedakaraNaM syAt / " vidhipUrvaka bheda karane kA nAma vyavahAra hai / yaha isa nirukti dvArA kiyA gayA zabdArtha hai - paramArtha nahIM / jaisA ki yahA~ para guNa aura guNI meM sat rUpa se abheda hone para bhI jo bheda karatA hai vyavahAra naya hai / (paJcAdhyAyI / pU. / 522)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa "vyavahAranayo bhinnkrtRkrmaadigocrH|" vyavahAra naya bhinna kartA viSayaka hai / 8. "jo satyAratha rUpa so nizcaya kAraNa so vyvhaaro|" (chahaDhAlA) uparokta paribhASAyeM nizcaya aura vyavahAra ke vistRta svarUpa ko samajhane meM sahAyaka hoMgI / ina nayoM kI paribhASAyeM adhyAtma meM bahulatA se prApta hotI hai / sabhI sApekSa rUpa meM grahaNIya hai / paM. pU. A. jJAnasAgarajI ke naya-nirUpaNa ke hArda evaM mahatva ko hRdayaMgama karane hetu yahA~ donoM nayoM para dRSTipAta apekSita hai / vistAra ke bhaya se saMkSipta rUpa meM kucha . hI likhA jAtA hai| 6. nizcaya naya - jisase mUla padArtha kA nizcaya kiyA jAtA hai vaha nizcaya naya hai / yaha naya vastu ke mUla tattva ko dekhatA hai / yadyapi para-padArthoM kA sambandha bhI vAstavika hai tathApi yaha usako dRSTigata nahIM karatA hai eksa-re ke phoTo kI bhA~ti / jaise AtmA aura pudgala saMsAra meM mile hue dravya haiM parantu yaha naya zarIrAdi para-dravyoM ko pRthak hI mAnate hue kevala dravya kI AtmA ko hI grahaNa karatA hai / paryAyoM para dRSTi hI nahIM DAlatA hai / Agama bhASA kA dravyArthika naya apekSA dRSTi se nizcaya naya mAnA jA sakatA hai kintu pUrNatayA donoM kA svarUpa eka nahIM hai, kyoMki vahA~ vyavahAra ko bhI dravyArthika kahA hai / nizcaya naya do prakAra kA hai 1. zuddha nizcaya naya, 2. azuddha nizcaya naya / zuddha dravya hI jisakA prayojana hai vaha zuddha nizcaya naya hai / azuddha dravya jisakA prayogalakSya hai vaha azuddha nizcaya naya kahalAtA hai / Agama bhASA meM jise karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya kaha sakate haiM / vRhad dravya saMgraha meM uparokta donoM nayoM kA prayoga dRSTavya haiM : "puggalakammAdINaM kattA vavahArado du Nicchayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // ___ yahA~ azuddha nizcaya naya se AtmA ko cetana pariNAma (bhAvakarma rAga-dveSa) kA kartA ullikhita kiyA hai tathA zuddha nizcaya naya se zuddha bhAvoM kA kartA batAyA hai / yadyapi yahA~ spaSTa rUpa se azuddha nizcaya naya kA nAmollekha nahIM hai / tathApi zuddha naya se anya nizcaya naya nirUpita kiyA hai vaha naya azuddha nizcaya naya hI saMbhAvita hai / TIkA dRSTavya hai / samayasAra kalaza meM zuddha naya kA lakSaNa nimna prakAra kiyA hai / AtmasvabhAvaM . parabhAvabhinna - mApUrNamAdyantavimuktamekaM / vilIna saMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti // __ - AtmasvabhAva ko parabhAvoM se bhinna, ApUrNa, Adi-anta se rahita, ekarUpa tathA saMkalpa-vikalpa jAla se rahita prakAzita karatA huA zuddha (nizcaya) naya udaya ko prApta / hotA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 Azaya hai ki kartA-karma- kriyA tInoM eka vastu rUpa haiN| jIva rAga-dveSa kA bhI pariNamana karane se karttA hai tathA zuddha vItarAga bhAva kA bhI / donoM prakAra ke bhAvoM kA karttA eka naya se nahIM ho sakatA / do naya cAhie / ve donoM hI nizcaya naya haiM / donoM ke viSaya viruddha haiM / ataH ve zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcaya naya hI ho sakate haiM / 1 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa A. amRtacandrajI ne nizcaya naya se apane bhAvarUpa pariNamana karanevAle ko karttA kahA yataH jIva kA pariNamana zuddha evaM azuddha donoM rUpa se hotA hai ataH AcArya kI dRSTi meM donoM ko nizcaya naya ke rUpa meM mAnyatA prApta hai / A. jayasenajI ne tAtparyavRtti meM spaSTa varNana kiyA bhI hai / paramArtha kI dRSTi se aMzuddha nizcaya naya bhI vyavahAra hI hai| yaH pariNamati sa karttA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // 51 // kalaza 7. vyavahAra naya Upara kaha Aye haiM ki jo bheda aura upacAra se vyavahAra karatA hai vaha vyavahAra naya hai / sAtha hI isakA viSaya anupacAra bhI hai jaisA ki isake bheda-prabhedoM se prakaTa hai / guNa aura guNI meM bheda karanA isakA kArya hai tathA bheda meM abheda kI siddhi karanA (upacAra) bhI isakA kArya hai / jaise jIva aura ajIva (pudgala) meM bheda hai kintu yaha unako eka kahatA hai yathA 2. " parAzrito vyavahAraH " isa kathana ke anusAra yaha naya para ke Azraya se pravRtti karatA hai / paradravyoM dravyakarma, zarIra parigrahAdi nokarma ko tathA unako sambandha se ghaTita kAryoM ko jIva kA mAnatA hai / jIva karma karatA hai, janma-maraNa karatA hai, saMsArI hai, mUrtika hai, paudgalika karmoM kA bhoktA hai, baddha hai, spaSTa hai Adi varNana karatA hai / isa naya ko AgamabhASApekSayA paryAyArthika naya kahate haiM / yaha dravya ko nahIM dekhatA, paryAya ko hI viSaya karatA hai / isa naya ko bhI do bhedoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / 1. svabhAva vyaJjana paryAyArthika naya, 2. vibhAva vyaJjana paryAyArthika naya / 3. 4. "vavahAraNao bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ekko / " (samayasAra 27) vyavahAra naya deha aura jIva ko eka kahatA hai / 1. anupacarita zuddha sadbhUta vyavahAra upacarita azuddha sadbhUta vyavahAra haiM / anya dRSTi se vyavahAra ke saMkSepa meM nimnAMkita 4 bheda haiM - anupacarita asadbhUta vyavahAra upacarita asadbhUta vyavahAra 1 jaise jIva ke kevalajJAna Adi guNa haiM jaise jIva ke matijJAna Adi vibhAva ke guNa - - 1 saMzleSAtmaka zarIrAdi padArtha jIva ke haiM / saMzleSa saMbaMdha rahita putra, mitra, gRhAdi jIva ke haiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa uparokta prakAra donoM nayoM para ati saMkSipta prakAza DAlA gayA hai / sArAMza yaha hai ki jIvAdi padArthoM ke parijJAna ke lie pramANa aura nayoM kI upayogitA hai / jisa prakAra hama kisI vastu ko hara pahalu se ghumA-phirA kara dekhate haiM usI prakAra vibhinna nayo (Points of view) yA dRSTikoNoM se samanvita rUpa se hameM prayojanabhUta tattvoM ko jAnanA Avazyaka hai| vastu ananta dharmAtmaka hai ata: kisI eka hI naya ke dvArA usakA sarvAMgINa jJAna azakya hai / hA~ 'arpitAnarpita siddheH' isa vacana ke anusAra kisI naya ko amuka samaya meM mukhya aura kisI ko gauNa karanA par3atA hai / nayoM ko cakSu kI upamA dI gaI hai / jaise netra do haiM vaise hI mukhya naya bhI do haiM / nizcaya (Principal point of view) aura vyavahAra (Practical point of view) / pU. AcArya jJAnasAgarajI mahArAja apane vAGmaya meM jisa naya kauzala, syAdvAda cAturya se evaM lokahita kI udAtta bhAvanA se prakaTa hue haiM vaha atyanta prazaMsanIya hai, spRhaNIya hai / unhoMne jinajJAnAmbudhi meM se amUlya naya-ratnoM ko prakaTa karate hue svayaM jJAnasAgara nAma ko sArthaka kiyA hai / 8. AcAryazrI kI naya yojanA AcArya jJAnasAgarajI kA sAhitya aisA darpaNa hai jisameM kAla aura kSetra ko dRSTigata kara naya samyak samAyojita pratibimbita hote haiM / unakA naya-vizleSaNa vizAla evaM bahuAyAmI hai / adhyAtma ke vividha prasaMgoM meM yathAsthala naya sambandhI bhrAntiyoM ko nirAkaraNa karane hetu svayaM bhI zaMkA uThAkara samAdhAna kiyA hai / 'samyaktvasArazatakam' meM naya nirUpaNa ke prasaMga meM upAdAna-nimitta, kAryakAraNa bhAva Adi kA bahuta hRdaya sparzI citraNa hai / ve pAThaka ko ekAnta ke durAgraha se mukta kara anekAnta ke samanvita yuktisaMgata pariveza meM prerita karanA cAhate haiM / pRSTha 11 dRSTavya hai / zaMkA - jainadarzana meM do naya haiM, eka vyavahAra aura dUsarA nizcaya / so Apa jo kucha kaha rahe haiM (upAdAna-nimitta donoM kA mahattva) vaha vyavahAra naya kA pakSa hai / vyavahAra naya meM nimitta jarUra hai parantu kAnajI ne jo kucha kahA vaha nizcaya naya se batalAyA hai / nizcaya naya meM to kArya apane upAdAna se hI hotA hai, kyoMki nizcaya naya to svAdhInatA kA varNana karanevAlA hai, vaha nimitta kI tarapha kyoM dhyAna de, parAdhInatA meM kyoM jAve / samAdhAna - nizcaya naya se yadi kahA jAve to vahA~ pahale to kAraNa kAryapana hai hI nahIM, kyoMki nizcaya naya to sAmAnya ko grahaNa karanevAlA hai jahA~ ki na to koI cIja utpanna hI hotI hai aura na naSTa hI, jaisA ki isa zloka meM batalAyA hai - nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / nizcayAtkintu paryAyanayAttAvapi vastuni // nizcaya naya se asat padArtha kA bhAva astitva nahIM hotA aura na sat padArtha kA kabhI abhAva hotA hai arthAt nizcaya naya kI apekSA na to koI cIja paidA hotI hai aura na naSTa hI kintu paryAya yAnI vyavahAra naya kI apekSA to vastu meM donoM haiM / bhAva aura abhaav|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa hA~, yadi nizcaya naya vizeSa se bhI kahA jAve to yahA~ kAraNa kAryapanA mAnA jarUra hai aura vahA~ upAdAna ko hI kAraNa mAnA hai nimitta ko nahIM, yaha bhI sahI hai kyoMki usakI (kAnajI kI ) dRSTi meM nimitta hotA hI nahIM / vaha naya to abhinna ko viSaya karanevAlA hai ata: upAdAna ko hI jAnatA hai, jaisA dravyasaMgraha meM batAyA hai ki nizcaya naya se AtmA apane bhAvoM kA hI karttA hai arthAt abhinna rUpa meM usake bhAva usase hI hote haiM aura se nahIM / so ThIka hI hai kyoMki nimitta bhinna cIja hai jisako nizcaya naya dekhatA hI nahIM hai / phira yaha kahanA kaisA ki nizcaya naya meM nimitta hotA to hai jarUra parantu kucha karatA nahIM hai / nimitta jo hai so vyavahAra naya kA viSaya hai to usakI dRSTi meM vaha kArya kA karanevAlA bhI hai / " 10 44 'basa, to isI prakAra (Upara udAharaNa prastuta kiyA thA) sabhI prakAra kA kArya upAdAna aura nimitta donoM kI samaSTi se banatA hai / usako nizcaya naya upAdAna se banA kahatA hai aura vyavahAra naya nimitta se / so yaha to ThIka hai kintu upAdAna se hI kArya banA hai nimitta hokara bhI kucha nahIM karatA yaha to anabhijJatA hai / " (pRSTha 13 ) " he bhavya puruSoM ! nizcayaikAnta eka aisA gahana gRhIta mithyAtva hai ki jIva apane Apako mahAn AdhyAtmika va bauddhA samajhatA huA bhI amitakAla taka saMsAra sAgara se pAra nahIM ho sakatA / pakSa vizeSa kI gauNatA - mukhyatA to kSazya hI kyA zlAghya bhI hai para tiraskaraNIyatA jinAgama va divyadhvani se vAhya hai / itanA kahane ke pazcAt bhI jo koI prANI apanA haThavAda na chor3e to usakA kalyANa ananta tIrthaMkara milakara bhI nahIM kara sakate / " pU. AcArya jJAnasAgarajI kA uparokta kathya vartamAna meM bhI kitanA prAsaMgita hai yaha kisI se chipA nahIM hai / unake hRdaya meM bar3I pIr3A thI ki digambara jaina samAja meM yaha nizcaya kA gRhIta jvara bAhara se saMkramita hokara samAja ko vikhaMDita karane meM laga gayA hai| unake naya nirUpaNa kI vizeSatA hai ki ukta paristhiti kA sarvatra dhyAna rakhakara karuNAbhAva se samAja ko samyak dizA pradAna kI gaI hai| una jaise mahAn manISiyoM ke prayAsa kA hI phala hai ki aba ekAnta nizcayAbhAsa kA andherA samApti para hai / AcArya jJAnasAgarajI agAdha AgamajJAna ke dhanI the / saMskRta, prAkRta bhASAoM para unakA spaSTataH adhikAra thA / bhASA evaM zabda, vyAkaraNa jJAna ke bala se hI unhoMne AdhyAtmika evaM Agamika granthoM ko bhalI-bhAMti parizIlana kiyA thA / naya- vizAradatA evaM vicakSaNatA unakA vizeSa guNa thA / sAhitya saMracanA meM jisa sthala para unheM naya - viSayaka spaSTIkaraNa kI AvazyakatA anubhava meM AtI usakI pUrti karane meM ve bar3e rucivAna the / unakI naya yojanA meM zrotA kA hita sarvopari dRSTigocara hotA hai / nizcaya vyavahAra viSayaka carcA meM kArya-kAraNa evaM nimitta upAdAna kA rahasya bhI udghATita karanA unako Avazyaka pratIta huA karatA thA / upAdAna - nimitta kI ati sundara vyutpattiyA~ unhoMne prastuta kI haiM, eka sthala dRSTavya hai / yathA - 2
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa ___upAdAna - 'upa kilAbhinnatvedAnaM dhAraNamadhikaraNaM tadupAdAnaM' arthAt abhinna rUpa meM ekameka rUpa meM AdAna arthAt dhAraNa karanA / adhikaraNa AdhAra evaM abhinna rUpa se ekameka hote hue jo prApta karanevAlA ho vaha upAdAna hotA hai / nimitta - "niyamena mIyate aGgIkriyate tannimittaM sahAyakaM vastu / yAnI nimitta kA artha hotA hai sahayoga denevAlA, sahAyaka, madadagAra aura jahA~ madada kI jAtI hai usako naimittika kahate haiN|" ... (samyaktva sAra zataka, pR. 15) 9. naya-svarUpa varNana AcArya jJAnasAgarajI ne nayoM ke svarUpa kA varNana ArSa sammata evaM saMskRta aura hindI gadya-padya donoM meM yathA sthAna bar3I subodha zailI meM kiyA hai| pravacanasAra kA saMskRta zlokoM meM aura hindI padya-gadya (svopajJa hindI TIkA) meM dravyArthika aura paryAyArthika naya kA varNana karate hue (gAdhA 19-20) meM likhate haiM - "dravyArthaparyAbhyAM nayAbhyAmiti vastuni / utpattiH sanmayI yadvA lakSyate'sAvasanmayI // 19 // (AcArya jJAnasAgarajI) sArAMza - sAdhAraNa vicAradhArA ko sAmAnya dRSTi yA dravyArthika naya kahate haiM / aura asAdhAraNa vicAradhArA ko viziSTa dRSTi yA paryAyArthika naya kahate haiM / dravyArthika naya se dekhane para vastu jo pahale thI vahI aba bhI hai aura Age bhI rahegI kintu paryAyArthika naya se dekhane para vastu jaisI pahale thI vaisI aba nahIM hai aura yahI hai evaM Age bhI kucha aura dI ho jAvegI / " samayasAra kA padyAnuvAda hindI meM AcArya jJAnasAgarajI ne 'vivekodaya' nAma se kiyA hai evaM vahA~ vizeSArtha spaSTIkaraNa ke rUpa meM kiyA gayA hai / ve sAmAnya rUpa se supAcya zailI meM gAthA naM. 11 kI vyAkhyA karate hue likhate haiM, (pRSTha 11) "AcArya deva ne samayasArajI kI isa gyArahavIM gAthA meM nizcaya naya ko bhUtArtha aura vyavahAra ko abhUtArtha batAlAyA hai| "bhUtaH sa evArthaHprayojanaM yasya sa bhUtArtho nizcayanayaHsAmAnyaviSayaH dravyArthika iti |abhuuto'puurv eva vartamAno'rthaH prayojanaM yasya so'bhUtArtho paryAyArthiko vizeSaviSayo vyavahAranaya iti / " (navIna vizada vyutpatti) arthAt hara eka hI vastu meM eka sAmAnya aura dUsarA vizeSa do dharma hote haiM vastu una donoM prakAra ke dharmoM kA AdhAra hotI hai / ....... inameM sAmAnya ko viSaya karanevAlA to nizcaya naya hai..... parantu vyavahAra naya kI nigAha vastu ke nayepana para jAtI hai vaha vastu ke andara para-saMyogAdi ke dvArA jo bigAr3a sudhAra hotA hai usako batalAtA rahatA hai / aba vyavahAra naya ko mAnakara evaM usake dvArA nirdiSTa apane Apa meM hone vAle vikAra ko dUra haTAkara jo AdamI nizcaya naya ke dvArA nirdiSTa apane nirvikAra svarUpa ko prApta karatA hai vahI samyagdRSTi saccA hai, bhalA hai yahI 'bhUtArthaM zrayitvA khalu samyagdRSTirbhavati nIvaH' isakA matalaba hai pratyuta apane Apa meM vartamAna hote hue bhI vikAra ko na mAnakara
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. - 'AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa apane ko nirvikAra kahane vAlA jo hai vaha to ghora mithyAdRSTi hai bilkula jhUThA hai (Age udAharaNa) ..... basa, yahI nizcaya aura vyavahAra kA hAla hai / (udAharaNAnusAra) nizcaya naya pitA kI taraha hai aura vyavahAra naya mitra kI taraha / donoM hI apane vicAra meM sacce haiM na ki eka saccA aura dUsarA jhUThA / hA~, nizcaya kI dRSTi se vyavahAra agara galatI para hai (jhUThA hai) to vyavahAra kI dRSTi meM nizcaya bhI jhUThA hai / zrI AcArya mahArAja (kundakunda svAmI) ne to jagaha-jagaha donoM ko hI apane-apane viSaya meM upayogI batAyA hai evaM donoM ke kArya ko saMkSepa meM hama yahA~ batA rahe haiM - nizcaya naya vyavahAra naya 1. dravyArthika hai| 1. paryAyArthika hotA hai| 2. sAmAnya ko viSaya karatA hai| 2. vizeSa kA kathana karanevAlA hai / 3. abheda sthApana karatA hai ataH eka hai| | 3. bheda dikhalAtA rahatA hai, aneka hai / 4. mUka hai gUMgA hai| bolanevAlA hai nizcaya ke svarUpa ko bhI vyavahAra hI batalAyA karatA hai aura apane Apa ko bhii| 5. pratiSedhaka haiM kyoMki vyavahAra ke 5. pratiSedhya hai nizcaya ke nIce hokara bAda meM AtA hai aura usake prApta rahatA hai (arthAt nIce yAnI pUrvAvasthA hone para vyavahAra nahIM rhtaa|| meM hotA hai Upara yAnI bAda meM nahIM) 6. rAjA kI taraha samhAlanevAlA hai| 6. maMtrI kI bhA~ti karmakAra hai| 7. tAdAtmya ko dekara upAdAna para 7. nimitta ko pradhAnatA dete hue saMyoga dRSTi rakhate hue pAriNAmikabhAva se honevAle audayikAdi bhAvoM kA kA grAhaka hotA hai| apanAne vAlA hai| uparokta prakAra jo vivecanA AcArya jJAnasAgarajI ne kI hai evaM jo donoM nayoM ke kArya ko tulanAtmaka dRSTi se prastuta kiyA hai vaha unake gambhIra naya jJAna kA dyotaka hai| ve adhyAtma ke mUrdhanya ziromaNi rUpa meM prakaTa hote haiM / Agama-samudra ke naya pramANa rUpa ratnoM ke ve pArakhI haiM / Upara unhoMne nizcaya naya ko mUka kahA hai vaha bhI ThIka hI hai| AcArya kundakunda svAmI ne samayaprAbhRta kI gAthA naM. 12 meM yaha bhAva prakaTa kiyA hai - suddho suddhAdeso NAdavvo parama bhAvadarisIhiM / vavahAradosidA puNa je du apara meM dvidA bhAve // 14 // tA. vR. - zuddha dravya jisakA prayojana hai aisA zuddha naya (nizcaya naya) paramabhAva darziyoM ke dvArA jAnane yogya hai kintu jo jIva aparamabhAva meM sthita haiM unako vyavahAra naya kA upadeza denA cAhie / yahA~ vyavahAra to kathanAtmaka kahA hai kintu nizcaya naya ko jAnane yogya (gUMgA) kahA hai / vastutaH nizcaya naya ke jabAna nahIM haiM / hA~, antaraMga cintana svAnubhava hetu hotA hai zuddha AtmAnubhava ko prakaTa kara prakAzita kara vaha bhI palAyana kara jAtA hai / dekhiye, pUrva uddhRta kalaza -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa - 13 AtmasvabhAvaM parabhAvabhinnaM ApUrNamAdyantavimuktamekaM vilIna saMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti mon samayasAra kalaza - AtmasvabhAva ko parabhAvoM se bhinna, ApUrNa, Adi-aMta rahita, eka (abheda) saMkalpavikalpa jAla se rahita prakAzita karatA huA zuddhanaya abhyudaya ko prApta hotA hai / yahA~ . jJAtavya hai ki zuddhanaya bolatA nahIM hai kintu vikalpa sahita cintana sahita hai / vizeSatA yaha hai ki vaha AtmA ko nirvikalpa abheda svarUpa pradAna karane meM sakSama hotA hai / zuddhAtmAnubhava rUpa samayasAra hai vaha to sabhI nayapakSoM se atikrAnta hai / dRSTavya hai, samayaprAbhRta gAthAoM kI eka-eka paMktiyAM / / pakkhAtikaMto puNa bhaNido jo so samayasAro 149 // doNhaNavi NayANabhaNiyaM jANadU Navari tu samayapaDibaddho // 150 // "samayapratibaddha donoM nayoM se jAnatA hai kisI naya pakSa se grasita nahIM hotA / jo pakSAtikrAnta hai vaha samayasAra hai / " AcArya jJAnasAgarajI ne viSaya saMkhyA naM. 3 ke antargata ullekha kiyA hai ki nizcaya naya abheda sthApana karatA hai ataH eka hai yaha kathana uparokta samayasAra kalaza ke anusAra hI samIcIna hai / vyavahAra ko bhedadarzaka aneka batAyA hai vaha vidhipUrvakabhavaharaNa vyavahAraH' isa vyutpatti se siddha hI hai / AcArya jJAnasAgarajI ne nizcayanaya ko pratiSedhaka aura vyavahAra ko pratiSedhya batAyA hai / isakA Azaya yaha hai ki vyavahAra naya nizcaya naya ke dvArA pratiSedhya hai, pramANa ke dvArA nahIM / kyoMki pramANa ke avayava ke rUpa meM donoM mAnya haiM ("pramANAMzA nayA uktA:") / niSedha kA tAtparya virodha nahIM hai apitu pUrvAparatA hai / AcAryazrI ne likhA hai ki pahale vyavahAra va bAda meM nizcaya AtA hai / kahA bhI hai, "vyavahArapUrvako nizcayaH / " pratiSedhya hone para bhI vyavahAra nizcaya kA sAdhaka hai, kahA bhI hai, No vavahAreNa viNA Nicchaya siddhI kayA vi NihiTThA / sAhaNaheUjamhA tamhA so bhaNiya vavahAro // - dravyasvabhAva - prakAzaka naya ckr| ___ - vyavahAra ke binA nizcaya kI siddhi kadApi nahIM hotI / nizcaya ke sAdhana hetu hone ke kAraNa hI use vyavahAra saMjJA prApta hai / AcArya jJAnasAgarajI ne likhA hai ki vyavahAra nizcaya ke nIce hokara rahatA hai usakA abhiprAya yaha hai ki nicalI avasthA (pUrva avasthA) meM hotA hai aura nizcaya ko utpanna karatA hai / pUrvadazA uttara-dazA ke sApekSa hI to hogii| binA uttaradazA ke pUrva kahanA bhI to nahIM banatA / AcArya amRtacandrajI ne to vyavahAra ko nizcaya kA bIja hI kahA hai / paJcAstikAya kI gAthA naM. 106 kI TIkA meM nimna paMktiyAM avalokanIya haiM,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa "bhAvANaM paJcAstikAyaSaDdravyavikalparUpaM jIvAjIvadravya jIvapudgala saMyoga pariNAmotpannA stravAdika padArthasaptakaM cetyukta lakSaNAnAM bhAvAnAM jIvAdinavapadArthAnAM / idaM tu navapadArtha viSayabhUtaM vyavahArasamyaktyaM / kiM viziSTaM ? zuddhajIvAstikAyarucirUpasya nizcayasamyaktvasya chadmasthAvasthAyAM sAdhakatvena bIjabhUtaM tadeva nizcayasamyaktvaM kSAyikasamyaktva bIjabhUtaM / Age ve likhate haiM, "atra yadyapi sAdhyasAdhanabhAvajJApanArthaM nizcayavyavahAradravaM vyAkhyAtaM tathApi nava padArtha viSayarUpasya vyavahAra mokSamArgasyaiva mukhyatvamiti bhaavaarthH|" artha - yadyapi yahA~ sAdhyasAdhana bhAva ke parijJAna ke lie nizcaya-vyavahAra dvaya kA vyAkhyAna kiyA tathApi navapadArtha jisake viSaya haiM vaha vyavahAra mokSamArga mukhya hai / yaha bAta to prasiddha hI hai ki sAdhanapUrvaka hI sAdhya hotA hai / ata: AcArya jJAnasAgarajI ne vyavahAra ko nIce hokara rahanA likhA hai usakA tAtparya mahatva kI nyUnatA nahIM hai apitu nicalI bhUmikA, pUrva avasthA, sAdhanarUpatA athavA aparama bhAva se hai / AcArya mahArAja ne nizcaya ko rAjA kI bhA~ti samhAlanevAlA tathA vyavahAra ko mantrI kI bhAMti karmakara kahA hai yaha kathana bhI saMgata hI haiM / kyoMki mantrI sahAyaka ke rUpa meM rAjA kA kArya karatA hI hai / vyavahAra naya kI dRSTi meM sArI halacala hotI hai / udAharaNArtha vyavahAra mokSamArga mana-vANI-zarIra kI pravRtti rUpa hI to hai| aTThAIsa mUlaguNa pAlana, vrata, samiti grantha paThana, tIrthayAtrA, jApya Adi saba AtmA ke abheda anubhava ke lie hI hai| AtmAnubhava rUpa rAjya kI samhAla hI to nizcaya naya rUpI rAjA kA viSaya hai / mokSamArga kA pravRtti rUpa kArya vyavahAra rUpI maMtrI kA hai / jaise binA maMtrI ke rAjya kA astitva nahIM hai vaise hI binA vyavahAra ke nizcaya kA sadbhAva nahIM hai / AcArya jJAnasAgarajI ne nizcaya naya ko dravyArthika evaM sAmAnyagrAhI tathA vyavahAra ko paryAyArthika aura vizeSa kA kathana karane vAlA ullikhita kiyA hai isakI puSTi hetu nizcaya-vyavahAra kI pUrva meM likhita Agamokta paribhASAyeM dRSTavya haiM / dravya aura sAmAnyagrAhI kA sArAMza yaha hai ki yaha dravya ke mUla aura sadAkAla sthAyI aMtastatva ko viSaya karatA hai jaise ki eksa-re kA phoTo / zarIra ke bAharI avayava bAla, khAla, asthi, varNa, AkAra, bAhya indriyoM ko na grahaNa kara mAtra antaraMga kA citraNa hI eksa-re kA kArya hai usI prakAra zarIra, guNasthAna, mArgaNAsthAna, karmabandha, janma-maraNa Adi se pare jo AtmA sAmAnya kA darzana karatA hai vaha nizcaya naya hai / isI dRSTi meM to paryAya athavA vizeSa hai hI nahIM / vyavahAra naya sTuDiyo ke phoTo ke samAna kAryakara hai / ceharA / moharA Adi bAharI rUpa ko jaise vizeSa vizeSakara citraNa karatA hai isI prakAra hI vyavahAra naya jIva ko zarIra rUpa kartA, bhoktA, gorA, kAlA, manuSya, duHkhI, sukhI, janma-maraNa, zIla Adi ane paryAyoM sahita usI rUpa meM dekhatA hai / kahA bhI hai - vavahAraNao bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ekko / Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadA vi ekkaTTho ||s. prA. 32 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa - vyavahAra naya jIva aura zarIra ko eka kahatA hai parantu nizcaya naya kI dRSTi meM jIva aura zarIra kabhI bhI eka nahIM hai / AcArya jJAnasAgarajI ne nizcaya naya ko tAdAtmya pariNati evaM upAdAna kA grAhaka likhA hai yaha yukti saMgata hone ke sAtha Agama sammata bhI hai / AcArya amRtacandrajI ne bhI nizcaya naya se tAdAtmya ko lekara hI jIva kI kartA-karma-kriyA kA nirUpaNa kiyA hai yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmoM bhaventu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinna na vastutayA kalaza 51 // nizcaya naya saMyoga ko svIkAra nahIM karatA / ataH vaha to upAdAna ke pariNAmika bhAva kA hI to grAhaka hogA / azuddha pAriNAmika bhAva ko grahaNa karanevAlA azuddha nizcaya naya evaM zuddha pAriNAmika kA grAhaka zuddha nizcaya naya hai / / vyavahAra naya bhinna kartAkarma bhAva ko svIkAra karatA hai vaha nimitta ko pradhAna kara saMyogI bhAvoM ko jIva kA mAnakara calatA hai / udAharaNArtha - tIrthaMkara jinavANI ke kartA haiM, kumbhakAra ghar3e kA kartA hai Adi / jIva karma se baMdhA hai, rAjya karatA hai, indriyoM se jAnatA hai Adi / yaha rUpa AcArya jJAnasAgarajI ne vyavahAra ke kArya ko batAte hue prastuta kiyA hai vaha samIcIna hai| 10. naya prayoga kauzala A. jJAnasAgarajI nyAya viSayaka vizAla samanvita dRSTi ko anekAnta pariveza meM prakaTa karane ke abhyAsI the| vividha siddhAnta prasaMgoM ke sAtha hI kathA prasaMgoM meM bhI unhoMne anekAnta ke darzana kara yathAvasara use prastuta kiyA hai / sudarzanodaya meM pRSTha 91 para unhoMne viziSTa rAgamaya 4 chandoM meM anekAnta kI siddhi kathA pAtra sakhiyoM ke vArtAlApa ke mAdhyama se kI hai / ye cAra zloka vastutaH eka darpaNa kI bhA~ti sodAharaNa anekAnta ko samyaba prati vimbita karate haiN| vistAra bhaya se mAtra antima chanda yahA~ uddhRta karatA hU~ / hA~, unakA hindI anuvAda pUrA liluuNgaa| evamanantadharmatA vilasati sarvato'pi tantvasya / bhUrAstAM khalatAyAstasmAdabhimatirekAntasya // prasiddhA na tu vibudhasya siddhiranekAntasya // 4 // "he sakhi, dekha aneka dharmAtmaka vastu kI siddhi svayaMsiddha hai arthAt koI bhI kathana sarvathA ekAnta rUpa satya nahIM hai / pratyeka utsarga mArga ke sAtha apavAda mArga kA bhI vidhAna pAyA jAtA hai / isalie donoM mArgoM se hI anekAnta rUpa tattva kI siddhi hotI hai / dekha eka vezyA se utpanna hue putra-putrI kAlAntara meM strI-puruSa bana gaye / punaH unase utpanna huA putra usI vezyA ke vaza meM ho gayA arthAt apane bApa kI mA~ se ramane lagA / isa . aThAraha nAte kI kathA meM pitA ke hI putrapanA spaSTa rUpa se dRSTigocara ho rahA hai / phira
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kisa manuSya kA kisake sAtha tattva rUpa se saccA sambandha mAnA jAya / isalie maiM kahatI hU~ ki anekAnta kI siddhi apane Apa prakaTa hai / bAjAra meM jaba vastu sastI milatI hai vyApArI use kharIda letA hai aura jaba vaha mahaMgI ho jAtI hai taba grAhaka ke milane para avazya use beca detA hai yahI vyApArI kA kArya hai / isalie eka niyama para baiThakara nahIM rahA jAtA hai / sakhi anekAnta kI siddhi to sutarAM siddha hai aura dekha - jIrNa jvaravAle puruSa kI dUdha meM atisAravAle puruSa kI dahI meM aura roga rahita bhUkhe manuSya kI donoM meM ruci kA honA ucita hI hai kintu upavAsa karanevAle puruSa kI una donoM meM se kisI para bhI rUci nahIM mAnI jA sakatI / isalie maiM kahatI hU~ ki sakhi, ekAnta se vastu tattva kI siddhi nahIM hotI kintu anekAnta se hI hotI hai / uparokta (chanda) zloka naM. 4 kA artha - isa prakAra pratyeka tattva kI anantadharmatA pramANa se bhalI-bhA~ti siddha hokara vilasita ho rahI hai / isalie ekAnta ko mAnanA to mUrkhatA kA sthAna hai / vidvajjana ko aisI ekAntavAditA svIkAra karane ke yogya nahIM hai / kintu anekAntavAditA ko hI svIkAra karanA cAhie, kyoMki anekAntavAda kI siddhi pramANa se siddha hai / " uparokta prasaMga meM A. jJAnasAgarajI kI naya-pramANa nirUpaNa kalA ke suNdu darzana hote haiM / ve Agama ke 'siddhiranekAntAt' aura 'anekAntastAvat pramANaM' sUtroM ko hI pallavita karane hetu saTIka udAharaNa prastuta karane meM siddha hasta the / jJAna pravRtti (kArya) viSayaka bhrAntiyoM ke nivAraNArtha A. zrI ne apane vAGmaya meM acchA spaSTIkaraNa kiyA hai / kinhIM vyaktiyoM, jo nizcayaikAnta ke jvara se pIr3ita haiM, kI aisI dhAraNA hai ki jJAna sirpha apanI AtmA ko jAnatA hai para ko nahIM / yaha bAta A. jJAnasAgarajI ke jJAna meM thI tabhI unhoMne nimna zaMkA svayaM upasthita kara samAdhAna kiyA hai dizAbodha karAyA hai| - samyaktvasAra zatakam, pR.-153 __ zaMkA - ThIka to hai isIlie to hamAre AcAryoM ne batalAyA hai ki nizcaya naya se to jJAna sirpha apanI AtmA ko jAnatA hai para-padArthoM ko jAnanevAlA to vyavahAramAtra se hotA hai aura vyavahAra kA artha jhUThA hotA hai / uttara (samAdhAna) - bhaiyAjI, jo para ko nahIM jAnatA hai, vaha apane Apako bhI nahIM jAna sakatA hai; kyoMki maiM cetana huuN| jar3a nahIM hU~, isa prakAra apanA vidhAna parapratiSedhapUrvaka hI huA karatA hai / jJAna kA svabhAva jAnanA hai, vaha apane Apako jAnatA hai to para ko bhI jAnatA hai / apane Apako Apake rUpa meM abhinnatA se jJAtRtayA vA jJAnatayA jAnatA hai| para-padArthoM ko para ke rUpa meM apane se bhinna arthAt jJeyarUpa jAnatA hai / bhinna rUpa jAnane kA nAma vyavahAra evaM abhinna rUpa jAnane kA nAma hI nizcaya hai, kintu jAnanA donoM hI bAtoM meM samAna hai jo ki jJAna kA dharma hai aura vaha sarvajJa meM pUrNatayA prasphuTa ho jAtA hai usI kI prApti ke lie yaha sArA prayAsa hai / uparokta vivecana ke sambandha meM kundakunda svAmI kI prastuta gAthA dRSTavya haijANadi passadi savvaM vavahAraNayeNa kevalIbhagavaM / kevalaNANI jANadi Nicchayado ceva appANaM niyamasAra 159 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 17 - kevalI bhagavAn vyavahAra naya se sabako jAnate-dekhate haiM aura nizcaya naya se apanI AtmA ko jAnate haiM / A. jJAnasAgarajI kA mantavya isI gAthA kA abhiprAya sUcita karatA hai / vastusthiti yaha hai ki apane ko jAnanA hI para kA jAnanA hai / yahA~ saMkSepa meM jJAtRkriyA para dRSTipAta karate haiM / samyaktvasArazatakam ke ukta prakaraNa se ThIka pUrva pRSTha 153 para hI A. jJAnasAgarajI ne puruSArthasiddhayupAya kI maMgalAcaraNa rUpa nimna gAthA udvRtta kI hai, evaM usakA spaSTIkaraNa bhI diyA hai / usI ke mAdhyama se jJAtRkriyA jAnanA abhISTa hai / tajjayatuM 'paramajyotiH 1 samaM samastairanantaparyAyaiH darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra // 1 // vaha kevalajJAna rUpa parama jyoti vijayI ho jo samasta dravyoM kI sampUrNa ananta paryAyoM ke barAbara hai / jaise darpaNa meM padArtha pratibimba hote haiM usI prakAra jJAna meM sampUrNa padArtha pratibimbita hote haiM / jJAna - jJeyAkAra pariNamana karatA hai / pravacanasAra ke anusAra jJAna meM padArthoM ke AkAra ko grasita karane kI, pIne kI zakti hai aura jJeya padArthoM meM apane AkAra ko jJAna meM pheMkane kI zakti hai / jJAna kA viSaya hone kI zakti hai / yaha svabhAva se hI padArthoM meM prameyatva nAma kA guNa kahA jAtA hai / jAnane kI kriyA kA matalaba hI padArthoM at pratibimba yA jhalakAnA hai / A. amRtacandrajI ne darpaNa kI bhAMti jJAna - jyoti kA ullikhita kiyA hai / jaise darpaNa apane sthAna para rahatA hai usI prakAra jJAna- jJeyoM meM calakara nahIM jaataa| jaise darpaNa ke sammukha vastu usameM jhalakatI hai, usI prakAra padArtha jJAna meM jhalakate haiM / yaha prativimbana darpaNa yA jJAna kI svacchatA ke kAraNa hI hotA / jaise darpaNa amuka padArthoM ke AkAra pariNamana karate hue bhI usa padArtha rUpa nahIM ho jAtA usI prakAra jJAna bhI jJeyAkAra pariNamana karate hue jJeya padArtha rUpa nahIM ho jAtA / 1 I kevalI bhagavAna nizcaya naya se arthAt tAdAtmya rUpa se apanI AtmA ko dekhate jAnate haiM / jisa apanI AtmA ko ve jAnate haiM vaha samasta jJeyAkAra rUpa pariNata hai kyoMki jJapti kriyA kA svarUpa hI yaha hai / ataH samasta jJeyoM ko jAnanA sahaja rUpa meM ho jAtA hai / jaise jo darpaNa ko dekhatA jAnatA hai vaha usake prativimbita apanI AkRti ko bhI usI samaya dekha rahA hai / AkRti ko dekhanA avAstavika nahIM hai kyoMki use dekhakara hI dhabbe ko chuDAtA hai / ThIka isI taraha apanI AtmA ko jAnanA jitanA vAstavika hai utanI hI vAstavikatA kevalI kI sarvajJatA hai bhale hI vyavahAra naya kA viSaya ho / cUMki kevalI padArthoM ko tadAkAra prativimbita karate haiM tadrUpa nahIM ho jAte haiM / padArthoM se bhinnatayA haiM isI hetu ise vyavahAra dRSTi kahA gayA hai / ataH niyamasAra meM kundakunda svAmI ne eka hI gAthA meM AtmajJatA aura sarvajJatA nirUpita kI hai vaha vAstavika hai / Upara AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne zaMkA ke uttara meM khulAsA kiyA hai| unhoMne yaha bhI nirUpita kiyA hai ki jo para ko nahIM jAnatA vaha apane ko nahIM jAna sakatA / isake lie tattvArthasAra kI yaha ukti dRSTavya hai. - .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa ityetajjIvatattvaM yaH zraddhatte vetyupekSate / zeSa tattvai samaM SaDbhiH sa hi nirvANabhAgbhavet // 292 // ____ - jo zeSa tatvoM, ajIva, Asrava, bandha, saMvara/nirjarA aura mokSa - ina cha: ke sAtha arthAt inako bhI jAnate hue jIva tattva kI zraddhA karatA hai, usako jAnatA hai va virakta hotA hai vahI nirvANa kA bhAjana hotA hai / isase spaSTa hai ki akele AtmajJAna kI saMbhAvanA mokSamArga meM nahIM hai evaM eka naya kA ekAnta durAgraha AcArya jJAnasAgarajI ke dvArA niSiddha kiyA gayA hai / vastutaH jJAna kI svapara prakAzakatA vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM para AdhArita hai / sampUrNa jaina vAGmaya hI donoM nayoM ke samyak sumela se ApUrNa hai kahA bhI hai, "ubhaya nayAyattA hi pAramezvarI dezanA / " AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke vastu vyAkhyAna meM, naya nirUpaNa meM nizcaya-vyavahAra kI gauNatA evaM mukhyatA to pAI jAtI hai, niSedha nhiiN| ve jinamata kA pracAra karate hue kahIM bhI kisI naya ko nahIM chor3ate na pakSa hI grahaNa karate haiM / AcArya amRtacandrajI ne AtmakhyAti meM eka gAthA uddhRta kI hai jo nimna hai - jai jiNamayaM pavajaha tA mA vavahAra . Niccaye muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa raNa tajaM // gAthA 12 sa. prA. TIkA // ___- yadi jinamata kA pracAra (pravartana) cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM meM se eka ko bhI mata chor3oM kyoMki vyavahAra ke binA tIrtha kA lopa hogA aura nizcaya ke binA tattva kA / AcArya jJAnasAgarajI tIrtha aura tattva donoM ko sAtha lekara calate haiM / unake tIrtha aura tattva kI ekatA unake jIvana meM hI parilakSita hotI hai / kyoMki zramaNa hI vyavahAra mArga (tIrtha) ke dvArA tattva arthAt nizcaya kI siddhi karatA hai / gRhastha paramArtha nizcaya kA zraddhAlu to hai ki nizcaya kA sAdhaka nahIM hai / AcArya kundakunda samayaprAbhRta meM kahate mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pavadRnti / paramaTThamassidANaM du jadINa kammakkhao hodi 163 // -- nizcayArtha ko chor3akara vidvAn (gRhastha) vyavahAra se pravartana karate haiM dUsare artha ke anusAra (vavahAre se Na alaga aMkita karane para) vivekI vyavahAra se pravartana (AcaraNa) nahIM karate / paramArtha ke Azrita yatIzvaroM kA hI karmakSaya hotA hai / anyatra bhI zramaNa ko to nizcaya aura vyavahAra donoM kA adhikaraNa kahA gayA hai / gRhastha to vyavahAra ke hI Azrita hai usake lie to vyavahAra hI zaraNa haiM arthAt vaha isake dvArA hI Atma-kalyANa karatA huA paramparA se zramaNatva ko prApta kara mokSamArga kA nizcaya rUpa prApta karatA hai| yadi gRhastha avasthA meM hI nizcaya, jise sAkSAt mokSamArga kahate haiM, prApta ho jAya to tIrthaMkaroM ko bhI aneka pUrvajanmoM meM va isa janma meM zramaNatva aGgIkAra karane kI kyA AvazyakatA thii|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa pa. pU. AcArya jJAnasAgarajI ne cAroM anuyogoM meM grantha racanA kI hai / prAyaH pratyeka grantha meM anekAnta evaM sabhI nayoM kA sumela hai / tathApi grantha racanA vibhinna mukhya nayoM kI mukhyatA lie hue hai / ise nimna prakAra vargIkRta kiyA jA sakatA hai / dayodaya, jayodaya, vIrodaya, sudarzanodaya, bhadrodaya, muni manoraMjanAzIti, RSabhAvatAra, bhAgyodaya, guNasundara, vRttAnta ina granthoM meM upacarita asadbhUta vyavahAra naya evaM anupacarita asadbhUta vyavahAra naya kI mukhyatA hai / - samyaktvasAra zatakam, tattvArthasUtra TIkA, sadbhUta vyavahAra naya kI mukhyatA lie hue hai / evaMvidha hI vivekodaya, samayasAra pravacanasAra pratirUpaka, nizcaya naya kI mukhyatA lie haiM / inameM azuddha nizcaya naya aura zuddha nizcaya naya donoM dRSTiyoM kA vivecana hai / adhyAtma meM azuddha nizcaya bhI vyavahAra mAnA gayA hai / ina AdhyAtmika racanAoM meM pAThaka ko sarvatra nizcayaikAnta se sAvadhAna kiyA gayA hai / devAgama stotra, niyamasAra, aSTapAhuDa meM sadbhUta vyavahAra naya kI mukhyatA hai / yadyapi inakI kRtiyoM ko eka naya yA do nayoM meM bAMdhanA ucita pratIta nahIM hotA kyoMki pratyeka vAkya-samUha hI anekAMta ko lie hai phira bhI uparokta vargIkaraNa moTe rUpa meM hI mAnya hai / yahA~ katipaya granthoM ko lekara A. jJAnasAgarajI ke naya vivaraNa ko dRSTigata karanA abhISTa hogA / 11. vivekodaya yaha AcArya kundakunda svAmI kI prasiddha kRti samayaprAbhRta kA padyAnuvAda hai / grantha ke viSaya ke anusAra yaha naya samudra hI hai / padyoM kA svarUpa to gAthAoM ke anurUpa hI hai jo ki kundakunda svAmI ke mantavya kA saphala prakAzaka hai / pU. A. jJAnasAgarajI ne isakI gadya meM bhI vivecanA kI hai isI vivecanA meM unakI naya dRSTi avalokita kI jA sakatI hai / katipaya sthala yahA~ uddhRta kara unake naya kauzala ko samajhanA upayukta rhegaa| vyavahAra vyavahAra kI upayogitA varNita karate hue A. pRSTha 12 para likhate haiM " meM pha~se hue saMsArI jIvoM ko vyavahAra ke dvArA hI paramArtha kA upadeza diyA jAtA hai jaise ki sIr3hiyoM dvArA hI chata para pahu~cA jAtA hai aisA gAthA naM. 8 meM spaSTa likhA hai 'taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaNamasakkaM / ' arthAt jo loga nizcaya ko hI upayogI mAnakara vyavahAra kI avahelanA kara baiThate haiM va pUre galatI para haiN| hA~, jo loga sirpha vyavahAra ko hI apanAye rahate hoM nizcaya kI tarapha jinakA rukha hI na ho ve bhI bhUle hue haiM / " yahA~ AcAryazrI kI gaveSaNA donoM nayoM kI sArthakatA rUpa udAharaNa sahita prastuta kI gaI hai / vyavahAra zrutakevalI ke mAdhyama se vyavahAra kI upayogitA nimna meM dRSTavya hai "dvAdazAMga kA jJAtA hokara zuddha zrutakevalI use hI kahie aura Thaura svAtmalavalIna bane / mana nahIM sane //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa aura aura bAtoM meM jaba taka lagA huA hove upayoga / aisI hAlata meM he bhAI kaho kahA~ nijAtma kA bhoga mon - jo AdamI sakala zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se zrutajJAna ko prApta hokara usake dvArA zukladhyAna rUpa avasthA ko prApta karatA huA vaha kevala apanI zuddha AtmA kA anubhava kara rahA ho usa samaya vahA~ nizcaya (naya se) zrutakevalI hai parantu vahI dvAdazAMga kA jJAnI hokara bhI jisa samaya apanI zuddha AtmA ke anubhava rUpazukladhyAna meM lagna na hokara jIvAjIvAdi sampUrNa tattvArthoM ke jAnane yA anubhava karane rUpa dharmadhyAnamaya hotA hai usa samaya vaha vyavahAra zrutakevalI kahalAtA hai / matalaba yaha hai ki isa paJcama kAla ke zrutakevalI bhadrabAhu svAmI vagairaha vyavahAra zrutakevalI the kyoMki sAkSAt zukladhyAna rUpa svasaMvedana jJAna nahIM thA kintu yathAyogya dharmadhyAna thA aisA hI samayasArajI kI gAthA naM.9 aura 10 kI TIkA meM zrI jayasenAcAryajI ne spaSTa likhA hai / " A. kundakunda svAmI ne etadviSayaka gAthA meM kahA hai ki - bharahe dukkhama kAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAvaTThidaM Na hu bhaNNai so vi aNNANI mokSapAhur3a 76 // __- bharata kSetra meM duHkhamA kAla meM sAdhu ke dharmadhyAna hotA hai (zukladhyAna nahIM), vaha AtmasvabhAva meM sthita hai yaha jo nahIM mAnatA vaha ajJAnI hai / yahA~ yaha bAta spaSTa parilakSita hai ki kundakunda ko sAdhu-pada kI garimA banAye rakhanA usakA sammAna karAnA abhISTa rahA thA / sAtha hI zAstra jJAna ke samIcIna rUpa ko prApta na kara bhrama se apane ko zuddha upayogI, AtmA kA svasaMvedI, pratyakSa anubhavI mAna baiThane kA niSedha kiyA hai, dekhie - ko vididaccho sAhU saMpaDikAle bhaNeja rUvamiNaM / paccakkha mevaTuiM parokkhaNANe pavadanto // 217 samaya praabhRt|| AcArya jJAnasAgarajI ne vivekodaya ke padya-7 kA khulAsA karate hue nizcaya naya kA viSaya zuddhatA aura vyavahAra kA viSaya azuddhatA ke sadbhAva ko spaSTarUpa se prakaTa kiyA 12. zuddhAzuddhatva "vikAra hai karmoM ke saMyoga se parantu hai AtmA meM hI / AtmA khuda hI usa vikAra rUpa pariNata ho rahA hai, azuddha banA huA hai aura jaba azuddhatA hai taba zuddhatA kahA~ / azuddhatA aura zuddhatA donoM hI avasthAyeM haiM / ...... isI prakAra jIva kI zuddhatA aura azuddhatA kA hisAba hai.| azuddhatA AtmA ke jIvatva yAnI cetanA guNa kA rAga-dveSarUpa pariNAma hai aura zuddhatA vItarAgatA rUpa pariNamana evaM ye donoM eka sAtha nahIM ho sakatIM / " AcArya jJAnasAgarajI abhIkSNa jJAnopayogI the unhoMne naya pramANa viSayaka Agama kA aura adhyAtma kA gahana manthana kiyA thA / ve nirantara zAstrAbhyAsa meM nirata rahate the unhoMne uparokta varNana karate samaya kundakunda ke nimna vAkyoM ko hRdayaMgama kiyA thA -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 21 kohuvajutto koho, mANuvajutto ya mANamevAdA / / mAuvajutto mAyA lohuvajutto havadi loho 130 smypaahudd|| / - krodha-mAna-mAyA-lobha se upayukta AtmA svayaM unhIM rUpa hai arthAt vikRta azuddha hai; zuddha nahIM hai kyoMki dravya paryAya se tanmaya hotA hai / aisA nahIM hai ki rAgadveSAdi vikAra paryAya meM haiM dravya meM nahIM / sampUrNa vikAra sudhAra kA AtmA to dravya hI hai / kahA bhI hai pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayatti NiddiTuM / tamhA dhammapariNado AdA dhamo muNedavvo ||prvcnsaar-8|| jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / suddheNa tadA suddho havadi hi pariNAma sabbhAvo // 1 // -- - jisa samaya dravya jisa rUpa se (paryAya se) pariNamana karatA hai usa samaya vaha usase tanmaya hotA hai / jaba jIva zubharUpa se yA azubharUpa se pariNamana karatA hai (azuddha rUpa se) usa samaya vaha svayaM zubha-azubha hotA hai aura jaba zuddharUpa se pariNamatA hai taba zuddha hotA hai (pahale sadaiva nahIM) kyoMki yaha pariNAma svabhAvI hai / isameM vibhAva va svabhAva donoM pariNamana kI zakti hai / ___ - isase spaSTa hai ki AcArya jJAnasAgarajI kA mantavya kitanA AgamAnukUla evaM sAmayika hai / katipayajana nizcaya ke ekAntI hokara apane ko sarvathA zuddha mAnate haiM unakA mata unheM nirasana karanA pdd'aa| AcArya jJAnasAgarajI kI painI dRSTi, samAja evaM sAdhuvarga ke prati vAtsalya kA pariNAma rahA ki unhoMne apane vAGmaya meM kAnajI mata ko nizcayaikAnta mAnyatA kA nirasana naya nirUpaNa kI pratyeka vidhA meM kiyA hai / nepathya, kathya, pathya, satya, tathya, apathya - anantadharmAtmaka padArtha hone ke kAraNa usakA sampUrNa astitvasvarUpa nepathya kI bhA~ti avarNanIya hai / zabda usakI sImA ko sparza nahIM kara pAte / kahate jarUra haiM para-padArtha kA yathArtha nahIM kahate / zabda kI paridhi se bAhara hone ke kAraNa padArtha ko nepathya-gata kahanA ThIka hogA / hA~, usakA anubhava ho sakatA hai usa anubhava ko vyakta karanA ekAMgI zabda pariNati hai / yaha naya prayoga se saMbhava hotA hai / paraspara virodhI dharmoM ko sApekSatA se prakAzita karanA anekAMta hai / Atmatatva bhI evaMvidha varNanIya hai / __ AcArya jJAnasAgarajI kA kathya atyanta vAtsalyapUrNa rUpa se mAtA dvArA parosI gaI thAlI ke pathya ke samAna hitakara hai / unake vAkya anubhava ke vAkya haiM / vivekodaya kyA unakA samasta vAGmaya rogaharaNa auSadhi hai / naya viSayaka varNana se jJAta hotA hai ki ve vyavahAra naya ko satya mAnate haiM evaM nizcaya ko tathya / vyavahAra ke dvArA varNitasvarUpa AkAza kusuma ke samAna astitvahIna nahIM hai unhoMne Upara vyavahAra naya kA viSayabhUta vikAra (azuddhatA) ko vAstavika rUpa se AtmA meM hI svIkAra kiyA hai / unhoMne likhA hai ki guNasthAna,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa mArgaNAsthAna Adi AtmA meM hI hai / jaise svarNapASANa meM sonA honA satya hai tathA svarNapASANa ko bhI sonA saMjJA mila jAtI hai parantu pASANa ko alaga kara jo zuddha svarNa prApta hotA hai tathya to vahI hai / padArtha ke satya aura tathya yAnI mUla rUpa ko kathana karanevAle vyavahAra aura nizcaya naya bhI satya aura tathya rUpa se aMgIkAra karane yogya hai / vyavahAra to dUlhe ke sAtha ke yAtriyoM ko bhI bArAta kahatA hai aura ThIka bhI hai; lokamAnya hai kintu nizcaya naya to mAtra dUlhe ke gamana ko hI varayAtrA kahatA hai / AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke zabdoM meM - "varNAdiguNasthAna paryanta bhAva jinakA ki varNana samayasArajI kI gAthA naM. 50 se 55 taka meM kiyA huA hai ve saba nizcaya naya kI apekSA meM jIva ke nahIM haiM, vyavahAra naya ko lekara hI ve jIva ke mAne gaye haiM / matalaba yaha hai ki saMsArI AtmA ke sAtha meM una sabakA anAdikAla se kSIra-nIra kI bhA~ti sambandha vizeSa ho rahA hai / (satya ke darzana) kintu jIva kA AtmabhUta lakSaNa to upayoga arthAt dekhanA-jAnanA hI hai (tathya drshn)| " gAthA naM. 56 se 57 kA yaha bhAva hai / aba vyavahAra kaise hotA hai so batAte haiM - "patha ko luTatA kahe pathika ko suna karake jaise / karmabhAva ko jIvabhAva batalAyA jAtA hai vaise // sthUla dRSTi se chadmasthoM ke lie jinezvara vANI meM / phira bhI tila se taila judA hotA viveka kI vANI meM // 37 // ___ AcAryazrI kA abhiprAya vyavahAra yAnI saMyoga rUpa ko satya ke rUpa meM evaM tAdAtmya ko tathya (hArda) ke rUpa meM svIkAra karatA hai / nimna padya bhI dRSTavya hai "ekendriyAdi nAma jIva ke nAmakarma ke nimitta se / guNasthAna bhI mohakarma ko lekara hove jIva viSai // ataH zuddhanaya se na jIva ke ho sakate haiM ve saba bhI / matalaba yaha hai ki pAra inase hogA hogA vaha zuddha tabhI 140 // aise jIvAjIva ko bhedajJAna se cIra / kevala AtmAdhIna ho vahI vizva meM vIra // 41 // ___ yahA~ unakA Azaya hai ki satya aura tathya meM se vivekodaya ke dvArA jo tathya ko grahaNa karatA hai, AtmAdhIna hotA hai vahI vIra hai / vyavahAra aura nizcaya donoM hI pakSa hai / vastusvarUpa ko samajhane ke lie vibhinna bhumikAoM meM inakI upayogitA hai / koI naya na heya hai na upAdeya / ekAMgI pravRtti apathya hai, hAnikAraka hai / nayacakra kA prayoga niSpakSatA se hI kiyA jA sakatA hai / sApekSatA meM jo pathya hotA hai vahI nirapekSatA meM apathya ho jAtA hai / maraNa kA kAraNa hotA hai / kahA bhI hai -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 23 atyantanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakram / khaNDayati dhAryamANaM mUrdhAnaM jhaTiti durvidagdhAnam |purussaarth-59|| Azaya yaha hai ki jinendra bhagavAna kA nayacakra atyanta tIkSNa dhAravAlA hai / jaise ajJAnI manuSya cakra kI kisI aura kA pakSa karane usa para jora dene arthAt saMtulana na kara pAne ke kAraNa apane hI mastaka ko kATa DAlatA hai usI prakAra nayacakra ajJAnI ekAMta pakSagrAhI kI buddhi ko naSTa kara detA hai / jo nayacakra pathya hai vaha apathya ho jAtA hai / ataH naya prayoga meM eka naya kA haThAgraha varjita hai / 13. nizcaya - vyavahAra samyaktva ___isakI carcA karate hue AcArya mahArAja ne pRSTha 17 para svaracita padya kramAMka 13 kI vyAkhyA svarUpa likhA hai - "zrI jinabhagavAna ke batAye anusAra jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ina nava padArthoM kA yathArtha zraddhAna karane rUpa vyavahAra samyagdarzana prApta karake caturtha guNasthAnavartI banakara phira paJcamAdi guNasthAnoM meM saMvara aura nirjarA kA utkarSa evaM Asrava aura bandha kA kramazaH apakarSa karate hue Age bar3hakara anta meM itara samasta jIvAjIvAdi padArthoM para se apanI cittavRtti haTAkara sirpha apanI AtmA ke anubhava karane meM tallInatA rUpa parama samAdhidhAraNa kara lI jAtI hai usa para padArthoM meM sampUrNa tayA udAsInatA rUpa vItarAga chadmastha avasthA kI hAlata meM jo isa jIva kA ekAnta Atmabhiruci rUpa pariNAma hotA hai usI kA nAma nizcayasamyaktva hai / jaisA ki paM. daulatarAmajI ne bhI apane chahaDhAleM meM "para dravyani tai bhinna (haTakara) Apa meM ruci samyaktva bhalA" isa vAkya dvArA pragaTa kiyA hai aura samayasArajI ke tAtparyavRttikAra zrI jayasenAcAryajI ne to "yA cAnubhUtirAtmanaH paramasamAdhi kAle sA caiva nizcayasamyaktva" isa prakAra spaSTa hI likhA hai / " AcAryazrI ne pRSTha 2 para isI nizcayasamyaktvI ko kAraNa samayasAra likhA hai jo ki uparokta prakAra 11-12veM guNasthAna meM hotA hai / unakA samyaktva-viSayaka nirUpaNa vartamAna meM ati upayogI hai kyoMki kAnajI matAnuyAyI ekAnta nizcayAbhAsI pahale nizcaya aura pazcAt vyavahAra mArga kA mithyA rAga alApa kara bhole-bhAle jana-samudAya ko bhramita karate rahe haiM / tathA apane ko nizcaya-samyagdRSTi evaM nirvikalpa svAtmAnubhUti ke dhAraka ghoSita karate haiM / ulaTe kArya-kAraNa bhAva ko grahaNa karane ke kAraNa jinakI mati aura gati hI mithyA ho rahI hai / ve kundakunda svAmI aura unake kucha granthoM kA sahArA lete haiM kintu vANI kA prayoga unase viruddha karate haiM evaM zramaNa saMskRti aura ArSa mArga se viparIta calate haiM / jo apane ko svayaM nizcaya-samyagdRSTi kahate haiM aura nirbandha evaM mokSamArgI mAnate haiM, unako sadbuddhi pradAna karane hetu nimna kalaza ati upayogI hai - samyagdRSTiH svayamayamahaM jAtu bandhoM na me syAt / ityuttAnotpulakavadanA .. rAgiNopyAcarantu /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa AlambantAM samitiparatAM te yato'dyApi pApAH / AtmAnAtmAvagamavirahAt santi samyaktvariktAH // - sa. kalaza 137 // - jo svayaM apane ko samyadRSTi mAnate haiM aura kahate haiM ki mere kvacit kadAcit bandha nahIM hotA aura abhimAna se mu~ha phulAye haiM sAkSAt rAga kA AcaraNa kara rahe haiM / (gRhastha kI bAta hI kyA) ve muni bhI hoM aura samitiyoM ke pAlana se AlaMbita hoM phira bhI pApI haiM unheM AtmA-anAtmA ke bheda vijJAna kI prApti nahIM hai aura ve samyaktva se zUnya haiM / spaSTa hai ki sarAga avasthA meM nizcaya-samyaktva nahIM hai vaha to 11-12 guNasthAna meM hI saMbhava hai AcArya kundakunda ne samayasAra meM kahA hI hai - paramANumittayaMpi hu rAgAdINaM du vijjate jassa / Navi so jANadi appANaM tu savvAgamadharo vi // 211 // appANamayANaMto aNappayaM cAvi so ayANaMto / kaha hodi sammadiTThI jIvA jIve ayANaMto // 212 // . . arthAt paramANumAtra bhI rAgI ko samyaktva nahIM hai / nizcaya-samyaktva vItarAga cAritra kA avinAbhAvI hai| spaSTa hai ki AcArya jJAnasAgarajI mahArAja kA nirUpaNa pUrNarUpa se AgamAnukUla hai| ve kahIM bhI zithila dRSTigata nahIM hote / sAtha hI ve janahitAkAMkSA se sarvatra otaprota hI spaSTa rUpa se pratIta hote haiM / . 14. vyavahAra - nizcaya-mokSamAga jainadharma meM samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA ko mokSamAga kahA gayA hai / yaha ratnatraya bhI vyavahAra aura nizcaya ke bheda se do prakAra hai / AcArya amRtacandrajI kI tatvArthasAra meM yaha nimna ukti jJAtavya hai, nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhAsthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasyasAdhanaH // - tatvArthasAra upasaMhAra-2 // - mokSamArga nizcaya aura vyavahAra do prakAra kA hai usameM nizcaya sAdhya hai evaM vyavahAra usakA sAdhana hai / vivekodaya meM AcArya jJAnasAgarajI ne isa viSaya meM zrotAoM ko samyak bhAva hRdayaMgama karAne hetu evaM bhrAnti aura ekAnta nivAraNa hetu savistAra nirUpita kiyA hai yahA~ hama apekSita prakaraNa ko uddhRta kara rahe haiN| (pRSTha 84 se prakaraNa prArambha hai) "(hRdaya-jJAna-cAritra) bhinna ratnatraya aura abhinna ratnatraya kahe jAkara vyavahAra aura nizcaya-mokSamArga nAma se pukAre jAte haiM /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa / bhinna bhinna yoM mAni vivecaka loga caleM ina para krama se, jaba taka paha~ca na pAveM nizcaya mokSamArga para svazrama se / aura chor3i, nija meM ruci nija kA jJAna lInatA bhI nija meM, yo nizcaya patha pAve yati hokara ke karma hane kSaNa meM 102 // Upara likhe samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM AtmA ke svabhAva hai . isalie vastutaH AtmA se abhinna hote haiM phira bhI mumukSu inako lakSaNAdi se bhinna-bhinna mAnakara inheM prApta karane aura inameM niSNAta hone kI bhAvanA rakhatA hai athavA yaha para hai ise chor3anA aura apane Apako svIkAra karanA isa prakAra vivecanAtmaka ceSTA hotI hai taba taka ke pariNamana ko vyavahAra-mokSamArga kahA jAtA hai aura isa prakAra ke apane puruSArtha ke dvArA aura saba-kucha ko chor3akara apane Apake AtmasvarUpa meM ruci prApta karate hue aura saba-kucha ko bhulAkara apane Apako hI jAnate hue apane Apa meM hI tallIna ho rahatA hai jahA~ para pahu~ca kara isa jIva kI aisI avasthA ho letI hai usa kSaNa ke isake bhAva ko nizcaya-mokSamArga kahate haiM / ura samaya yaha AtmA saccA yati hokara kucha hI dera meM apane pUrvakRta karmoM ko khapA DAlatA hai| matalaba vyavahAra-mokSamArga kI sampatti niyama se nizcaya-mokSamArga kI janaka hai aura nizcaya-mokSamArga kI pUrti hone se uttarakSaNa meM mukti ho jAtI hai / yahA~ svAmI kundakundAcAryajI kI mUla gAthA isa prakAra se hai ki - mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pavadRnti / paramaTThamassidANa du jadINa kammakkhako annido-1256|| __ arthate gamayate prApyata ityarthaH, nizcayastadAtmakaH sa cAsAvarthazca taM muktvA arthAt prApta karane yogya nizcaya-mokSamArga ko lakSya meM na lekara use sAdhya na banAkara sirpha vyavahAramokSamArga meM pravRtti karanevAle loga samajhadAra nahIM hote kyoMki vyavahAra-mokSamArga to sAdhana rUpa hai usako prApta karane kA tarIkA hai / sAdhana sAdhya kA hI kiyA jAtA hai usake binA nahIM hotA / (udAharaNa) usI prakAra nizcaya-ratnatraya jisase sampUrNa karmakSaya rUpa mokSa kI sAkSAt prApti hotI hai use bhUla karake kore vrata tapazcaraNAdi rUpa vyAvahArika kriyA-kANDa meM hI lagA rahe to vaha ThIka nahIM / vaha to vrata tapa na hokara bAla tapa kahA jAvegA / vyavahAra bhI na hokara durvyavahAra evaM zubha bhI na hokara zubhAbhAsa mAnA jAvegA, adharma hI hogA dharma nahIM / mokSa kA usase koI sambandha nahIM hai / parantu sAdhyabhUta nizcaya-ratnatraya ko lakSya banAkara use prApta karane ke lie apUrNa avasthA meM sAdhana rUpa se vratAdi kA AcaraNa karanA zubharUpa hote hue bhI vyavahArarUpa se mokSamArga hai ataeva dharma bhI hai / sakala saMyamI muni ke mahAvrata hI nahIM balki deza saMyamI kI zubhAzubha rUpa mizrita ceSTA bhI dharma mAnI jAtI hai kyoMki dharma kI bhUmikA cauthe guNasthAna avrata samyagdRSTi nAmaka sthAna se hI zurU ho jAtI hai| zaGkA - hama to samajhate haiM ki zubhavRtti to vikAra bhAva hai vaha kabhI bhI dharma nahIM ho sakatI / tathA vastuvijJAnasAra ke pRSTha 92 para bhI (kAnajI ne) aisA hI likhA hai dekho,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa vItarAga zAsana meM kathita jIvAdi nava-tattvoM kI vikalpa se jo saccI zraddhA hai so puNya kA kAraNa hai kyoMki usameM bheda kA aura para kA lakSya haiN| para lakSya dharma kA kAraNa nahIM hai ityAdi tathA unake samayasAra pravacana pRSTha 437 paMkti 19 meM hI likhA hai ki navatattva ke bheda se - vikalpa se AtmA kA vicAra karanA so zubharAga hai, vyavahAra hai usameM dharma nahIM hai aura hama loga to upayukta gAthA kA bhI aisA hI artha lagAyA karate haiM ki - nizcayArthaM muktvA arthAt matalaba kI cIja eka nizcaya (abheda) ratnatraya hI hai usI kA Azraya lenA, usI se karmakSaya hote haiM / usake sivAya vyavahAra mArga ko apanAnA to kisI bhI hAlata meM ThIka nahIM hai pratyuta bandha kA hI kAraNa hai / uttara bhaiyAjI, kyA kaha rahe ho yaha tumhArA kahanA to sabhI jainAcAryoM ke viruddha par3atA hai / khuda isa samayasArajI meM hI pahale batAyA jA cukA hai ki nizcaya to tIrthaphala rUpa hai aura vyavahAra tIrtha arthAt usakI prApti kA upAya / inhIM zrI kundakunda ne cArittaM khalu dhammo aisA kahakara usa cAritra ke aNuvrata aura mahAvrata rUpa bheda karate hue una donoM dharma batalAyA hai dekho inakA cAritrapAhuDa grantha tathA ca inhIM ne apane rayaNasAra grantha meM- 'dANaM pUjA mukkho sAvayadhammo Na sAvayA teNa viNA / ' aisA likhA hai / zaGkA - aNuvrata aura mahAvratoM ko jaba ki tattvArthasUtra meM zubhabandha kA kAraNa banAkara Asrava ke varNana meM liyA hai to phira unheM dharma kaise kahA jA sakatA hai / dharma to mokSa kA kAraNa hotA hai aura Asrava saMsAra kA / uttara ThIka hai parantu usI tattvArthasUtra meM paJca samitiyoM ko saMvara meM liyA hai jo samitiyAM bhI to zubharUpa hI hotI haiN| jaba samitiyAM saMvara haiM to vrata jo hote haiM samiti gupti vagairaha sahita hI hote haiM unheM chor3akara to ho nahIM sakate / vrata avayavI aura samiti Adi unake avayava haiM / ataH yaha artha huA ki vahI vrata Asrava rUpa bhI haiM aura saMvara rUpa bhI / nirargalatA kA nirodhaka hone se to saMvara rUpa kintu kiMcit satpravatti rUpa hone se prazastAsrava rUpa bhI jaise ki jala se dhoyA huA kapar3A, binA dhule kapar3e se to sApha hotA hai kintu sAbuna se dhule hue kapar3e kI apekSA mailA bhI / vaise chaThe guNasthAna kI apekSA seto paJca guNasthAna ke pariNAma Asrava rUpa kintu caturtha guNasthAna kI apekSA saMvara ataH dharma rUpa - zaGkA dharma to vastusvabhAva kA nAma hai / AtmA kA svabhAva to nirvikalpa eka akhaNDa jJAyaka hai / aNuvrata mahAvratAdi bheda vikalpa rUpa AtmA kA dharma kaise ho sakatA hai / - uttara - ThIka hai AtmA ke svabhAva kA nAma hI dharma hai kintu AtmA kA svabhAva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya hai jo ki AtmA ke sAtha bhI aura Apasa meM bhI kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna hai / AtmA guNI hai aura ye usake guNa haiN| Azraya ina tInoM kA abhinna eka AtmA hai parantu arthakriyA ina tInoM kI bhinnabhinna haiM evaM vastu kA svarUpa kathaMcit bhedobhedAtmaka hai / vastu kA svabhAva abhedarUpI ho so bAta jainazAsana meM to mAnya nahIM hai| nirvikalpa dhyAna samAdhi meM bhI sarvathA nirvikalpapanA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 aura isake hote AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa nahIM hotA vahA~ para bhI AtmA ke guNa se guNAntara aura paryAya se paryAyAntara kA vicAra hotA hI rahatA hai / hA~, bAhya vastuoM meM terA-merA, bhalA-burA mAnate hue jo vikalpa uThate the so vahA~ nahIM hote / isIlie use nirvikalpa samAdhi kahA hai / TIkAkAra amRtacandrAcArya ne bhI AtmIka guNoM kA bhinna-bhinna pratibhAsAtmaka bhedarUpa vyavahAra kA nahIM kintu anya dravyoM ko lekara jo saMkalpa-vikalpa hote haiM tadpa vyavahAra kA niSedha kiyA hai dekho, "yaH khalu paramArtha mokSa hetotirittoM vratatapaH prabhRti zubhakarmA keSAcinmokSahetuH sa sarvo'pi pratiSiddhastasya dravyAntarasvabhAvatvAttatsvabhAvena jJAnabhavanasyAbhAvAt paramArthamokSahetorevaika dravyasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasyAbhAvAt" aisA likhA hai arthAt apane isa zarIra se kisI kA bigAr3a na karanA, sardI-garmI kI bAdhA, bhUkha-pyAsa kI vedanA kA saha lenA ityAdi AtmasvabhAva se bhinna sirpha vAhya ke vrata aura tapa ko hI jina kinhIM logoM ne mokSa kA kAraNa mAna rakkhA ho to saba yahA~ jainazAsana meM niSiddha hai, vaha mokSa kA hetu nahIM ho sakatA kyoMki vahA~ AtmA kA pariNamana nahIM hai vaha to AtmA se bhinna dravya zarIra mAtra kI kriyA hai / kintu jabaki icchA kA na karanA AtmA kA svabhAva hai aisA samajhate hue honevAlI bhojana kI icchA ko na hone dene rUpa yA na hone rUpa jo tapa huA so bheda pratibhAsarUpa hone se vyavahAra kahalAtA hai / kintu AtmasvabhAvamaya hai isalie mokSamArga hai dharma hI hai isake hote hae zarIra se jo bhojana nahIM kiyA jAtA vaha usa vyavahAra dharma kA bhI sahayogI hone se bAharI tapa kahalAkara upacAra dharma kahA jAve to kyA burI bAta hai / jo bAta jisa prakAra hai usako usa prakAra kahanA yA jAnanA so to samyagjJAna hai AtmA kA svabhAva hI hai / pratyuta isa prakAra ke bheda pratibhAsa ko bhI AtmA kA dharma na mAnanA vikalpa kahakara adharma batAnA, ekAnta abheda ko hI Atmadharma svIkAra karanA to ghora mithyAtva hai AtmA ko ajJAna svIkAra karanA hai|" pU. AcArya jJAnasAgarajI ne uparokta jo nizcaya-vyavahAra-mokSamArga kI carcA kI hai vaha bar3I saTIka hai / unhoMne ArSa-paramparA aura AcAryoM ke mantavya ko kahIM bhulAyA nahIM hai pratyutaH sthAna-sthAna para prakaTa kiyA hai / AvazyakatAnusAra uddharaNa bhI diye haiM / tatsamayapracalita mithyA ekAMta mAnyatAoM kA khaMDana madhura zailI meM kiyA hai / jaina paraMparA meM mArga grahaNa zailI yaha hai ki eka samaya eka hAtha se jisa bhAva ko grahaNa kiyA jAtA hai anya samaya meM dUsare hAtha meM rakhakara chor3a diyA jAtA hai / mokSamArga meM vyavahAra aura nizcaya yAnI zubha vratAdi kI ora nirvikalpa bhAva kI yaha rIti hai / nirvikalpa bhAva bhI mArga hai maMjila nahIM vaha bhI paramapada prApta hone para nahIM rahatA / koI apUrva dazA hai so sadAkAla rahatI hai / AcArya pUjyapAda svAmI ne mokSamArga meM grahaNa tyAga kA krama batalAte hue likhA hai - apuNyamavrataipuNyaM vratairmokSastayorvyayaH avratAnIva mokSArthI vratAnyapi parityajet // smaadhishtk-83|| avratAni parityajya vrateSu pariniSThitaH / tyajet tAnyapi saMprApya paramapadamAtmanaH samA. 840.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 - AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa - avratoM se pApa kA baMdha hotA hai aura vratoM se puNya kA aura donoM ke vyaya ko (pApa-puNya ke vyaya ko) mokSa kahate haiM ataH mokSArthI ko avratoM ke samAna vratoM ko bhI chor3a denA cAhie / (krama yaha hai) avratoM ko, hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ko parityAga kara vratoM meM niSThAvAna hokara rahe arthAt vratoM ko atyanta rUpa se aura rucipUrvaka grahaNa kara unameM apekSita kAla taka saphala nirvAha kara saMyamI rUpa meM avasthita hokara aura AtmA ke paramapada ko prApta kara unako (vyavahAra vratoM ko) chor3a deveM / yahA~ dhyAna dene yogya yaha hai ki paramapada prApta hone para grahaNa tyAga kA na to avakAtha hai na vikalpa / ataH usa sthiti meM pahu~cate-pahu~cate vrata svataH chUTa jAte haiM unako chor3A nahIM jAtA / vratoM ko chor3akara, puNya ko chor3akara yA pApa meM rahate hue paramapada meM nahIM pahu~cA jAtA / mokSArthI kA puNyabhAva hI zuddhabhAva ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki vratoM ke grahaNa hetu to pratijJA niyama liye jAte haiM chor3ane ke lie kahIM jinazAsana meM pratijJA niyama nahIM nirUpita kiye gaye haiM / pratikramaNa bhI pApa kA kiyA jAtA hai puNya kArya yA bhAva kA nahIM jisa prakAra sIr3hiyoM para car3hate samaya agrima sIr3hI para paira rakhane kA to vikalpa hotA hai parantu nIcalI sIr3hI kaba choDUM, chor3anA hai yaha vikalpa nahIM hotA / Upara kI sIr3hI para paira rakhane para nIce kI to apane Apa chUTa jAtI hai / usI prakAra uparima bhUmikA meM arthAt zuddhopayoga meM praveza karate hI vrata, zubha svataH apane Apa chUTa jAte haiM chor3anA nahIM par3atA aura nizcaya vrata to chUTate nahIM / nizcaya vrata ko paramapada yA paramasamAdhi kahate haiM / (vRhad dravya saMgraha TIkA dekheM) yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki vyavahAra aura nizcaya-mokSamArga donoM AtmA meM hI haiM; AtmA kI hI paryAyeM haiM / yahI AtmA vyavahAra-mokSamArga rUpa pariNata hotA hai aura yahI nizcaya-mokSamArga rUpa / yahI sAdhya rUpa hai yahI sAdhana rUpa / mokSamArga eka hai eka hI AtmA meM hai kintu vaha nizcaya-vyavahAra do rUpa hai kahA bhI hai - eSa jJAnadhano nityamAtmAsiddhimabhIpsubhiH / sAdhyasAdhakabhAvena dvidhaikaM samupAsyAtAm ||5||sm. klsh|| ___- AtmAsiddhi ke icchukoM ko nirantara isI eka jJAnarUpa AtmA ko sAdhya-sAdhaka dvaidhImAna yukta ekatva bhAvarUpa se upAsanA karanA cAhie / ataH jo loga vyavahAra-mokSamArga ko AtmA se para evaM jar3a kI kriyA mAnate haiM unakI yaha mAnyatA pragAr3ha mithyAtva andhakAra hai evaM vyavahAra-mokSamArga ko mAtra upacAra kahakara evaM upacAra ko avAstavika nirUpita kara tathA 'kahA hai aisA hai nahIM' kA ghoSa kara ve svayaM pApapaMka meM DUbate haiM aura anya janoM ko bhI digbhramita karate haiM / hA~, vyavahAra-mokSamArga paramparA se evaM sAkSAt rUpa se nizcayamokSamArga mokSa kA upAya hai / AcArya kundakunda ne donoM ko hI mokSamArga ke rUpa meM mAnyatA dI hai; avalokanIya hai jIvAdI saddahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAyAdi pariharaNaM caraNaM eso dra mokkhapaho |smypraabhRt 162 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa appA appammi rao sammAiTTi havei phuDu jIvo / jANai taM saNNANaM caradiha cArittamaggo tti ||bhaavpaahudd'-31 // - jIva, ajIva, Asrava, bandha saMvara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa inakA zraddhAna karanA samyaktva hai unakA jAnanA samyagjJAna hai evaM rAgAdi (viSaya-kaSAya) kA pariharaNa cAritra hai / yaha mokSamArga hai / jJAtavya hai ki yaha saba vyavahAra-mokSamArga hai| - AtmA kA apane AtmA meM lIna honA yaha samyagdarzana spaSTa rUpa se hai usako jAnanA samyagjJAna hai tathA AtmA meM vicaraNa karanA mokSamArga hai / jJAtavya hai ki yaha nizcayamokSamArga kA lakSaNa hai / yahA~ AcArya kundakunda ne 'phuDu' zabda kA prayoga kiyA hai isase vidita hotA hai ki yaha sAkSAt mokSamArga hai / AcArya jJAnasAgarajI ne isa satya ko apane do chandoM meM vyakta kiyA hai evaM samayasAra kA hArda khola diyA hai; dRSTavya hai, vyavahAra mokSamArga - apanI girI huI hAlata ko dila se jo anusaratA hai / bure kAma ko chor3a bhale se bhalA kAma vaha karatA hai // isa karttavyaparAyaNatA se sabase bhalA kahAne ko / eka roja lAyaka bana jAtA hai uttamatA pAne ko // 57 // - unhoMne yahA~ sArAMza svayaM likhA hai - ve kahate haiM usakI isa karttavyaparAyaNatA kA nAma hI vyavahAra naya hai jisakA adhikArI sarAga samyagdRSTi hai / " uparokta chanda kA artha va abhiprAya vivekodaya grantha meM pAThaka dekha sakate haiM / nizcaya-mokSamArga - "nizcayanaya ko apanAkara ke zukla dhyAna meM ho lavalIna / AtmabhAvanA ke sivAya taba aura bhAva saba hoya vilIna // usako jAne usako mAne usako hI pahicAne hai / karanA to ho dUra karma kA usakA yo bala mAne hai // 56 // uparokta varNana se yaha bAta sAmane AtI hai ki vyavahAra-mokSamArga gati kA nAma hai| to nizcaya mokSamArga yati (virAma) kA nAma hai / jaise pathika apane gantavya kI ora gamana karatA huA usakI prApti para thama jAtA hai nizcala ho jAtA hai usI prakAra vyavahAra-mokSamArga kartavyaparAyaNatA arthAt yatheSTa kriyA ke dvArA, gati ke dvArA nizcala pada rUpa nizcaya-mokSamArga yA nizcaya-kAraNa samayasAra meM sthita ho jAtA hai / yadi aura gati kI saMgati meM bhI kArya kI siddhi hotI hai / lakSyahIna gati garta meM bhI paTaka sakatI hai nirarthaka bhI ho sakatI hai evaM vidha hI kevala lakSya ke cintana athavA guNagAna se binA kriyA ke koI lAbha nahIM hai / bhogonmukhI pravRtti ko haTAkara yoga se sakriya honA par3egA / AcArya amRtacandrajI ne kahA bhI hai -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa syAdavAda kauzalasunizcalasaMyamAbhyAM - yo bhAvayatyaharahaH svayamihopayuktaH / jJAnakriyAnaya parasparatIvramaitrI pAtrIkRtaH zrayatibhUmimiyAM sa ekaH ||267 sama. kalaza // syAdvAda kI kuzalatA (naya - niSpakSatA) aura nizcala saMyama (aticAra rahita dRr3ha ) ke dvArA jo nirantara apanI AtmA meM rata hokara usako bhAtA hai, dhyAna karatA hai evaM jJAnanaya (nizcaya-naya) va kriyA-naya kI mitratA ne jise pAtra banA diyA hai aisA koI eka (viralA) vyakti hI isa kAraNa samayasAra kI bhUmikA - padavI ko prApta karatA hai / Upara ke kalaza se yaha spaSTa hai ki yaha avasthA saMyamI sAdhu ke hI sambhava hai kyoMki bhoga aura yoga kA virodha hai / paM. banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isI bhAva ko vyakta karate hue likhA hai - " do patha panthI calai na panthA / do mukha sUI siye na kanthA / dou kAma nahiM hoMya sayAne / viSaya bhoga aura mokSahu jAne // pU. AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne vivekodaya meM nizcaya - vyavahAra ke anekoM anya viSayoM ko bhI liyA hai / ye viSaya unakI anya racanAoM meM bhI hai| hama vahA~ unheM prastuta kareMge / 15. jayodaya mahAkAvya pU. A. zrI kI yaha kAlajayI kRti hai / apane vRhad kalevara ko lie hue saMskRta bhASA meM vividha chandoM ke zlokoM meM nibaddha yaha racanA jJAnapipAsuoM kA kaNThahAra banI huI hai / san 1995 meM madanagaMja - kizanagar3ha (rAja.) meM pa. pU. munirAja zrI sudhAsAgarajI mahArAja ke caraNa sAnnidhya meM cAturmAsya kAla meM unakI satpreraNA se 'jayodaya mahAkAvya' para vRhad vidvat goSThI kA Ayojana huA thA / lagabhaga sau vidvAnoM ne apane AlekhoM kA vAcana kiyA thA / jayodaya ke aMtargata samAviSTa vividha viSayoM kA UhApoha pU. munirAjajI ke tadviSayaka upadezoM evaM samAdhAnoM ke sAtha vahA~ huA thA / jayakumAra - sulocanA caritra ke mAdhyama se pU. jJAnasAgarajI mahArAja ne pAThakoM ko dharma meM lagAne kA mahatkArya sampAdita kiyA hai / cAroM anuyogoM kI sArthakatA - jainadezanA ko cAra anuyogoM meM paramparAcAryoM ne vibhakta kiyA hai / prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga evaM dravyAnuyoga / prathama tIna anuyogoM meM vyavahAra naya kI mukhyatA hai evaM dravyAnuyoga meM nizcaya kI / sApekSatA sarvatra hai / jayodaya prathamAnuyoga kI zreNI meM AtA hai / isameM bhI AvazyakatAnusAra AcAryazrI ne naya viSayaka carcAyeM kI haiM / prathama to unhoMne cAroM anuyogoM kA paThana krama jo paramparA meM prApta hai sayukti prastuta kara gRhasthoM kA yathocita mArgadarzana kiyA hai / yahA~ hama viSaya vistAra ke bhaya ko chor3akara etatsambandhI unake dvArA praNIta 5 zloka kramazaH prastuta kara rahe haiM / (TIkA unhIM ke dvArA likhita hai)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 31 sampaThet prathamato hyapAsakAdhItigItimucitAtmarItikAm / ajJatA hi jagato vizodhane syAdanAtmasadanAvabodhane ||45|| dvitIya sarga bhUtale tilakatAmutAJcatAM zrImatAM caritamarcataH satAm / duHkhamuccalati jAyate sukhaM darpaNe sadasadIyate mukham // 6 // susthitiM samayarItimAtmanaH saGgatiM pariNatiM tathA janaH / draSTumAzu karaNazrutaM zrayet svarNakaM hi nikaSeparIkSyate // 47 // saJcaret sucaraNAnuyogatastAvadAtmahitabhAvanArataH / nityazopratinivRttyaM satpathAtsaMbhavetpathi gatasya kA vyathA // 8 // kiM kimasti jagati prasiddhiyatkasya saMpadatha kIdRzI vipad / dravyanAmasamaye prapadyatAM no vitarkaviSayA hi vastutA // 9 // artha gRhastha ko cAhie ki vaha sabase pahale jisameM apane Apako karane yogya kulArIti-rivAjoM kA varNana ho, aise upAsakadhyayana zAstroM kA hI adhyayana kareM ! kyoMki apane ghara kI jAnakArI na rakhate hue duniyA ko khojanA ajJAnatA hI hogI athavA isa bhUtala para zreSTha prasiddhi ko prApta zrImAn satpuruSoM ke jIvana carita kA stavana karane para gRhastha kA duHkha dUra hotA aura sukha prApta hotA hai kyoMki apanA svaccha yA malina mukha darpaNa meM dekhA jA sakatA hai ||46 || manuSya samIcIna avasthA, kAla ke niyama apanI saGgati, zubhagati yA zubhAzubha parivartana kA ThIka-ThIka jJAna prApta karane ke lie karaNAnuyoga zAstroM kA adhyayana kare / kyoMki svarga ke khare-khoTepana kI parikSA kasauTI para hI kI jAtI hai ||47| isake bAda apanA bhalA cAhane vAle manuSya ko cAhie ki vaha caraNAnuyoga kA adhyayana kara sanmArga ko na chor3atA huA sadaiva sadAcaraNa kareM / kyoMki sanmArga para calanevAle ko kyA kaSTa hogA ||48 // isake bAda jagata meM kyA-kyA cIjeM haiM aura kisa-kisa cIja kA kaisA sundaraasundara pariNAma hotA hai, yaha jAnane ke lie dravyAnuyoga zAstra kA adhyana kareM / " isake anantara cAroM anuyogoM kI sArthakatA siddha karane hetu AcAryazrI ne batAyA hai ki cAroM anuyogoM meM hI Atmahita hI nirUpita hai / ataH koI anuyoga na to heya hai, na kisI kA kama yA adhika mUlya hai / krama kA nirdhAraNa isIlie hai ki apanI yogyatA ko dekhakara arthAt pAtratA vRddhiMgata karate hue svAdhyAya yogya grantha kA cayana karanA cAhie / vyutkrama se akalyANa hI hotA hai / loka meM bhI kakSA kI dRSTi se pAThyakrama kA nirdhAraNa hotA hai / kakSA prathama meM dasavIM kI pustaka nahIM par3hAI jAtI / prathamaM karaNaM, caraNaM, dravyaM namaH yaha krama AcArya samantabhadra svAmI ne samyagjJAna ke nirUpaNa meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM varNita kara cAroM anuyogoM kI puSTi kI hai| cAhe kisI anuyoga meM vyavahAra pramukha ho yA nizcaya / pramathama tIna anuyogoM kA parizIlana kara evaM jIvana meM utAra kara manuSya dravyAnuyoga ke adhyAtma kA pAtra hotA hai / vartamAna meM adhyAtmaparaka samayasArAdi ko hI adhyayana kara anya anuyogoM kI avahelanA karanevAle mumukSuoM ko yaha sadaiva smaraNa rakhanA cAhie ki |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kundakunda svAmI ne grantha racanA mukhya rUpa se zramaNoM ko lakSya meM rakhakara kI hai / isakA artha yaha nahIM hai ki gRhasthoM ko unake granthoM ko par3hanA varjita kiyA jA rahA hai / Aya mAtra itanA hI hai ki par3hate samaya yaha dhyAna rahe ki yaha kathana sAdhu ke lie kiyA jA rahA hai aura sAdhu avasthA prApta kara hameM ise svIkAra karanA hogA, sevanIya hogA to bhrama nahIM rahegA tathA vyavahAra athavA nizcaya meM kisI kA pakSa nahIM hogA / unake granthoM meM prAya: muni, zramaNa Adi zabdoM se saMbodhana kiyA gayA hai tathA anya bhI adhikAMza sthaloM para muniparaka vyAkhyAna pAyA jAtA hai / eka do udAharaNa prastuta haiM Na vi hodi appamatto evaM bhaNanti suddhaM NAo jo Na pamato jANago dra jo bhAvo / so u so ceva ||samayaprAbhRta 6 || yahA~ yaha kahA hai ki zuddhajJAyaka bhAva na pramatta hai na apramatta / pramatta aura apramatta do bheda muni ke hI hote haiM gRhastha ke nahIM / pramatta aura apramatta ina donoM guNasthAnoM se Upara zuddha jJAyakabhAva hai / gRhastha kI yahA~ carcA nahIM / gRhastha para yaha kathana lAgU nahIM hotA / pravacanasAra ke jJAnAdhikAra kI antima do gAthAoM meM to kundakunda ne zramaNoM ko spaSTa nirdeza dete hue kahA hai, "jo muni avasthA meM ukta padArthoM kA zraddhAna nahIM karatA vaha zramaNa nahIM hai aura jo moha kI dRSTi kA ghAta kara cukA hai, Agama meM kuzala hai, virAga arthAt cAritra ke prati udyata hai vaha mahAtmA zramaNa hai aura dharmasvarUpa hai / isa uddharaNa se hamAre ukta kathana kI pUrNatayA puSTi ho jAtI hai / kevala aSTapAhuDa meM, cAritrapAhur3a meM do-cAra gAthAoM meM hI mAtra gRhastha dharma kA varNana hai / ataH unakI racanAyeM prathamakAlpikoM ke lie nahIM haiN| jinheM deva-guru-zAstra ke svarUpa kA bhAna nahIM, sAta tattvoM se jo aparicita haiM guNasthAna, mArgaNAsthAna aura jIvasthAnoM kA jinhoMne kabhI nAma bhI nahIM sunA, karmabandha kI prakriyA se jo anajAna hai nayoM kA jinheM bodha nahIM hai aise loga bhI yadi samayasArAdi adhyAtma ke nizcaya aura vyavahAra kathana meM utarate haiM to usase svayaM unakA hI akalyANa hai / yaha to saMsAra- zarIra bhogoM se antaH karaNa se virakta aura paJcaparameSThI ko ananya zaraNa rUpa se bhajanevAle (vyavahAra meM pAraMgata) una tAttvika patha ke pathikoM (kevala mumukSu nahIM apitu mokSamArgiyoM) ke lie hai jinako na vyavahAra kA pakSa hai na nizcaya kA kyoMki samayasAra nayapakSAtIta hai aisA svayaM kundakunda svAmI ne kahA hai / AcArya jJAnasAgarajI ne anuyogoM kI sabhI vidhAoM ko apanI divya lekhanI se sparza kiyA hai unheM kisI viziSTa anuyoga kA athavA naya kA pakSa nahIM hai / ThIka bhI hai sAdhu kA anta:karaNa svaparahitasAdhana kI udAtta bhAvanA se bharA huA hai ve vItarAga mArga ke anuyAyI haiM / samatA- kSamatA unake aMga-aMga meM vyApta hai cAhe mana ho yA vAhya tana / mukhyatA kisI anuyoga kI ho tiraskAra unhoMne kisI bhI Agama vAkya kA nahIM kiyaa| anuyoga paraspara pUraka haiM / eka anuyoga kI siddhi meM anya kI siddhi garbhita hai / yahA~ AcArya amRtacandrajI do zloka prastuta karanA aprAsaMgita na hogA / dRSTavya hai -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 33 dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM mithodvayamidaM nanusavyapekSaH / tasmAnmumukSuradhirohatu mokSamArga dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya // 12 // dravyasyasiddhau caraNasyasiddhiH dravyasya siddhizcaraNasya siddhau / buddhveti karmAviratA pere'pi dravyAviruddhaM caraNaM carantu // 13 // (pravacanasAra TIkAgata zloka - caraNAnuyoga cUlikA) caraNaM dravyAnusAra hai aura dravya caraNAnusAra hai / arthAt donoM (caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ) sApekSa haiM / isalie yA to dravya kA Azraya lekara athavA caraNa kA lekara (mukhya kara) mumukSu ( muni) mokSamArga meM ArohaNa karo (12) dravya kI siddhi meM caraNa kI siddhi hai aura caraNa kI siddhi meM dravya kI siddhi hai yaha jAnakara karmoM se avirata tathA anya bhI dravyAnuyoga se aviruddha ( anusAra) caraNAnuyoga kA AcaraNa karo / - pU. AcArya jJAnasAgarajI kA hRdaya vAtsalya evaM sattveSu maitrIbhAva se ApUrNa thA / ve isa bAta se sadaiva sAvadhAna rahate the ki kahIM bhI zAstra kA viruddha artha saMpAdita na ho / unheM tAtkAlika zAstra viruddha evaM ekAMta nizcaya-vyAkhyAna ke prati jAgarukatA thI / apane vAGmaya meM spaSTa rUpa se unhoMne nAma lekara sadoSa vaktRtA kA ullekha evaM usakA nirasana kiyA hai, jayodaya kI sva-pajJa TIkA (zloka saMkhyA 41, uttarAMza sarga 15 ) kA nimna vAkya sUtra hI jJAta hotA hai "saddharmavyAkhyAnamapi vyAkhyAtRdoSeNa kRtvA sadoSamevAdhunA bhavati visaMvAdatvAt / ". - artha - vyAkhyAtA (pravacanakAra) ke doSa ke kAraNa samIcIna dharma kA vyAkhyAna bhI vartamAna meM doSapUrNa hai kyoMki usase visaMvAda hotA haiM / yadi vaktA meM doSa hai prAmANikatA nahIM hai viSaya - kaSAya se virakta nahIM hai evaM ekAntI hai to usakA vacana bhI pramANa kI koTI meM nahIM AtA / kahA bhI hai 'vaktRprAmANyAtvacanaprAmANyam / ' vaktA kI pramANatA se vacana kI prAmANikatA hai / A. jJAnasAgarajI kA nirUpaNa atyanta prAmANika hai unhoMne jo kucha bhI naya nirUpaNa kiyA sabhI anekAntAtmaka hai / unakI samasta racanAyeM hI nimna padya kA anusaraNa karatI pratIta hotI haiM jisameM jina dezanA ke samasta vAkyoM, samasta anuyogoM ko hI satya evaM sArthaka nirUpita kiyA hai sakala manekAntAtyakamidamuktaM vastujAtamakhilajJaiH / kimu satyamasatyaM vA na jAtu zaGketi karttavyA // puruSArthasiddhayupAya 23 artha - AcArya amRtacandrajI samyagdarzana ke ni:zaGkita aMga kA varNana karate hue kahate haiM ki sarvajJa bhagavAna ne sampUrNa vastu kA anekAntamaya svarUpa vastu kA anekAntamaya svarUpa kahA hai unakI samasta dezanA anekAntamaya hai| cAhe nizcaya se kathana yA vyavahAra se / usameM kyA satya hai kyA asatya hai, amuka satya hai amuka asatya hai yaha zaMkA nahIM karanA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AcArya jJAnasAgara vADmaya meM naya-nirUpaNa cAhie isI kI puSTi AcArya jJAnasAgarajI ne kI hai / unhoMne pratyeka anuyoga ke pratyeka vAkya ko apekSA se satya pramANita kiyA hai / anuyogoM meM vastu svarUpa vyAkhyAna meM virodha bhI dRSTigata hotA hai kintu vaha virodha apekSA dRSTi se avirodha ke lie hai / 16. vyutpatti camatkAra pU. A. mahArAja ne anya zabdoM kI camatkRta karanevAlI vyutpattiyoM ke sAtha hI nayoM kI bhI atizaya manohArI evaM upayogI vyutpattiyAM kI haiN| pahale hamane kucha prastuta bhI kI haiM / jayodaya meM isI prakAra kA eka sthala dRSTavya hai / satrahaveM sarga meM zloka saMkhyA 90 kI svopajJa TIkA meM yaha prastuta kI hai / dezakAlAnusAro vacanapaddhatiprakAro nayaH * deza kAla ke anusAra vacana zailI ke vizeSa yA bheda ko naya kahate haiM / kitana saTIka vyutpatti hai / deza kAla ke viparIta kathana ko svayameva kunaya saMjJA prApta hotI hai| koI bhI kathana sarvatra sarvasthiti meM sArthaka nahIM hai asatya hI hai| eka sthala para unhoMne likhA hai ki 'arhanta nAma satya hai' yaha vAkya bhale hI samIcIna ho kintu vivAha ke avasara para nahIM bolA jAtA unakI nayarUpatA yA satyatA zavayAtrA meM hI hotI hai / 17. anekAnta siddhi jayodaya meM zrI AcArya jJAnasAgarajI ne anekAnta ke mahattva ko sthApita kiyA hai / hai vIrodite samuditairiti saMvadamaH saMprApitaM ca 44 dRSTavya .................... 11 kalyaprabhAvavazataH pratibodhanAma / manujaizcaturAzramitva mekAntavAdavinivRttitayApti vittvam 1145 sarga 18 // bhagavAna mahAvIra ke dvArA samarpita mata anekAntavAda meM samudita-saMgaThita hue manuSya kalikAla se prabhAvita na ho, prabodha ko prApta kiyA arthAt apane karttavyakarma kA nirdhAra kara brahmacarya, gArhasthya, vAnaprastha aura RSitva ina cAra AzramoM ko prApta kiyA tathA ekAntavAda ko chor3akara svasthatA kA anubhava kiyA / he rAjan Apa yaha saba jAnate haiM, ataH hama kahate haiM ki Apa jJAnI haiM / yaha sarvatra jJAtavya hai ki samyak nayoM (nizcaya - vyavahAra athavA inakA vistAra) ke samUha ko, samyak ekAntoM ke samUha ko anekAnta kahate haiM / mithyA, nirapekSa yA mithyA ekAntoM ke samUha ko mithyA anekAnta yA anekAntAbhAsa kahate haiM / anekAnta siddhi kA tAtparya hI nizcaya-vyavahAra donoM kI siddhi se hai / pU. mahArAja ne to Upara do bar3I mArgadarzana sUcanAyeM dI haiM / 1. anekAntavAda meM hI saMgaThana saMbhava hai| vartamAna jo vighaTana hai vaha ekAntapakSa /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa ke durAgraha ke phalasvarUpa hI hai / apane ko kundakunda kA anuyAyI ghoSita karanevAle nizcaya ekAMta ke viSa se viSAkta hokara kundakunda ke sacce anuyAyI digambara sAdhuoM kI pratiSThA girAne meM lage haiM evaM tyAga-tapasyA ke mArga ke viparIta jhaMDA gAr3a rakhA hai / yadyapi jaina samAja isase sAvadhAna hokara parityAga kara rahA hai / 2. sAmAjika evaM vyaktigata svAsthya kA anubhava anekAnta meM hI hotA hai / eka A~kha se hI sadaiva dekhanevAlA manuSya aMta meM asvastha ho hI jAvegA / naya aura nayana lagabhaga ekArthavAcI haiM / naya bhI netra haiM / dravyArthika (nizcaya), paryAyArthika (vyavahAra) netra rUpI vastu svarUpa ko jAnane ke upAya haiM / / Upara AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne jisa saMgaThana aura svAsthya kA mahAmaMtra anekAnta udghoSita kiyA hai vaha anekAnta hI bhagavAn mahAvIra kA sarvodaya tIrtha hai / AcArya samantabhadra kI yaha ukti dRSTavya hai - sarvAntavat tadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mithyo'napekSam / sarvApadAmantakaraM durantaM savarNodayaM tIrthamidaM tavaiva ||yuktynushaasn 92 // isa zloka meM AcArya samantabhadra ne arpitAnarpita naya-paddhati ke prayoga yukta evaM samasta ApattiyoM ke nAzaka arthAt sahaastitva ke mahAmantra anekAnta ko sarvodaya tIrthaM ke rUpa meM vyAkhyApita kiyA hai / yahI mantavya AcArya AcArya jJAnasAgara kA Upara varNita hai / padArthoM ke satsvarUpa kA varNana karate hue mahArAja ne abheda naya (nizcaya naya) evaM bheda naya kA nirUpaNa nimna zloka evaM svopajJa TIkA meM kiyA hai udAharaNa ke mAdhyama se supAcya evaM sugama rUpa meM hai, avalokanIya hai / sadetadekaM ca nayAdabhedAd dvidhA'bhyadhAstvaM cidacitprabhedAt / viloDanAbhirbhavatAdavazyamAjyaM ca takraM muni gorasasya // - sarga 26/92|| TIkA - he prabho ! saditi sAmAnya vastu tadapi cAmedAnnayAdevaikaM bhavati / bhedAnnayAntu punastvaM ciccetanAtmakamacijjaDAtmakamiti prabhedAd dvidhA dvirUpatayAbhyadhA uktavAn / yathAvazyameva viloDanAbhirgorasyaikasyaivAjyaM ghrataM takraM ca mathitamiti bhavatAdeveti dvirUpaM pRthak pRthak bhuvi| he bhagavAn, isa sat ko Apane abheda naya se eka tathA bheda naya kI apekSA cetanaacetana ke prabheda se do prakAra kA kahA hai / yaha ThIka hI hai ki viloDana karane para pRthvI para gorasa ke ghI aura takra ke bheda se do bheda avazya ho jAte haiM / padArtha kA svarUpa bhedAbhedAtmaka hone se hI vyavahAra aura nizcaya naya kI pravRtti utpanna hotI hai / AcArya jJAnasAgarajI ne sodAharaNa donoM bhedoM ko vAstavika mAnA hai / ghI-takra donoM pratyakSa dRSTavya haiM usI prakAra donoM naya vAstavika haiM koI bhI naya avastu kA kathana nahIM karatA / yahA~ hama ukta kathana kI puSTi hetu AcArya amRtacandrajI kA nimna kalaza prastuta karate haiM, ekasyacaiko na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtau / yasyatvavedI cyuta pakSapAta stasyAsti nityaM khalu ciccideva // 81 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa eka naya kI (nizcaya kI) dRSTi se AtmA eka hai kintu vyavahAra naya kI dRSTi se eka nahIM hai aneka hai AtmA ke viSaya meM do nayoM kA yaha pakSapAta hai / jo tattvavedI hai vaha pakSapAta se rahita hai usake lie to AtmA AtmA hI hai / cAhe eka rUpa meM ho cAhe anekoM rUpoM meM / abheda rUpa meM ho yA bheda rUpa meM ho / 18. sarasvatI mUrti se anuyoga siddhi AcArya jJAnasAgarajI kavitva zakti ke kIrtimAn the / padArtha meM chipI huI pratibhA evaM vastusvarUpa jJAyakatA ko ve sahaja meM hI grahaNa kara lete the / loka meM sarasvatI kI jo pratimA mAnya hai usake cAra hAtha haiM / eka meM vINA, dUsare meM pustaka, tIsare meM mAlA aura cauthA hAtha goda ke madhya meM haiM / AcArya jJAnasAgara ne cAroM bhujAoM ko cAroM anuyogoM kI rUpaka vyakta kiyA hai / vINA se prathamAnuyoga, pustaka se karaNAnuyoga, mAlA se caraNAnuyoga evaM goda meM rakhane se dravyAnuyoga / cAroM hI anuyoga donoM nayoM nizcaya-vyavahAra ke dvArA varNita haiM anekAnta maya haiM / AcArya amRtacandrajI ne bhI sarasvatI jinavANI ko anekAnta kI mUrti ghoSita kiyA hai yathA - anantadharmaNastattvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayImUrtinityameva prakAzatAm ||smysaar-2|| ukta sarasvatI mUrti se anekAnta nirUpaNa, anuyogoM kI siddhi jayodaya sarga 19 meM zloka 25 se 28 taka dRSTavya hai / vistAra bhaya se saMketa mAtra kiyA hai / ___19. vIrodaya mahAkAvya vIrodaya AcArya jJAnasAgarajI mahArAja kA prasiddha mahAkAvya hai isa sambandha meM pU. AcArya vidyAsAgarajI ke ziSya evaM pU. AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke praziSya pU. munirAja sudhAsAgarajI mahArAja ke pAvana sAnnidhya meM vRhad goSThI sampanna ho cukI hai / vIrodaya meM vibhinna prakAra ke upayogI viSayoM kA samAveza A. zrI ne bar3I sUjha-bUjha se yathAsthAna kiyA hai / isameM unhoMne saMkSepa meM nizcaya-vyavahAra evaM anekAnta ko prastuta kiyA hai / / maMgalAcaraNa kI parasparA meM bhagavAna mahAvIra ke guNoM kI stuti karate hue ve kahate vIra ! tvamAnandabhuvAmavIraH mIro guNAnAM jagatAmamIraH / eko'pi sampAtitabhAmaneka-lokAnanekAntamatena neka // - sarga 1-5 - he vIra, tuma Ananda kI bhUmi hokara bhI avIra ho aura guNoM ke mIra hokara bhI jagata ke amIra ho / he neka (bhadra) tuma akele ne hI eka hokara bhI anekAMta mata se aneka logoM ko (paraspara virodhiyoM ko) ekatA ke sUtra meM sambaddha kara diyA hai / yahA~
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 37 vIrodhAbhAsa alaMkAra evaM yamakAlaMkAra kI paddhati meM anekAnta ko saha-astitva kA sUtra nirUpita kiyA gayA hai| aura bhI dekhie, dIpe'JjanaM vArdakule tu zampAM gatvAmbudhau vADavamapyakampA / medhA kilAsmAkamiyaM vibhAti jIyAdanekAntapadasya jAtiH // __- sarga 19-22 - dIpaka meM aJjana, bAdaloM meM bijalI aura samudra meM vaDavAnala ko dekhakara hamArI buddhi niHzaGka rUpa se svIkAra karatI hai ki bhagavAn kA anekAntavAda sadA jayavanta hai / uparokta paraspara virodhI tattvoM ke saha-astitva ko dekhakara yahI mAnanA par3atA hai ki pratyeka padArtha meM aneka dharma haiM / isI aneka dharmAtmakatA kA dUsarA nAma anekAnta hai| isakI sarvatra sadA vijaya hotI hai / AcArya samantabhadra ne kahA bhI hai - "jIyAt trailokyanAthasya . zAsanaM jinazAsanam / " anekAnta kI vijaya kA mUla kAraNa apekSA dRSTi athavA syAdvAda hai|aacaaryjnyaansaagrjii mahArAja ne sarga 14 meM apekSA prayoga se dravya kI nityatA aura anityatA donoM kI siddhi kI hai| sacetanAcetanabhedabhinnaM . jJAnasvarUpaM ca rasAdicinham / kramAd dvayaM yo pariNAmi nityaM yato'sti paryAyaguNairitItyam // 25 // yahA~ Azaya yaha hai ki guNoM kI apekSA cetana-acetana sabhI dravya nitya haiM evaM paryAyoM kI apekSA anitya yA pariNAmI haiM / yahA~ spaSTa hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya ye tIna lakSaNa paryAyArthika naya evaM dravyArthika naya donoM apekSAoM se hI siddha hote haiM / 20. saptabhaMgI naya AcArya jJAnasAgarajI ne vIrodaya ke 19veM sarga ke prAraMbha meM saptabhaMgI naya kI utthAnikAsvarUpa katipaya zlokoM kI racanA kI hai unameM ekAdi ko prastuta karanA caahuuNgaa| prAgrUpamujjhitya sametyapUrvamekaM hi vastUta vido vidurvaH / he sajjanAstatrayamekakAlamato virUpaM vadatIti bAlaH // 2 // ____ - pratyeka vastu apane pUrva rUpa (avasthA) ko chor3akara apUrva (navIna) avasthA ko dhArama karatI hai phira bhI vaha apane mUla svarUpa ko nahIM chodd'tii| aisA jJAnIjanoM ne (kundakundAdi AcAryoM ne pravacanasAra Adi meM) kahA hai / so he sajanoM Apa loga bhI vastu kI vaha utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka trirUpatA eka kAla meM hI anubhava kara rahe haiM / jo vastusvarUpa se anabhijJa haiM aise mUrkhajana hI vastu ko isase viparItasvarUpa vAlI kahate haiM / bhAvArtha yaha hai jo kevala utpAda yA vyaya yA dhrauvya ko hI vastusvarUpa kahate haiM ve yathArtha se anabhijJa hI haiM / kucha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa loga dravya ko to sarvathA dhruva mAnakara paryAya ke astitva ko hI pRthak kahakara usameM utpAdavyaya mAnate haiM yaha bhI ajJAna hai / tInoM eka hI kAla meM aura tInoM paryAyAzrita hokara bhI saba eka dravya meM hI haiM / kahA bhI hai - utpAdaTThidibhaMgA vijjante pajjaesu pajjAyA / davve hi santiNiyadaM tamhA davvaM have savvaM // - pravacanasAra - 101 - utpAda-vyaya-dhrauvya paryAyoM meM vidyamAna rahate haiM aura paryAya niyama se dravya meM hotI haiM (sabakA AdhAra dravya hI hai) ataH dravya hI saba-kucha hai arthAt vahI utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa hai / apekSA bheda se dravyAMza aura paryAyAMza kI svIkRti ke kAraNa dravya ko dhruva evaM paryAya ko utpAda-vyaya rUpa kaha sakate haiM, sarvathA nahIM / AcArya jJAnasAgarajI ne udAharaNa dekara yaha ukti prastuta kI hai - "trayAtmikAtaH khalu vastujAtiH / " 3 // samasta vastu jAti utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai / kisI anya manISI ne bhI "sarva hi triguNAtmakaM" kahakara yahI satya prakaTa kiyA hai / yaha trirUpatA vyavahAra naya kA viSaya hai kyoMki akhaNDa abheda padArtha meM bhI tIna yA nyUnAdhika bheda sthApana karanA vyavahAra naya kA hI prayojana hai / yahA~ vyavahAra bhI sadbhUda vyavahAra naya rUpa hai / kucha nayasvarUpa se anabhijJa jana aisA kahate haiM dravya meM utpAda-vyaya upacAra se hai vAstavika nahIM hai / unakI yaha mAnyatA ThIka nahIM hai kyoMki upacAra kA (upacarita asadbhUta) kArya to vasturUpa se bheda hone para bhI abheda sthApana karanA hai / utpAda-vyaya anya dravyarUpa to haiM nahIM jinakA amuka dravya meM astitva hai apitu ve to eka hI dravya meM haiM, kahA bhI hai, "utpAdvyayadhrauvyayuktaM sata" (sUtra) / yaha bhI jAnane yogya hai eka dravya dUsare meM apane utpAda-vyaya-dhrauvya ko saMkramita nahIM kara sakatA / AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne uparokta sat kI siddhi meM astitva aura nAstitva ina donoM hI dharmoM ko vyAkhyApita kiyA hai, ve dRSTAntasahita kahate haiM - narasya dRSTau vi'bhakSyavastu kirestadetadvarabhakSyamastu / ekatra tasmAtsadasatpratiSThAmaGgIkarotyeva janasya niSThA // 4 // manuSya kI dRSTi meM viSTA abhakSya vastu hai kintu zUkara ke to vaha parama bhakSya vastu hai / isalie eka hI vastu meM sat aura asat kI pratiSThA ko jJAnIjana kI zraddhA aGgIkAra karatI hI hai / uparokta dRSTAnta meM yaha prakaTa hai ki eka hI kAla meM viSTA meM bhakSyatA kA astitva aura nAstitva hai / donoM dharma yugapat haiN| __AcArya akalaGkadeva ne rAjavArtika meM isI astitva aura nAstitva ko vidhi aura pratiSedha zabdAvalI meM kahakara saptabhaMgI kA lakSaNa nimna prakAra likhA hai -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 39 __ "ekasmin vastuni praznavazAd dRSTeneSTena ca pramANenAviruddhA vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI / " prazna ke anusAra eka vastu meM pramANa se aviruddha vidhipratiSedha dharmoM kI kalpanA saptabhaMgI hai / prazna sAta hI saMbhava haiM ata: bhaMga bhI sAta hote haiM / AcArya jJAnasAgarajI ne bhI pUrvAcAryoM ke uparokta prakAra ke abhiprAyaH ko hI apanI saptabhaMgI kI prarUpaNA meM prastuta kiyA hai / zrotA ko isakA bhAva ThIka se hRdayaMgama ho etadartha saTIka udAharaNoM kA avalambana liyA hai / jJAtavya hai, rekhaikikA naivalaghurnagurvI ladhvyAH parasyA bhavati svadurvI / gurvI samIkSyAya laghustRtIyAM vastusvabhAvaH sutarAmitIyAna // 5 // artha - koI eka rekhA na svayaM choTI aura na bar3I hai / yadi usI ke pAsa usase choTI rekhA khIMca dI jAya to vaha pahalI rekhA bar3I kahalAne lagatI hai aura yadi usI ke dUsarI ora bar3I rekhA khIMca dI jAya to vahI choTI kahalAne lagatI hai / isa prakAra vaha pahalI rekhA choTI aura bar3I donoM rUpoM ko apekSAbheda se dhAraNa karatI hai / basa, vastu kA svabhAva bhI ThIka usI prakAra kA jAnanA caahie| isa prakAra apekSA vizeSa se vastu meM astitva dharma siddha hote haiM pratyeka vastu svacatuSTaya, apane dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA asti rUpa hai aura pazcatuSTaya kI apekSA nAstirUpa yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki nizcaya-naya kI dRSTi se to vastu abheda eka hai usameM to padArtha ke saptabhaMga dRSTigocara bhI nahIM hote / samasta saptabhaMgI vyavahAra naya ke Azrita hI hai / vaha vyavahAra naya sadbhUta vyavahAra hai jisameM kucha parAzrita prakaraNa athavA para kI apekSA hone se upacArita naya kA bhI samAveza hai / Upara AcAryazrI ne mukhya do dharma (bhaMga) astitva aura nAstitva nirUpita kie haiM ve bhI apekSA se / ataH pratyeka bhaMga apekSA se hone se usake pahale syAd pada jor3anA abhISTa hai / yahA~ hama AcArya mahArAja ke zabdoM ko vistAra se uddhRta karanA cAheMge / tAki pUre saptabhaMgI naya kA svarUpa pAThaka ko avagata karAyA jA ske| "santi svabhAvAtparato na yAvAstasyAdavAggocarakRtaprabhAvAH / sahetyatastatritAyAtprayogAH saptAtra vindanti kalAvato gAH // 6 // artha - jaise jau (yava) apane yavarUpa svabhAva se 'hai' usa prakAra gehU~ Adi ke svabhAva (catuSTaya bhAva) se 'nahIM' hai / isa prakAra yava meM astitva aura nAstitva ye donoM dharma siddha hote haiM / yadi ina donoM hI dharmoM ko eka sAtha kahane kI vivakSA kI jAya, to unakA kahanA saMbhava nahIM hai, ata: usa yava meM avaktavya rUpa tIsarA dharma bhI mAnanA par3atA hai / (binA apekSA ke avaktavya hai jaise rekhA ko choTI yA bar3I kahanA avaktavya hai) / isa prakAra vastu meM asti, nAsti aura avaktavya ye tIna dharma siddha hote haiM / inake dvisaMyogI tIna dharma aura trisaMyogI eka dharma isa prakAra saba milAkara sAta dharma siddha ho jAte haiM / jJAnIjana inheM hI saptabhaMga ke nAma se kahate haiM /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa saptaprakAratvamuzantibhoktuH phalAni ca trINyadhunopayuktam / pRthakkUtau vyasta-samastatAtaH nyUnAdhikatvaM na bhavatyathAtaH // 7 // artha - jaise harar3a, baher3A aura A~valA ina tInoM kA alaga-alaga svAda hai / dvisaMyogI kahane para haraDa aura A~vale kA milA huA eka svAda hogA, haraDa aura baher3e kA milA huA dUsarA svAda hogA aura baher3e aura A~vale kA tIsarA svAda hogA / tInoM ko eka sAtha milAkara khAne para eka cauthI hI jAti kA svAda hogA / isa prakAra mUla rUpa harar3a, baher3A aura A~valA ke eka saMyogI tIna bhaMga, dvisaMyogI tIna bhaMga aura trisaMyogI eka bhaMga ye saba milakara sAta bhaMga jaise ho jAte haiM aura usI prakAra asti, nAsti, avaktavya ye tIna aura inake dvisaMyogI tIna bhaMga aura trisaMyogI eka bhaMga ye saba milakara sAta bhaMga ho jAte hai| ye bhaMga na isase kama hote haiM aura na adhika hote haiM / Upara likhA hI hai ki cUMki prazna bhI sAta hI saMbhava hai ataH unake uttara svarUpa bhaMga bhI sAta hI haiM / bhAvArtha - asti 1, nAsti 2, avaktavya 3, asti-nAsti 4, asti-avaktya 5, nAsti-avaktavya 6, astinAsti-avaktya 7 / ye sAtoM bhaMga pratyeka vastu ke yathArtha svarUpa kA nirUpaNa karate haiM / ataH usa apekSA ko prakaTa karane ke lie pratyeka bhaMga ke pUrva syAt (kathaJcita, kisI apekSA se) pada kA prayoga kiyA jAtA hai / ise hI syAvAda rUpa saptabhaMgI kahate haiM / isa syAvAda rUpa saptabhaMga vANI ke dvArA hI vastu ke yathArtha svarUpa kA kathana saMbhava hai anyathA nhiiN| isI sarga ke zloka saMkhyA 21 meM AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne sahetuka rUpa se bhagavAna ke anekAnta zAsana ke Azraya lene kI svIkRti svayaM kI hai dekheM, samasti nityaM punarapyanityaM yatpratyabhijJAkhyavidA samityam / kuto'nyathA syAd vyavahAranAma sUktiM pavitrAmiti saMzvayAmaH // 21 // dravya kI apekSA (nizcaya naya se) vastu nitya hai aura paryAya kI apekSA (vyavahAra naya se) vahI anitya hai / yadi nizcaya naya ko hI ekAnta rUpa se mAnakara vastu ko sarvathA nitya kUTastha mAnA jAya to usameM arthakriyA pariNamana nahIM banatI hai aura yadi (vyavahAra naya ko hI ekAnta se svIkAra kara) sarvathA kSaNabhaMgura mAnA jAya to usameM yaha vahI hai isa prakAra kA pratyabhijJAna nahIM ho sakatA / ataeva (donoM nayoM ko sApekSa svIkAra kara) vastu ko kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnanA par3atA hai / anyathA loka-vyavahAra kaise saMbhava hogA. isalie vyavahAra ke saMcAlanArtha hama bhagavAna mahAvIra ke pavitra anekAntavAda kA sahArA lete haiN| A. jJAnasAgarajI mahArAja ne apane gaMbhIra cintana, manana evaM abhIkSaNa jJAnopayoga ke dvArA jainadarzana kI gaharAiyoM kA avagAhana kiyA thaa| ve naya vizArada the, nyAya, jise pramANazAstra, hetuzAstra, AnvizikI athavA tarka bhI kaha sakate haiM, ke paMDita the / vIrodaya kA unnIsavAM aura bIsavA~ sarga to A. kundakunda ke pravacanasAra aura A. samantabhadra kI AptAmImAMsA kA nicor3a hI vidita hotA hai / jainetara darzanoM ke ekAnta kA nirasana evaM svamatasthApana
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 41 kI unakI zailI advitIya hai| unhoMne gUr3ha, rUkSa evaM kliSTa nyAya ke tattvoM kA sarala, saundaryayukta evaM supAcya vyAkhyAna kara rucipUrNa banA diyA hai / prathamAnuyoga ke mahAzAstra vIrodaya kI yaha vizeSatA hai / AcArya mahArAja ne prameya dArzanika granthoM kA pArAyaNa karake hI ina adhyAyoM kI racanA kI hogI / unhoMne svayaM unnIsaveM sarga kI samAptisUcaka puSpikA meM 'anekAnta tattvasthiti' rUpa hI yaha sarga svIkAra kiyA haiM, dekhie " zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM / vANIbhUSaNaM varNinaM ghRtavarI devI cayaM dhIcayam // sarge'GkendusamaGkite tadudite'nekAntatattvasthitiH 1 zrI vIra pratipAditA samabhavattasyAH punItAnvitiH // 19 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa, bAla brahmacArI paM. bhUrAmala (vartamAna muni jJAnasAgara) viracita isa vIrodaya kAvya meM vIra bhagavAna dvArA pratipAdita anekAnta evaM tattvasthiti (yA anekAnta rUpa se athavA anekAntamaya tattvasthiti) kA varNana karanevAlA yaha unnIsavAM sarga samApta huA / bIsaveM sarga meM A . jJAnasAgarajI ne yukti aura Agama ke pariprekSya meM sarvajJasiddhi ko pratipAdita kiyA hai / yaha sarga bhI vastutaH unakI prajJA pU~jI kA jvalanta udAharaNa hai / vidvAnoM evaM janasAdhAraNa donoM ke lie avazyameva paThanIya evaM anusaraNIya hai / 21. pravacanasAra yaha AcArya kundakunda kI mahAn kRti hai / darzana aura cAritra ko vyAkhyAyita karane kA unakA anUThA prayAsa hai / isameM jJAnatattva, zreyatattva aura caraNAnuyoga kA viSaya cAritra samyak prakAra sugaThita paddhati se nirUpita kiyA gayA hai| pU. A. jJAnasAgarajI mahArAja ne AdhyAtmika grantha kI gAthAoM kA saMskRta zlokoM meM evaM hindI padyoM meM tathA svopajJa hindI gadya kI TIkA meM svarUpa pratipAdita kiyA hai| yaha anuvAda evaM vyAkhyAna kI mizrita racanA hai / A. kundakunda ke anurUpa hI unake abhiprAya ko isameM spaSTa kiyA gayA hai / isake antargata Ane vAle viSayoM kA nirUpaNa bhI nizcaya-vyavahAra nayAtmaka hai / bhale hI nizcayavyavahAra kA nAma na liyA jAve parantu unakA vivecana to prAyaH sarvatra hai / 22. sarAga evaM vItarAga cAritra nizcaya-cAritra ke svarUpa kA varNana karate hue AcArya mahArAja kahate haiM caraNaM zamarUpeNa cAritraM dharmanAma bhAk / Atmano pariNAmo hi mohakSobhAtigaH zamaH // 7 // padyAnuvAda jo zamabhAvarUpa hotA hai vahI dharma kahalAtA hai / mohakSomavihIna Atma pariNAma jainamata yo gAtA // -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa cAritra vAstava meM dharma hai aura samatA bhAva kA AcaraNa cAritra hai evaM moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hI zama yA samatA bhAva hai / yahA~ pUrNa vItarAga bhAva hI pariNita kiyA gayA hai / kyoMki darzanamoha evaM cAritramoha ke udaya se rahita hI moha-kSobha se atIta pariNAma hotA hai / vItarAga cAritra hI nizcaya - cAritra hai AcAryazrI ne ise 'Atmano pariNAmoM' kahakara paranirapekSa evaM abhinna karttRkarma bhAvarUpa zuddha pAriNAmika pariNamana nirUpita kiyA hai / use zuddhopayoga bhI kahA hai / sarAgacAritra kA nirUpaNa karate hue A. ne ullikhita kiyA hai vratAni samitIrakSA nirodhAni ca paJcadhA / kacaluJcanamasnAnamAcelakyamilAzayam 119 11 adantadhAvanaM sthityA bhojanaM caikadhA dine / vizuddhayAvazyakaSaTkaM bho mune mUlaguNanimAn // 10 // 42 - hindI padyAnuvAda vratasamitIndrijaya Avazyaka loca bhU zayana para adantona "asnAna eka bhojana dina meM utthita jinavarajI ne aTThAisa ye mUlaguNa kahe haiM sAdhu vahI hotA hai jisake inameM kamI na ho pAI // 5 // mukti / bhukti / bhAI / - 5 vrata, 5 samiti, 5 indriyavijaya, 6 Avazyaka, kezaloMca, digambaratva, asnAna, bhUzayana, adantadhAvana, khar3e hokara bhojana, ekabAra bhojana / ye muni ke 28 mUlaguNa vyavahAracAritra yA sarAgacAritra rUpa haiM / cAritrAdhikAra meM hI A. jJAnasAgarajI kA yaha zloka sAdhu ke sarAgacAritra kA nirUpaNa karatA hai (cAritrAdhikAra) sanmatajJAnasandezaH jinapUjAdyupadezo 'pyastucaryA ziSyagrahaNapoSaNam sarAgiNAm - 116811 - samIcIna dharma kA upadeza, ziSyoM ko grahaNa karanA, unakA poSaNa karanA, jinendra bhagavAna kI pUjA kA upadeza yaha sarAgacAritra ke dhArI zramaNoM kI carcA hai / anya bhI vandanA, dharmacarcA, sAdhusevA Adi bhI sarAgacAritra hai / yahA~ jise sarAga kahA hai use Agama meM vyavahAracAritra saMjJA hai donoM ekArthavAcI haiM dRSTavya hai, asuhAdo viNivittI pavittI ya jANa cAritta / vadasamidi gutti evaM vavahAraNayAdu jiNa bhaNiyaM // suhe vRhadravya saMgraha 45
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 43 artha azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti ko cAritra jAno vaha vrata, samiti, gupti rUpa hai isa cAritra ko jinendra bhagavAna ne vyavahAra naya se cAritra kahA hai / sArAMza yaha hai vyavahAra naya azubha se haTakara zubha pravRtti ko (bhale hI vaha rAgamaya ho ) cAritra kahatA hai / isako anya zabdoM meM vyavahAra saMyama, kriyA, AcaraNa kaha sakate haiM / isa samasta prakaraNa ko hama A. jJAnasAgarajI ke zabdoM ke dvArA Apake sammukha rakhate haiM, isameM upayogI etadviSayaka sAmagrI pAThaka ko milegI / pravacanasAra pRSTha 3 - "samyagdarzana, samyagjJAna sahita jo samyakcAritra hai vaha sarAga aura vItarAga ke bheda se do prakAra hai / vItarAga cAritra se to sAkSAt nirvANa kI prApti hotI hai kintu sarAgacAritra se devendra pada prApta krake taduparAnta manuSya bhava meM cakravartI yA baladeva vagairaha kI rAjavibhUti ko prApta karake phira muni hokara mukti prApta karatA hai evaM sarAgacAritra paramparA mukti ko prApta karake phira muni hokara mukti prApta karatA hai evaM sarAgacAritra paramparA mukti kA kAraNa mAnA gayA hai / " jJAtavya hai ki zubhopayoga evaM zuddhopayoga nAma bhI ina cAritroM ke svIkRta kie gaye / tathA zubhopayoga aura zuddhopayoga donoM hI dharma nirUpita kiye gaye haiM / apekSA vyavahAra evaM nizcaya kI hai| dekhiye, nimna padya meM zuddhopayogI aura zubhopayogI donoM ko dharmAtmA kahA gayA hai / . pravacanasAra pRSTha 5 "zuddhopayogavAn zubhopayogavAn pratipadyate / muktiM svarga-sukhaM sa zAsanam // 29 // " matalaba yaha hai ki zuddha yA zubha upayoga kI vyavasthA meM AtmA apane Atmatattva ko svIkAra kiye hue rahatA hai kintu azubha kI dazA meM Atma-bhAva, Atmatattva se dUra haTakara utpatha ko apanAye hue rahA karatA hai| zuddha yA zubhopayogI jIva dharmAtmA hotA hai aura azubhopayogI jIva adharmI, pApI, pAkhaNDI hotA hai / isIlie vaha narakAdika duHkhoM kA bhAjana hotA hai / " yahA~ hama A. kundakunda cAritrAdhikAra kI gAthA uddhRta karanA prAsaMgika samajhate haiM, samayamhi suhovajuttA ya hoMti suddhavajuttA suddhavujuttA aNAsavA sesa 11651 jina zAsana meM zramaNa do prakAra ke hote haiM, zuddhopayogI aura zubhopayogI / unameM zuddhopayogI anAsrava haiM aura zeSa arthAt zubhopayogI Asrava sahita / yahA~ zubhopayogI bhI zramaNoM kA astitva svIkAra kiyA hai aura ve dharma pariNata haiM / ye do bheda zramaNoM ke haiM arthAt gRhastha ke nahIM / gRhastha to zubhopayogI taka ho sakatA hai / pravacanasAra kI dasavIM gAthA to tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena ne ullikhita kiyA hai ki prathama guNasthAna lekara tRtIya taka ghaTatA huA azubhopayoga, cauthe se chaThaveM taka bar3hatA huA zuddhopayoga kA sAdhaka zubhopayoga tathA sAtaveM se bArahaveM taka bar3hatA huA zuddhopayoga tathA terahaveM, caudahaveM samaNA tesiM - - dharmAtmA iti sAsavA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa meM zuddhopayoga kA phala hotA hai / tAtparya yaha hai ki gRhastha to zubhopayogI evaM vyavahAra mokSamArgI hI hai / usake cAritra ko sarAgacAritra yA vyavahAracAritra kahA hai / vizeSa yaha hai ki sAtaveM ke svasthAna apramatta rUpa meM zubhopayoga evaM sAtizaya-zreNI ArohaNa ke abhimukha rUpa meM zuddhopayoga kA sadbhAva hotA hai / Upara zubhopayogI ko bhI dharmAtmA kahA gayA hai isa para A. jJAnasAgarajI mahArAja svayaM zaGkA uThAkara samAdhAna karate haiM, (pRSTha 6) __ zaMGkA - Apane zubhopayogI jIva ko dharmAtmA kahA so hamAre to samajha meM nahIM AyA kyoMki dharma to zuddhopayoga kA nAma hai jisase mukti kI prApti hotI hai evaM vaha jisake ho vaha dharmAtmA hai yaha ThIka hai jaise ki yahIM para na. 11 kI gAthA meM 'yadi AtmA zuddhasamprayogayutastadA tadA dharma pariNato bhavati yato nirvANasukhaM prApnoti' likhA hai tathA aura bhI jaina granthoM meM hamane to yahI sunA hai ki jo jIva ko mukti prApta karA detA hai vahI dharma hai jaisA ki zrI ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA hai - 'dezayAmi samIcInaM dharma karma nibrhnnm| saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe' // 2 // isa zloka se bhI spaSTa ho rahA hai / zubhopayoga to azubhopayoga kI taraha hI saMsAra kA kAraNa hai / yaha bAta dUsarI hai ki azubhopayoga se naraka nigoda meM jAtA hai aura zubhopayoga se svarga jAtA hai / / uttara - yaha to tumhArA kahanA ThIka hai jIva ko mukti prApta karAnevAlA dharma hai, kintu saMsAra meM hI ghumAnevAlA adharma hotA hai / phira bhI jainAcAryoM ne usa dharma ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa se tIna bhAgoM meM vibhakta kara batAyA hai jaisA ki isI grantha kI chaThI gAthA meM AyA hai / usameM bhI pradhAnatA samyakcAritra kI hai kyoMki saphalatA cAritra ke hI AdhIna hai / sarala zabdoM meM samatAbhAva kA nAma cAritra hai jo ki moha aura kSobha se yA ahaMkAra aura mamakAra se rahita AtmA kA parimAma hotA hai jaisA ki yahIM (pravacanasAra ko) sAtavIM gAthA meM batAyA jA cukA hai / vaha cAritra do prakAra kA hotA hai / eka to moha se aura kSobha se sarvathA rahita hotA hai ataH saMsArAbhAvarUpa apane kArya ko karane meM pUrNa samartha hotA hai use zuddhopayoga yA vItarAgacAritra (nizcaya naya se cAritra) kahate haiM / dUsarA vaha hotA hai - jahA~ moha (mithyAdarzana) kA to abhava hotA hai parantu kSobha (rAga-dveSa) kA sarvathA abhAva na hokara AMzika sadbhAva banA rahatA hai jisase vaha apanI zakti kA vikAsa na kara sakane ke kAraNa tatkAla apane kArya ko sampanna nahIM kara sakatA hai / aise cAritra ko hI sarAgacAritra (vyavahAra naya se cAritra) yA zubhopayoga kahate haiM / isa zubhopayogavAlA jIva laukAntika yA anuttarika deva tathA balabhadra tIrthaMkarAdi pada pAtA huA apanI AtmA meM samAzvAsana prApta karatA hai jo ki zubhopayoga eka azakta dharmAtmA ke lie zakti sampAdana kA hetu hone se ThIka hI hai / zaMGkA - to phira TIkAkAra amRtacandrAcArya ne use (zubhopayoga ko) heya kyoM likhA? uttara - unhoMne zuddhopayoga ko dRSTi meM (apekSA meM) rakhate hue zubhopayoga ko heya batAyA hai so ThIka hI hai / zuddhopayoga kI apekSA se to zubhopayoga halkA hI hai / jaise mAna lo, do manuSya eka sthAna para jAne ke lie ravAnA hue / unameM se jo dRr3hAdhyavasAyI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 45 hai vaha berokaToka sIdhA zIghratA se calA jA rahA hai / dUsarA bhI usI sar3aka para dhIre-dhIre bIca meM vizrAma lete hue cala rahA hai / ye donoM eka hI patha ke pathika haiM parantu calane meM uttamatA pahale manuSya kI hai / isI prakAra zuddhopayogI aura zubhopayogI ina donoM kA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mArga eka hI hai / donoM hI mukti ko lakSya meM lekara calate haiM ataH donoM hI dharmAnuyAyI haiM / bheda itanA hI hai ki vaha (zuddhopayogI) kheda rahita hai aura yaha (zubhopayogI) khinnatA ko lie hue hai jaisA ki TIkAkAra zrI amRtacandra likhate "yadAyamAtmA dharmapariNatasvabhAvaH zuddhopayogapariNatimudvahati tadA niHpratyanIkazaktitayA svkaarykrnnsmrthcaaritrHsaakssaanmokssmvaapnoti| yadAtu dharma pariNatasvabhAvo'pi zubhopayogapariNatyA saMgacchate tadA sapratyanIkazaktitayA svakAryakaraNAsamarthaH kathaJcid viruddha kAryakAricAratriH zikhitaptaghRtopasiktapuruSo dAhaduHkhamiva svargasukhabandhabhavApnoti / " AcArya mahArAja kahate haiM ki mAnalo do manuSya haiM jinake rUkSa havA lagane se zarIra meM darda ho gayA hai / donoM ThIka honA cAhate haiM / inameM eka vyAyAmazIla hai jo daNDa baiThakAdi karake pasInA nikala jAne meM anAyAsa hI svastha ho jAtA hai / dUsarA apane zarIra ke darda ko miTAne ke lie agni para uSNa kiye hue tela yA ghRta kI mAliza karatA hai jisase usakA darda to dhIre-dhIre kama ho jAtA hai parantu isake jo garama-garama tela lagAyA jA rahA hai usakI kucha pIr3A bhI ho rahI hai / isI prakAra zuddhopayogI aura zubhopayogI ye donoM hI mokSamArgI haiM / donoM hI dharmAtmA haiM parantu inameM se zuddhopayogI jIva to apanI pUrNa zakti se dharma meM lagA huA rahatA hai ataH sAkSAt mokSa ko prApta kara letA hai aura zubhopayogI jIva bhI dharmarUpa avazya pariNata ho rahA hai phira vaha apanI zakti dabI huI hone se apanA abhISTa kArya pUrA na kara sakane ke kAraNa sudhAra rUpa ceSTA ke sAtha-sAtha bigAr3a rUpa ceSTA ko bhI lie hue hotA hai ataH svarga sukha prApta karatA hai / matalaba yaha hai ki zubhopayogI jIva apUrNa dharmAtmA hotA hai / azubhapayogI jIva to sarvathA hI dharmazUnya adharmI pApI hotA hai jisase vaha kuyoniyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai / ....... yaha saba likhane kA tAtparya yaha hai ki azubhopayoga atyanta heya hai / isase zubhopayogI acchA hai kyoMki isake ho jAne para dharma kI abhiruci avazya hotI hai parantu usa dharma kI pUrNatA zuddhopayogI ke binA nahIM ho sakatI / sArAMza ......... zuddhopayoga usI puruSa ke hotA hai jo sarvaprathama yathArtha tattvoM ke zraddhAna karake apane upayoga ko azubha se haTAkara zubharUpa banA letA hai / vAhya sampUrNa padArthoM kA tyAga karate hue saMyama dhAraNa karake sAdhu dazA ko svIkAra kara letA hai phira apane antaraMga meM bhI sphurAyamAna honevAle rAga dveSabhAva para bhI vijaya prApta karatA huA pUrNa virAgatA para A jAtA hai / usakI dRSTi meM na to koI zatru hI hotA hai na koI mitra hI hotA hai / vaha sukha aura duHkha ko bilkula samAna samajhatA hai / AtmA meM utpanna honevAle kAma, krodha, mada, mAtsarya aura IrSyA Adi vikArI bhAvoM kA mUloccheda karake jabataka apane Apako zuddha na banA liyA jAya tabataka vAstavika pUrNa zAnti nahIM mila sakatI hai aura ina saba vikAroM kA mUloccheda isa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa duniyAdArI kI jhaMjhaTavAle kauTumbika jIvana meM phaMse rahakara kabhI nahIM ho sakatA kintu isase mukta hokara nirdvandva dazA apanAne se hI ho sakatA hai / " yahA~ dhyAna dene yogya A. kundakunda ke pravacanasAra kI mUla gAthA prastuta karanA saMgata pratIta hotA hai - suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigatarAgo 1 samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo ti // 14 // - isameM 'samaNo suddhovaogo' arthAt viziSTa muni hI zuddhopayogI hai yaha spaSTa hai| A. jayasena ne pravacanasAra TIkA meM gRhastha ke zuddhopayoga kI bhAvanA (gAthA 248 ) meM likhI hai / yaha bhAvanA zubhopayoga hI hai / yaha bhI gauNarUpa se ullikhita kiyA hai / zuddhopayoga kI bhAvanA kI muni ke mukhyatA hai / vartamAna kAla meM to sAdhu ke bhAvanA hI pAI jAtI hai kyoMki zreNI ArohaNa kA abhAva hai / jaba sAdhu ke lie bhI isa bhAvanA rUpa zubhopayoga tathA uparyukta bAhya sarAgacAritra rUpa zubhopayoga upAdeya hai to gRhastha ke lie to zubhopayoga upAdeya hI hai heya nahIM / vaha to aparamabhAva meM hI sthita hai aura kundakunda ne aparamabhAva meM sthita jIvoM ke lie vyavahAra naya, jisakI apekSA zubhopayoga upAdeya hai kA upadeza diyA hai / "Upara jJAnasAgarajI mahArAja ne zubhopayoga ko bhI dharma saMjJA dI hai vaha samIcIna hI hai / yadyapi unhoMne AcArya kundakunda svAmI kI gAthA kI vyAkhyA kI hai tathApi spaSTa rUpa se zubhabhAva ko dharmarUpa meM ghoSita karanevAlI eka gAthA ko ullikhita karane kA lobhasaMvaraNa maiM nahIM kara pA rahA hU~, dRSTavya hai . bhAvaM tiviha payAraM suhAsuhaM ca suddhameva NAdavvaM / asuhaM aTTarauddaM suhadhammaM jiNavariMdehiM ||bhaavpaahudd 76 // - bhAva tIna prakAra ke haiM zubha, azubha aura zuddha / unameM azubha to Arttaraudra (pApa) hai aura zubhabhAva dharma hai aisA jinendradeva ne kahA hai / Azaya yaha hai ki zubhopayoga bhI AtmA ko zuddha karane kA upAya hai / pU. mahArAjajI ne pRSTha 8 para zaMkA uThAkara eka spaSTIkaraNa diyA hai / "zaMkA kyA AtmA vAstava meM azuddha hai hama to pUrNa sarvathA zuddha samajhate haiM / uttara * vAstava zabda kA matalaba hotA hai kevalapana / kevala (akelApana) kI avasthA - meM vikAra nahIM ho sakatA hai / parantu isa AtmA ke sAtha meM anAdikAla se karmapudgala paramANuoM kA mela ho rahA hai ataH isa saMsArI jIva meM vikAra hai / zaMkA AtmA ke sAtha karmoM kA mela hai to bhI kyA huA / karmoM kA eka paramANu AtmarUpa aura AtmA kA eka pradeza bhI karma paramANu rUpa nahIM huA hai phira AtmA kA kyA bigar3a gayA / AtmA ke pradeza bhinna haiM aura karma paramANu bhinna haiM / jaise kucha gehU~ haiM inameM kucha kaMkara milA dene se ye kaMkaradAra ho gaye phira bhI gehU~ gehU~ hI haiM kaMkara kaMkara -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa hI hai / hama jaba cAheM gehU~ se kaMkaroM ko nikAlakara bAhara kara sakate haiM / (yaha nizcayAbhAsI ekAntI kI mAnyatA yahA~ prakaTa hai / ) uttara - AtmA kA aura karmoM kA gehU~ aura kaMkaroM ke samAna mela nahIM haiM kyoMki AtmA ke pradeza gehU~ kI taraha bhinna nahIM hote haiM / AtmA to asaMkhyAta pradezoM kA eka akhaNDa dravya hai vaha kisI tUmbI ke Upara miTTI kI taraha AtmA ke Upara karmapuMja se lipaTa rahA ho aisA nahIM hai / ......... AtmapariNAmoM se karmoM kA aura karmoM ke prabhAva se AtmA kA pracalana (pariNamana, vikArIbhAva) rahatA hai / matalaba yaha hai ki jaise agni ke samparka se moma apane ghanatva ko tyAgakara pighala jAyA karatA hai vaise hI strI-putrAdi bAhya padArthoM ke samparka meM mohanIyAdi karmoM ke udaya ko pAkara AtmA bhI rAgadveSAdi vikAroM ke rUpa meM pariNata ho jAyA karatA hai / " (azuddha hotA hai)| AcAryazrI ne jisa bhAva ko yahA~ prakaTa kiyA hai usake samarthana meM paJcAdhyAyI kA yaha zloka prastuta karanA abhISTa hogaa| jIvazcet sarvataH zuddho mokSAdezo nirarthakaH / neSTamiSTatvamatrApi tadarthaM vA vRthA zramaH // - yadi jIva sarvathA zuddha hai to mokSa kA upadeza vRthA hai (mokSa ko upadeza to zuddha hone ke lie hotA hai) kintu mokSa ke iSTatva ko nakAranA to aniSTa hI hai evaM mokSaprApti ke lie zrama karanA bhI bekAra hai / sAMrAza yaha hai Atma-zuddhi hetu zubhopayoga (sarAgacAritra) aura zuddhopayoga (vItarAgacAritra) donoM hI upayogI haiM / zubhopayoga paramparA mokSamArga hai aura zuddhopayoga sAkSAt rUpa se / zubhopayoga sAdhana hai zuddhopayoga sAdhya / binA zubhopayoga ke kabhI bhI zuddhopayoga nahIM hotA / jaise kalI puSpa ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai evaMvidha hI zubhopayoga bhI zuddhopayoga rUpa meM pariNata ho jAtA hai / zuddhopayoga kI upalabdhi suvididipayattasutto' evaM 'zukvecAdyepUrvavidaH' ke anusAra zrutakevalI ko hotI hai / jJAtavya hai ki zuddhopayoga hone para zukladhyAna avazya hotA hai / 23. AtmAnubhava kA sadbhAva prastuta viSaya nizcayaikAnta ke pracAra ke pariprekSya meM vivAda kA banA huA hai kyoMki nizcayanaya ke pakSapAtI pahale nizcaya bAda meM vyavahAra mAnakara cauthe guNasthAna meM mAtra samyagdarzana ke sadbhAva ke AtmAnubhava kI kalpanA kara 'itobhraSTA tatobhraSTAH' ho rahe haiN| pUA. jJAnasAgarajI mahArAja ne isa viSaya ko bhrAnti-nivAraNArtha pravacanasAra pravacana meM pRSTha 18 para uThAyA hai, dekhie - "zaMkA-koI-koI vidvAn kahate haiM ki dravya zrutakevalI to nahIM kintu bhAva zrutakevalI to pazu bhI ho jAtA hai kyoMki tiryaJca ke bhI paJcama guNasthAna honA batAyA hai jahA~ samyagdarzana Avazyaka hai jo AtmAnubhavapUrvaka hotA hai aura AtmAnubhava binA zrutajJAna ke ho nahIM sktaa| kyA yaha ThIka hai?
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa uttara - saMjJI paJcendriya pazu samyagdarzana sahita aNuvratoM kA pAlaka ho sakatA hai yaha bAta to ThIka hai kintu caturthAdi sakaSAya guNasthAnoM meM jo samyagdarzana hotA hai vaha vyavahArasamyagdarzana kahalAtA hai / isa avasthA meM AtmAnubhava na hokara Atmatattva kA zraddhAna hotA hai| (dekheM gommaTasAra kI guNasthAna paribhASAyeM) jo sadguru saMdeza ke anumananAtmaka zrutajJAnAMza ko lie hotA hai / anubhavanAtmaka nizcaya (vItarAga) samyagdarzana to maharSi logoM ke parama samAdhikAla meM hI banatA hai / isako spaSTa karane ke lie granthakAra ke samyaktvasAra zataka ko dekhanA cAhie yA zrI samayasArAdi pUrvAcAryapraNIta granthoM kA svAdhyAya karanA caahie|" yahA~ vicAraNIya hai ki anubhava kA artha rasAsvAdana hai / vastu jaisI hogI vaisA hI usakA AsvAdana hogA / gur3a ko cakhakara cInI kA rasAsvAdana nahIM ho sakatA / nIma ko cakhakara mizrI kA anubhava nahIM ho sakatA / usI prakAra jisa guNasthAna meM hogA usI rUpa AtmA kA to anubhava hogA / mokSamArga meM saMsArI anubhava yA mithyAtva aura kaSAya kA anubhava parigaNita nahIM hotA / jaba taka kaSAyAMza hai taba taka paramArtha se AtmAnubhava yAnI zuddha AtmAnubhava nahIM hogA / krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAya saMyukta hone para AtmA tadrUpa ho jAtA hai to anubhava to usI kA hogA / etadartha zrI A. jJAnasAgarajI mahArAja ne ArSa paramparAnusAra paramasamAdhikAla gupti avasthA meM isakI svIkRti dI hai / pUrva avasthA meM mana kI vizrAnti nahIM hai / parigraha viSAya-kaSAya isameM bAdhaka kAraNa hai yahA~ samayasAra nATaka ke do chanda prastuta hai - jAha~ pavana nahiM saMcarai tahA~ na jala kallola / taise parigraha chA~Dikai manasara hoya aDola // vastu vicArata dhyAvatai mana pAvai vizrAma / rasa svAdata sukha Upajai anubhava yAko nAma // A. kundakunda ne jo kahA hai usa bhAva ko A. amRtacandrajI ne nimna kalaza meM vyakta kiyA hai - ya eva muktavA nama pakSapAtaM svarUpaguptAH nivasantinityam / vikalpajAlacyuta zAntacittAs ta eva sAkSAdabhRtaM pibanti // 69 // - jo naya pakSa ko chor3akara arthAt nirvikalpa hokara nirantara svarUpa meM gupta yAnI trigupti avasthA meM samasta vikalpajAla se rahita zAnta cita ho jAte haiM ve hI sAkSAt AtmAnubhava rUpa amUla kA pAna karate haiM / vAstava meM mana kI sthiratA, svacchatA aura anubhava ekArthavAcI haiM / jaba jala kI kalloleM samApta ho jAtI hai to candramA kA pratibimba svayameva prakaTa ho jAtA hai / zraddhA mAtra ko anubhava nahIM kahate jaba jJAnopayoga cAritra meM dhyAnarUpa ho jAtA hai to anubhava kahalAtA hai / yaha jJAna guNa kI paryAya hai jo vItarAgacAritra ke avinAbhAvI hai / hA~, samyagdarzana ke hone para hI anubhava hotA hai so ThIka hI hai kyoMki darzana-jJAnacAritra tInoM kI ekatAhI mokSamArga hai aura anubhava ko mokSamArga kaheM to bhI ThIka hai / moTe taura para to anubhava zabda kA prayoga kahIM bhI kiyA jA sakatA hai / upacarita-vyavahAra
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara vADmaya meM naya-nirUpaNa 49 I yA upacAra (kAraNa meM kArya kA) bhI apane rUpa meM mAnya hai / jitanA kaSAyAMza ghaTatA hai usa vizuddhi rUpa pariNata AtmA kA vyAvahArika anubhava svIkArya hai kyoMki pratyeka saMjJI jIva kA jJAna guNa mana ke mAdhyama se kucha-na-kucha anubhava to karatA hI hai / mithyAtvajJAna- cAritra se yukta AtmA se samyaktva - cAritra AtmA ke upayoga meM antara to hai hI / nizcaya naya ke dvArA mAnya anubhava A. jJAnasAgarajI ne samAdhikAla meM svIkAra kiyA hai vaha uparokta vizleSaNa se siddha hai / ise hI nizcaya - mokSamArga kahate haiM / A. jJAnasAgarajI ne dhyAna avasthA (samAdhikAla) meM anubhava arthAt zuddha AtmAnubhava likhA hai / gRhastha ke mokSamArgI dhyAna saMbhava nahIM hai / uttama saMhanana kA ekAgracintanirodha dhyAna kA lakSaNa hai| hA~, hama loga jo gRhastha ke dhyAna kI saMbhAvanA kahate haiM vaha vastutaH bhAvanA hai / ise vyavahAra naya se anubhava kaheM to ThIka hai / A. zubhacandrajI kA nimna zloka ise samyak spaSTa karatA hai 1 bhAvanA parA / ekAgracintArodho yastaddhyAnaM anuprekSArtha cintA vA tajjJairamyupagamyate // jJAnArNava 25 / 16 // vyavahArika anubhava vAstava meM paramArtha se bhAvanA, anuprekSA, arthacintana hI hai / kahIM caturtha guNasthAnavAlA jIva apane ko samAdhistha muni sadRza anubhavI nahIM mAna le etadartha hI A. jJAnasAgarajI ne spaSTIkaraNa kiyA hai / pRSTha 110 " (gRhastha ke zuddhAtmA ke dhyAna ) agara unakA uparyukta vicAra vartamAna avasthA kI apekSA se hai taba to bilkula hI jhUThA / pAgala ke pralApa hI sadRza hai / yadi Atmadravya kI apekSA se apane Apa ko sudhArane ke lie kiyA jAtA hai to ThIka hI hai / yaha zuddhAtmadhyAna nahIM kahA jA sakatA hai / yaha to zuddhAtmabhAvanA . vicAra mAtra hai| dhyAna to AtmA ke upayoga kA tadnukUla pariNamana honA mAnA gayA hai / " unakI dRSTi meM to pUrva kathita anusAra ina guNasthAnoM kA anubhava yA sarAgaratnatraya vyavahArara- mokSamArga rUpa meM nizcaya - mokSamArga kA sAdhana hai / unhoMne pRSTha 46 para isI hetu aMkita kiyA hai ki "azubha bhAva se zubha para Aye binA zuddhabhAva para nahIM pahu~cA jA sakatA hai / " nIce zubha, azubha, zuddha upayogoM viSayaka A. jJAnasAgarajI ke zabdoM ko vizeSarUpa uddhRta kiyA jAtA hai tAki vizeSa parijJAna ho sake, (pRSTha 46) / - - 24. pApa-puNya, zubha-azubha, zuddha upayoga aise hI jo manuSya zubhabhAva ko hI paryApta samajha rahA hai vaha zuddhatA ko kaise prApta ho sakatA hai ? vaha to apane vicAra ke anusAra sadA azuddha hI banA rahegA / usake zubhabhAva meM aura azubhabhAva meM koI khAsa antara nahIM hotA hai / yaha bAta ThIka hI hai. isa prakAra kaha karake syAdvAda siddhAnta ke pAragAmI AcArya mahArAja ( A. kundakunda) aba uparyukta dRSTikoNa se bhinna dRSTikoNa (vyavahAra naya) ko svIkAra karate hue phira kahate haiM 44
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa __ zubha aura azubha bhAva (pApa-puNyabhAva) meM yadi vizeSatA lAnI ho to zrI arahaMta bhagavAna kI zaraNa grahaNa karanI hogI / ye azubha kI taraha zubhabhAva kA bhI tyAga karake svayaM zuddhatA ko prApta kara cuke haiM evaM auroM ko bhI usakA upadeza de rahe haiM / aise arahantoM ko Adarza mAnakara unakA guNAnuvAda gAnevAle mahAzaya ke aMtastala meM yaha vizvAsa honA avazyambhAvI hai ki jisa prakAra arahantoM ne apane Apako zuddha karake batAyA hai usI prakAra kA prayatna yadi maiM bhI karUM to apanI AtmA meM vikAra rUpa se utpanna honevAlA rAgAdi bhAvoM ko dhIre-dhIre abhyAsa ke bala se ghaTAte hue anta meM inakA sarvathA abhAva kara sakatA hU~ ......... isa prakAra arahantoM ko jAnanA, mAnanA evaM guNAnuvAda karanA prakArAntara se apane Atmatattva ko hI jAnanA, mAnanA evaM guNAnuvAda karanA hai / arahantoM ke prati vAstavika anurAga rakhanevAle vyakti kI Atmatattva kI bhUla dUra ho jAtI hai jisase aba isakA zubhabhAva uparyukta zubhabhAva (pApAnubandhI puNya) se bhinna jAti kA ho jAtA hai / apane uttara kAla meM zuddhatA vidhAyaka hone se vAstavika zubhopayoga hotA hai / " zaGkA - grAhya to zuddha ko karanA cAhie azubha kI taraha zubha bhI tyAjya hI hai kyoMki AtmA jaise azubha kA tyAga karake zubha ko svIkAra karatA hai vaise hI zubha kA bhI tyAga karake anta meM zuddha bana jAtA hai / uttara - azubha kA pradhvaMsAbhAva zubha hai / zubha kA pradhvaMsAbhAva zuddha hai yaha bAta to ThIka hai / "cAritramoha ke sAtha darzanamoha kA bhI honA azubhopayoga hai kintu darzanamoha dUra hokara cAritramoha kA rahanA zubhopayoga hai aura cAritramoha kA bhI abhAva ho jAnA zuddhopayoga hai / " azubha aura zubha ye donoM to, kRtyatatparatAmaya hote haiM kintu zuddha kRtyAbhAvarUpa, kRtakRtyatAmaya hotA hai, itanA inameM bheda haiM / " sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki zuddhopayoga kI apekSA donoM hI zubhopayoga aura azubhopayoga heya haiM kyoMki donoM hI azuddha haiM donoM meM rAga kA sadbhAva hai, kintu vyavahAra kI dRSTi se azubha heya hai aura zubha grAhya hai / nicalI dazAvAloM ke lie to zubha yA puNya hI dharma hai azubha yA pApa nahIM / vaha sarvathA tyAjya hai / tIna vastuyeM haiM - amRta, dUdha aura viSa / yadi amRta prApta ho rahA ho to viSa kI tyAjyatA kI taraha dUdha bhI tyAjya hai kintu usake abhAva meM to kauna vivekI dUdha ko chor3akara viSa grahaNa karegA / zuddhopayoga to amRta ke samAna hai usake abhAva meM to kalyANadAyI dUdha ke samAna zubhopayoga hI upAdeya hai / zubha aura azubha (puNya-pApa) meM mahAna antara hai / kahA bhI hai - hetukAryavizeSAbhyAM vizeSaH puNyapApayoH / hetu zubhAzubhaubhAvI kArye caiva sukhAsukhe // / - kAraNa aura kArya kI vizeSatA kI dRSTi se puNya-pApa meM antara hai / puNya kA kAraNa zubhabhAva aura pApa kAraNa azubhabhAva hai tathA puNya kA kArya sukha aura pApa kA kArya duHkha hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa anyatra bhI - varavayatahiM saggo mA dukkhaM hoi Niraya iyarehiM / chAyA tavaTThiyANaM pADivAlaMtANa guru bheyaM // - kundakundAcArya mokSapAhuDa - 25 - vrata aura tapa (puNya) se svarga jAnA zreSTha hai kintu itara arthAt avrata aura pApa se naraka kA duHkha prApta karanA ThIka nahIM / chAyA aura Atapa (dhUpa) meM baiThe hue vyaktiyoM ke pariNAmoM meM bar3A bheda hai / pU. A. jJAnasAgarajI mahArAja ne isa viSaya meM vyApaka carcA naya vibhAga ke dvArA kI hai / hamane bhI isa prakaraNa meM va vyavahAra-nizcaya mokSamArga evaM sarAga-vItarAga cAritra ke prasaMga meM unake dRSTikoNa ko mAdhyama vistAra se prastuta kiyA hai / Age bhI saMbhavataH pU. zrI kI samayasArajI kI vyAkhyA ke prasaMga meM rakhanA apekSita ho sakatA hai / pravacanasAra meM A. jJAnasAgarajI mahArAja ne anyatra bhI nizcaya aura vyavahAra naya viSayaka sthaloM ko sparza kiyA hai / yahA~ saMkSepa meM kucha phuTakara nirUpaNa unake hI zabdoM meM prastuta ___ (pRSTha 68) "bAta yaha hai ki hamArI do A~khoM meM se eka A~kha dAhinI tarapha se dekhatI hai aura dUsarI bAyIM tarapha se dekhatI hai / isI prakAra dravyArthika naya vastu ke aneka vizeSoM meM hokara rahanevAle sAmAnya dharma ko grahaNa karatA hai / ataH usakI dRSTi meM vastu vahI hai aisA anubhava hotA hai / paryAyArthika naya vastu ke sAmAnya svarUpa ko na dekhakara usameM nirantara honevAle vizeSoM ko grahaNa karatA hai / ataH usakI dRSTi meM vastu aba aura hai, aura hai aisA nayA-nayA anubhava hotA rahatA hai / jaba dravyArthika aura paryAyArthika ina donoM nayoM se eka sAtha kAma liyA jAtA hai taba vastu (vahI) hokara bhI aura-aura avasthA ko dhAraNa karatI huI eka sAtha donoM rUpa pratIta hotI hai / " ___ apekSA bheda se A. jJAnasAgarajI mahArAja ne nizcaya naya (dravyArthika) ko sadbhUta naya aura vyavahAra (paryAyArthika ko asadbhUta naya ullikhita kiyA hai / "sadbhUtApekSayA jIvo na nazyati na jAyate / bhava eva yato nAzaH kintu tau rUpataH pRthak // 27 // asadbhUtatayAkrAnto jAyate'pitu nazyati / svabhAvAvasthitaH kazcit saMsAre'smin vidyate // 28 // (binA AcaraNa ke mAtra zabda jJAna yA raTane se lAbha nahIM) "zukapAThena ko lAbhaH ca zraddhAnenacakevalam / sitAstimadhuretyevaM mukhaM susvAdu kiM bhavet // 57 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa -- zukapATha (totAraTanta) se yA kevala zraddhAna se kyA lAbha ? mizrI mIThI hai isa prakAra kathana mAtra se kyA mukha mIThA ho jAtA hai, kadApi nahIM / naya (vacana) to vastutaH prayoga karane ke lie hai anubhava aura cAritra ke lie hai svasamaya kI prApti hone para ve vilIna ho jAte haiM / sabhI zabdamArga naya haiM / nayoM ko vAcita karate raheM to parAdhInatA se mukta nahIM ho sakate / dravyasvabhAva prakAzaka nayacakra meM mAilla dhavala ne kahA bhI hai - jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti NayavAdA / jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoMti parasamayA // - jitane vacanamArga haiM utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI para - samaya haiM / ataH nayoM kA prayojana svasamayatA prApta karake palAyana kara jAnA hai / pU. jJAnasAgarajI mahArAja ne pravacanasAra kI vyAkhyA meM naya nirUpaNa dvArA anya viSayoM ko bhI pallavita kiyA hai una viSayoM ko hama unake anya granthoM ke mAdhyama se prastuta kreNge| 25. samyaktavasAra zataka mokSamArga meM samyagdarzana kI bar3I mahimA hai / mokSamArga kA prArambha samyaktva se hotA hai / samyaktva kA artha samIcInatA hai / arthAt sAmAnya rUpa se darzana, jJAna aura cArItra tInoM kA samyaktva mokSamArga meM vidheya hai kintu yaha rUr3ha artha meM kevala samyagdarzana kA paryAya banakara prakaTa huA hai jaisA ki A. amRtacandajI ke nimna vAkya meM spaSTa hai, "tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayatnena / " pu. siddhi / pIche hama samyagdarzana ke vyavahAra aura nizcaya dRSTi se lakSaNa batalA Aye haiM / pU. jJAnasAgarajI mahArAja ne isI samyaktva rUpa mahAratna ke vividha pAzryoM ko pradarzita kara bar3I rocaka zailI meM 100 zlokoM kI racanA kI hai pazcAt isameM cAra zloka puSpikA rUpa me haiM / isa grantha meM mithyAtva evaM samyaktva kI vyAkhyA, mokSamArga upAdAna-nimitta, kramavartI paryAya, dravyoM ke pariNamana kI svatantratA, paratantratA, svAbhAvika vaibhAvika zakti, SaDdravyapaJcAstikAyasvarUpa varNana, trivadhi AtmA, trividha cetanA samyaktva ke aMga bhedavijJAna Adi kA varNana kiyA hai / sampUrNa varNana meM nayoM kA madhurima paripAka huA hai / nayasvarUpa varNana meM hamane samyaktvasAra zataka ke katipaya udAharaNa prastuta bhI kiye haiM / A. zrI ne svaracita isa gambhIra grantharAja ke hArda kholane ke lie svayaM hI isakI vistRta hindI bhASA TIkA kI racanA kSullaka avasthA meM (jJAnabhUSaNa mahArAja) kI thii| prastuta grantha ke viSaya ke anurUpa hI hamArA yaha prayatna hogA ki isa amRtopama upadeza ke naya-nirUpaNAMza ko pAThakoM ke samakSa prakaTa kara sakeM / yaha spaSTa hI hai ki unake mUla aura vyAkhyA ko dekhane se pratIta hotA hai ki unhoMne svayaM hI zaMkA-samAdhAna aura praznottara zailI ke Agamasammata rUpa se naya viSayaka ekAnta mAnyatAoM kA yuktipUrNa nirasana kiyA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 53 hai| unheM pratyeka sthala para anekAnta hI priya hai| usI kA poSaNa unakA abhISTa hai / vyavahAra ho yA nizcaya donoM kA santulana unake pratyeka prastutIkaraNa meM samarasI bhAva se udita huA hai unako na nizcaya kA Agraha hai na vyavahAra kA / vartamAna meM naya viSayaka jo bhrAntiyA~ hai unake samyak nivAraNa ke lie yaha grantha hRdaya-hAravat hI hai aura tattva jijJAsuoM ke lie avazya hI adhyAtma ke gUr3ha rahasyoM ke udghATana hetu dhAraNIya hai / katipaya viSayoM ko saMkSepa meM pAThakoM ke samakSa rakhanA ucita hogA / vizeSa yaha hai ki kAryakAraNa (upAdAnanimitta) evaM jJAna kI jJApti-kriyA (nizcaya-vyavahAra se) viSayaka A. zrI kA mantavya hama pUrva meM naya yojanA zIrSaka meM vyakta kara cuke haiN| 26. paryAya-vyutkrama, niyativAda, akAlamaraNa jaina samAja meM kAnajI mata ke duSprabhAva ke kAraNa 'kramabaddhaparyAya' kA mithyAndhakAra chAne lagA thA yaha bAta pU. A. zrI jJAnasAgarajI ke dRSTi meM AI / Agama meM kramabaddhaparyAya zabda hI nahIM hai / hA~ kramavartI, kramabhAvI, kramaniyamita, kramaniyata hai / kintu kramabaddha kA prayoga kyoM huA usake mUla meM AcArya ko puruSArthahInatA, saMyama kI upekSA, niyativAda, nizcaya naya kA ekAnta haTha Agraha Adi hI lakSyagata hue / ataH unhoMne anape vAGmaya meM spaSTa dizA-nirdeza diyA / hama sarvaprathama unhIM ke zabdoM ko prastuta kareMge / prastuta viSayaparaka nirUpaNa jo anya granthoM meM hai use bhI yahA~ rakhanA upayogI hogA / nizcayanaya ko hI sarvathA satya mAnanevAle kI mithyA dhAraNA yaha hai ki kisI bhI dravya meM vikAra nahIM hotA usake nirasana ke prasaMga meM, "dharmopyadharmo'pi namazca kAlaH svAbhAvikAryakriyayoktacAlaH / jIvastathA pudgala ityuma, parivrajedvikriyayApi cAra // 12 // artha - arthAt dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAladravya ye cAroM dravya kisI ke sAtha apanA kisI prakAra kA nAtA nahIM jor3ate / ataH ye saba ThIka eka apanI usI sahaja cAla se pariNana karate rahate haiM parantu jIva aura pudgala ina donoM kI aisI bAta nahIM hai / ye jaba eka-dUsare ke sAtha sammilana ko prApta hote haiM to eka aura eka gyArahavAlI kahAvata ko caritArtha karate hue udAratA dikhAte haiM yAnI apanI sahaja svAbhAvika hAlata se dUra rahate hue vikAra se yukta hote haiM / "eka so neka kintu mela meM khela hotA hai / " do cIjoM ke mela meM vikAra Aye binA nahIM rahatA / apane sahaja kramabaddha pariNamana ke (paryAya ke) sthAna para vyutkrama ko hI apanAnA par3atA hai / jaise - akelA pathika apanI ThIka cAla se calatA hai, kintu vahI jaba dUsare ke sAtha hotA hai to donoM ko apanI cAla milAnI par3atI hai to sAtha nibhatA hai evaM vicitratA A jAtI hai / dekhoM pudgalANu se pudgalANu kA mela hone para apanI parama sUkSmatA ko ulAMgha kara skandha jaba jIva ke sAtha hotA hai to pudgala ko zarIra evaM jIva ko usakA zarIrI hokara rahanA par3atA hai|"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kitanA saTIka udAharaNa A. zrI ne yahA~ prastuta kiyA hai / vyavahAra ke dvArA yaha pratyakSa siddha vasturUpa ko kauna nakAra sakatA hai / krama ke sAtha akrama pariNamana bhI AcAryazrI ne sadbhAva rUpa vyakta kiyA hai / vaha pudgala aura jIvoM meM hI saMbhava / vivakodaya pRSTha 66 "zaMkA - jisa jIva ko jisa deza meM 'jisa kAla meM' jisa vidhi se jo kucha janma-maraNa, sukha-duHkha, roga-dAridraya ityAdi jaise sarvajJa deva ne jAne haiM usI prakAra ve saba niyama se hoMge usako koI deva, dAnava, indra yA jinendra bhI aura taraha kA nahIM kara sakate aisA svAmI kArtikeyAnuprekSA meM likhA hai / (yahA~ gAthA naM. 321 va 322 dI gaI hai) aura isakA mAna lenA eka samyagdRSTi bhale AdamI ke lie jarUrI hai phira prayatna karane kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai jo hogA so to hogA hI / " uttara - bhaiyAjI Upara kI gAthAoM meM likhA hai vaha to ThIka hI likhA hai / (yaha dhyAna rahe ki yaha anuprekSA hai siddhAnta nahIM) ki jo kucha jaisA ho gayA jaisA hogA aura jaisA ho rahA hai usako sarvajJa kA jJAna jAnatA hai / (mAtra jAnatA hai honahAra kA niyAmaka nahIM hai) parantu kartA kauna ? kyA kartA bhI sarvajJa kA jJAna hI hai / agara hA~, taba to phira Izvara kartRtvavAdiyoM meM kyA aparAdha kiyA hai, ve saba jo kahate haiM so (bhI) ThIka hI ThaharatA hai parantu kartA usakA vaha hai jisakA ki vaha kArya hotA hai sarvajJa kA jJAna to sirpha use jAnatA hai evaM kArya karanevAlA apane kArya ko kisI bhI prakAra kI kharAbI se bacA kara use vaha acchI taraha se karanA cAhatA hai yahI usakI kartavyazIlatA hai / phira bhI hotA vahI hai jaisA ki jahA~ samartha kAraNa-kalApa hotA hai / ataH jo kAryakartA ke hI bhAvanA ke anukUla hotA calA jA rahA ho vaha to ThIka hI hai kintu jahA~ para kArya aura rUpa meM niSpanna hotA pratIta hotA hai vahI para yaha bhAvanA pAI jAtI hai| jo jo dekhI vItarAga ne so so hosI vIrA re / aura rUpa nahiM hoya sayAne kAhe hota adhIrAre ||astu 1 // aba sAdhAraNa taura para jIva do taraha ke hote haiM / eka duniyAdArI kI ora jAnevAlA dUsarA paramArtha kI tarapha DhalanevAlA / unameM se duniyAdArI kA jIva paramArtha ke kArya ko niyati ke bharose para chor3akara vaiSayika bAtoM para DaTA rahatA hai / ekAnta nizcayAbhAsI hai, kintu dUsarA isake viparIta sAMsArika kAryoM ko niyati para nirbhara mAnakara Atmahita meM tatpara ho letA hai / jaisA ki svayaM kAnajI ke vastu vijJAnasAgara meM likhA, (dekho pRSTha naM. 13) jo yaha mAnatA hai ki samyagdarzana aura kevalajJAna dazA AtmA ke puruSArtha ke binA hotI hai vaha mithyAdRSTi hai / " isa prasaMga meM A. mahArAja ke samarthana meM kucha AgamapramANa prastuta karane kA lobha saMvaraNa maiM nahIM kara pA rahA hU~ etadartha evaM katipaya prastuta haiM, jinase ukta viSaya kA khulAsA hogA /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 55 ___ 1. paryAyeM kramavartI haiM. isakA tAtparya mAtra itanA hai ki ve krama se hotI haiM / eka samaya meM do paryAyeM nahIM hotI, kintu kisa ke bAda kyA krama hai yaha kAraNa-kalApoM para nirbhara hai koI kramabaddha nahIM / baMdhana to anya dravya ke dvArA kiyA jAtA hai ata: kisI ne krama meM bA~dhI hai aisA nahIM hai / parivartana saMbhava hai / paryAyoM ke krama aura akrama donoM rUpa svIkRta haiM, dRSTavya hai - ityAdyanekanijazaktisunirbharo'yaM yo jJAnamAtramayatAM na jahAti bhAvaH / evaM kramAkramavivartivivarttacitraM tadravyaparyAyamayaM cidihAstu vastu / - samayasAra kalaza, 264 isameM spaSTa rUpase kramAkramavivarti krama aura akrama paryAya kA ullekha A.amRtacandrajI ne kiyA hai| 2. niyativAda (nizcayaikAnta) ke nirasana karate hue use 363 prakAra ke mithyAtvoM meM A. nemicandra siddhAnta cakravartI ne parigaNita kiyA hai / / 'jattu jadA jeNa jahA~ jassa ya NiyameNa hodi tattu tadA / teNa tassa tahA have idi vAdo NiyadivAdo du go. ka. 882 // - jisake dvArA, jo, jaba aura jisakA honA hai usake dvArA, vahI, tabhI aura vaha niyama se hotA hai, koI phera-phAra nahIM, yaha kathana niyativAda nAyaka mithyAtva hai / ___ ekAnta niyativAdI to bhrama se ulTA use samyaktva mAnakara puruSArthahIna ho rahA hai| yaha toAgama pramANa hai| isake atirikta ye niyativAdI jisa ToDaramalajI racita 'mokSamArgaprakAzaka' ko hI sarvasva mAnakara calate haiM usameM bhI spaSTa rUpa se nimna sthala niyativAda kA khaNDana karatA hai, adhyAya 9, prakaraNa 'puruSArtha se hI mokSaprApti / ' "samAdhAna - eka kArya hone meM aneka kAraNa milate haiN| so mokSa kA upAya banatA hai vahA~ to prokta tInoM hI kAraNa milate haiM aura nahIM banatA vahA~ tInoM hI kAraNa nahIM milte| pUrvokta tIna kAraNa kahe unameM kAlalabdhi va honahAra to koI vastu nahIM hai / ........ so jinamata meM jo mokSa kA upAya kahA hai isase mokSa hotA hI hotA hai / (mAtra bhagavAn ke jJAna se yA kathana se nahIM) / isalie jo jIva puruSArtha se jinezvara ke upadezAnusAra mokSa kA upAya karatA hai usake kAlalabdhi va honahAra bhI hue aura karma ke upazamAdi hue haiM to vaha aisA upAya karatA hai / (karmasiddhAnta meM sabhI parivartana phera-phAra svIkRta haiM, upazama, utkarSaNa, apakarSaNa, udIraNA, saMkramaNa Adi) ..... jo puruSArtha nahIM karate ve mokSa kA upAya nahIM kara sakate / upadeza to zikSAmAtra hai phala jaisA puruSArtha kare vaisA lagatA hai / " isa prakAra meM A. samantabhadra svAmI kA nimnalikhita zAzvata cirantana anekAntamaya ullekha bhI prastutatya hai, abuddhipUrvIpekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // - AptamImAMsA 910
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa * jahA~ kArya binA vicAre ho jAtA hai vahA~ iSTa evaM aniSTa apane deva ke dvArA huA mAnanA cAhie aura jahA~ buddhipUrvaka apekSA hai vahA~ iSTa aura aniSTa apane puruSArtha se niSpanna mAnanA yogya hai / " deva aura puruSArtha kA yaha spaSTIkaraNa sarvatra prayojya hai / kisI bhI nizcaya naya yA vyavahAra kA chala grahaNIya nahIM hai / yaha kathana ki " nizcaya naya se to honahAra hI hotA hai aura pherara-phAra ho sakatA hai yaha to aupacArika vyavahAra hai arthAt kahA hai para " hai nahIM" mUrkhatA ke pralApa ke atirikta kucha nahIM / 56 A. jJAnasAgarajI mahArAja Agama tattvoM ke gahana adhyetA the / svayaM mokSamArga para calate anyoM kA bhI hita sampAdana unakA dhyeya thA / mithyA niyativAda evaM cAritra moha ke upazamAdi hone evaM usa sthiti meM svataH cAritra prApta karane kI mithyA parikalpanA ke nirasana hetu unhoMne nayoM ke pariveza meM yatheSTa vyAkhyAna kiyA hai / niyativAda kI puSTi hetu samayasArAdi granthoM ke vAkyoM ke chala se akAla maraNa kA niSedha bhI katipaya ekAntika dRSTi se dhAraka karane lage the / A. mahArAja ne isa viSaya meM spaSTIkaraNa Avazyaka mAnakara apanI lekhanI kA prayoga kiyA / yahA~ hama isa prakaraNa ko alaga se prastuta karate haiM / 27. akAlamaraNa samayasAra gAthA naM. 263 kI TIkA meM vizeSArtha kahate hue A. jJAnasAgarajI mahArAja ullikhita kiyA hai " pratyeka prANI kA jIvana usakI Ayu ke Upara nirbhara hai / yadi Ayu niHzeSa ho cukI hai to vaha kabhI jIvita nahIM raha sakatA aura abhI zeSa hai to vaha kisI kA mArA nahIM mara sakatA kyoMki koI bhI kisI kI Ayu ko har3apa nahIM sakatA / vaha to upabhoga ke dvArA hI samApta hogii| hA~, usakA upabhoga do prakAra se hotA hai udaya se aura udIraNA se / udaya se Ayu kA upabhoga honA samucita maraNa hai aura udIraNA honA upabhoga se akAlamaraNa kahalAtA hai parantu Ayu kA upabhoga hokara usakI samApti honA hI cAhie tabhI maraNa hogA anyathA nahIM / rahI nimitta kI bAta so nimitta milane para bhI kisI kI mRtyu nahIM hotI to kisI kI sAdhAraNa nimitta se bhI mRtyu ho jAtI hai aura kisI ke binA nimitta ke bhI / jaisA kI talavAra se marma kI coTa lagane para bhI nahIM maratA to koI sAdhAraNa cAkU kI coTa se hI mara jAtA hai / tathA marane vAlA binA coTa khAye bhI mara jAtA hai / ataH aisA aniyamita nimitta ko jJAnI mahattva nahIM detA haiM / zaMkA to phira Apake kahane meM hama kucha bhI karate raheM bhale hI A~kha mIMcakara caleM to bhI koI doSa nahIM hai / uttara - he bhAI, kucha bhI kyoM karate raheM / karanA to ajJAna bhAva hai, bandha karanevAlA hai / isake sthAna para yoM kaho ki hama kucha bhI nahIM kareM, nirvikalpa samAdhi meM lagakara AtmatallIna hokara navIna bandha nahIM hone se jJAnI kahalAne ke adhikArI bane raheM usa avasthA meM cAhe kucha bhI hamArA kyA cArA hai yadi koI maratA hai to apanI Ayu kI samApti para, aura koI jIvita hai to apane Ayu ke bala para, kyoMki hamArA to udhara upayoga hI nahIM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa hai / parantu samAdhi se cyuta hone para yadi vahA~ vikalpa Ave to use mArane kA vikalpa na karake bacAne kA vikalpa karanA cAhie jaisA ki bAli muni ne yA viSNukumAra muni ne kiyA thA tAki karmabandha bhI ho to vaha zubha ho, ananta saMsAra ke kAraNabhUta azubha karmabandha se baca jAveM / " gAthA 274 kA vizeSArtha bhI prayojanIya hai, "zrI jina zAsana meM mukhya do naya haiM - eka nizcaya naya, dUsarA vyavahAra naya / nizcaya naya svAvalambI hai, svayaM Atma-nirbhara karatA hai aura vyavahAra naya parAvalambI hai vAhya anya padArthoM ke Azraya para TikatA hai / vyavahAra naya jo ki mukhyatayA gRhasthoM dvArA apanAne yogya hai - kahatA hai ki jaba kisI ke dvArA koI jIva mArA yA pITA jAtA hai, vahA~ hiMsA hotI hai (akAlamaraNa bhI saMbhava hai) kyoMki usake bhAva ko kauna jAnatA hai ki mArane kA usakA bhAva thA yA nhiiN| kintu nizcaya naya jo ki mukhyatayA RSiyoM ke dvArA gAhya hai apane adhikAriyoM ko kahatA hai ki jaba tumane sarva bAhya parigraha kA tyAga hI kara diyA to phira bAhya hiMsA karane kI AvazyakatA bhI kyA raha gaI, kucha bhI nahIM / parantu he bhAI mana bar3A hI capala hai, acchA vicAra karatekarate bhI bure vicAra para A jAtA hai ata: ise samhAla kara rakho aura dUsaroM ko mAra DAlane yA duHkha dene Adi kA bhI vicAra kabhI mata Ane do / yadi isa prakAra ke vicAra bhI mana meM A gaye to tuma phira hiMsA ke doSa se baca nahIM sakate / phira tuma ekAnta nizcayAbhAsa kA avalambana lekara kI koI kisI ko mAra nahIM sakatA yA akAlamaraNa nahIM hotA, yaha kahakara ki "hamane kisI jIva ko mArA to hai nahIM aisA kahane se hiMsA se chUTa nahIM sakate ho / " niSkarSa - A. mahArAja ke ukta vivecana ke nimna niSkarSa haiM - 1. akAlamaraNa kA sadbhAva hai Agama pramANa / "aupapAdikacaramottamadehA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH / " tattvArtha sUtra visaMveyaNa rattakkhaya bhayasatthaggahaNasaMkilesehiM / AhAssAsANaM Nirohado chijjado AU ||25||-bhaavpaahudd iya tiriya maNuyajamme sujhaM uvavajiUNa bahuvAraM / avamiccu mahAdukkhaM tivvaM pattosi taM mitta ||27||-bhaavpaahudd - aupapAdika (deva-nArakI), caramottama dehavAle tathA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle bhoga-bhUmiyA~ jIvoM kI Ayu anapavartya hotI hai arthAt viSa zAstrAdika bAhya nimittoM se nahIM chidatI, unakA akAlamaraNa nahIM hotA, zeSa kA ho sakatA hai / - viSa se, vedanA se, rakta kSaya se, bhaya, zastra prahAra, saMkleza, AhAra ke nirodha va zvAsocchavA ke nirodha se (anya bhI nimittoM se) Ayu chida jAtI hai / udIraNA ko prApta hokara ghaTa jAtI hai| __ - he mitra isa prakAra tiryaJca aura manuSya janma meM cira-kAla bahuta bAra utpanna hokara tumane akAlamaraNa kA mahAna duHkha pAyA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 AcArya jJAnasAgara ke vAr3amaya meM naya-nirUpaNa 2. kucha loga kahate haiM ki nizcaya naya se akAla maraNa nahIM hai, vyavahAra se hai / usakA uttara yaha hai ki nizcaya naya se to maraNa hI nahIM hai phira maraNa ke bheda akAla yA kAla maraNa kA prazna hI nahIM hai / jisa naya se (vyavahAra se) maraNa hai usI dRSTi se akAlamaraNa kA sadbhAva hai / phira vyavahAra naya kucha avastu kA kathana nahIM karatA vaha bhI satya hai / vaha bhI jinavANI meM hI prayoga kiyA gayA hai| 3. A. amRtacandrajI ne pravacanasAra kI TIkA meM (aMta meM) 47 naya kahe haiM unameM kAlanaya, akAlanaya, niyatanaya, aniyatanaya varNita kiye haiM / jaba akAla meM evaM aniyatarUpa meM kArya hotA hai tabhI to ye kahe haiM / 'savvaM' sappaDivakkho ke anusAra kAla hai to akAla bhI niyata hai aura aniyata bhI / ____4. samayasAra meM zuddhadhyAna mUlaka nirUpaNa kI pradhAnatA hai bAhya kartavya se haTAkara antarjalpoM se bhI rahita kara zuddha AtmAnubhava yA nizcaya-cAritra kI prakaTatA kA upadeza hai / ata: bAhya hiMsA yA ahiMsA donoM hI anavatarita hone se donoM ko samAna kahA hai / 5. tarka evaM anumAna se to spaSTa rUpa se akAlamaraNa siddha hai / yadi akAlamaraNa na hotA to auSadhiprayoga bhI na hotA, samudra meM girane va Aga meM par3ane kA bhI niSedha na hotA / jIva-hiMsA karane para bhI koI pApI na hotA na daNDa kA pAtra hotA aura nyAyAlaya bhI na hote / bhagavAn RSabhadeva bhI daNDa-nIti cAlU nahIM rakhate / kiM bahunA kramabaddha paryAya zabda kA prayoga bhI avAMchanIya hai / niyativAda kA ekAntamithyAtva tyAjya hai tathA akAla maraNa kA bhI sadbhAva hai / A. jJAnasAgarajI mahArAja ne vibhinna sthaloM para sAvadhAna kiyA hai / nayoM kA ekAnta cAhe nizcaya kA ho yA vyavahAra kA, patana kA kAraNa hai / 28. upAdAna-nimitta isa viSaya kA A. jJAnasAgarajI mahArAja dvArA kiyA gayA nirUpaNa pUrva meM kucha naya yojanA ke antargata samyaktvasArazataka se hI prastuta kara cukA hU~ punaH kucha aura bhI kahane kI AvazyakatA anubhava karatA hU~ / bhale hI do-cAra paMktiyoM kI punarAvRtti kyoM na ho| dRSTavya hai, AcArya kI zabdAvalI pRSTha-13 / "basa, to isI prakAra sabhI prakAra kA kArya upAdAna aura nimitta donoM kI samaSTi se banatA hai / usakI nizcaya naya upAdAna se banA kahatA hai aura vyavahAra naya nimitta se| so to yaha ThIka hai kintu upAdAna se hI kArya banA hai nimitta hokara bhI kucha nahIM karatA, yaha to anabhijJatA hai|" vastusvarUpa yaha kahatA hai ki ubhayavidha kAraNa vastu meM kArya kI utpatti meM kAraNa hI hai, akAraNa nahIM / yadi kisI eka kAraNa ko akAraNa kahA jAya to jagata meM cakra, cIvara, dhAgA, pAnI Adi kI anupasthiti meM bhI miTTI ghaTarUpa pariNata hotI huI kyoM nahIM najara AtI / kiMca yadi yoM kahA jAya ki 'kucha bhI ho para kAraNa to upAdAna hI hai'
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa - 59 to sAdhaka kAraNa kI upasthiti meM tathA bAdhaka kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti sadA honI cAhie yAni sadA saba miTTI ghaTarUpa pariNata ho jAnA cAhie kyoMki upadAna kAraNa to (miTTI rUpa upAdAna kAraNa) vidyamAna hai phira kArya ke sadA hone meM kyA bAdhA hai ? para kArya sadA hote hue tathA saba miTTI ghaTarUpa pariNata hotI huI najara nahIM AtI / ataH aise kisI kAraNAntara ko vicAraNA buddhidhAriyoM ko karanI cAhie jo kArya hetu (niyAmaka) niyamataH sAdhaka ho / basa, aise hI bAhya kAraNa jo vastu ke kAryarUpa pariNamana meM aparihArya hetutA dhAraNa kareM / (jaise dina vikAsI kamala ke lie sUrya tathA rAtri vikAsI kamala ke lie cA~danI athavA ghaTa ke lie ucita kriyA se pariNata kumhAra, cakra, cIvara, udaka Adi) unheM nimitta kahate haiN| kArya-kAraNa kA spaSTIkaraNa - jo kiyA jAve vaha kArya kahalAtA hai / jisa kisI ke dvArA vaha kiyA jA sake use kAraNa kahA jAtA hai / kAraNa sampAdaka hai aura kArya sampAdanIya / aba usa kArya ke hone meM vaha kAraNa do prakAra kA hotA hai eka upAdAna, dUsarA nimitta jo svayaM kAryarUpa meM pariNata hotA hai use upAdAna-kAraNa kahate haiM / jaise ki ghaTa ke lie miTTI yA usa miTTI kI ghaTa se pUrvavartI payAya / kintu jo khuda kAryarUpa na hokara kArya ke hone meM sahakArI ho use nimitta-kAraNa kahate haiM, jaise ghaTa ke lie kumbhakAra, cAka, daNDa vagairaha / vaha nimitta-kAraNa do taraha kA hotA hai - eka preraka aura dUsarA udAsIna / preraka kAraNa bhI do taraha kA hotA hai, eka to gatizIla saceSTa aura icchAvAna, jaise ghaTa ke lie kumbhakAra, isI ko vyAvahArika (vyavahAra naya se) kartA bhI kahate haiN| dUsarA saceSTa kintu nirIha preraka nimitta hotA hai jaise ki ghar3e ke lie cAka / udAsIna nimitta vaha kahalAtA hai jo nirIha bhI hotA hai aura nizceSTa bhI jaise ki ghaTa ke lie cAka ke nIce rahanevAlA zaMku, jisake sahAre para cAka ghUmatA hai / samartha kAraNa upAdAna aura nimittoM kI samaSTi (samUha) kA nAma hai jisake ki hone para uttarakSaNa meM kArya sampanna ho hI jAtA hai / unhIM ke bhinna-bhinna rUpa meM yatra-tatra rahane ko asamartha kAraNa kahA jAtA hai, arthAt ve saba kAraNa hokara bhI usa dazA meM kArya karane ko samartha nahIM hote haiM / pratyeka kArya apane upAdAna ke dvArA upAdeya arthAt abhinna rUpa se pariNamanIya hotA hai to nimitta meM naimittika, arthAt bhinna rUpa se sampAdanIya hai / " pRSTha 7 para bhI paThanIya hai, AcAryazrI kRta zloka aura usakI vyAkhyA - "yatsyAnnimittaM vikaroti vastu naimittikaM vikriyate tadastu / vAhnighRtaM drAvayatItyanena, ghRtaM punaH saMdravatIzriyena // 6 // anvayArtha - (yat vastu vikaroti) jo vastu vikAra paidA kara detI hai / (tad nimittaM syAt) vaha nimitta hotI hai / (vikriyate naimittikaM) jisameM vikArapanA yA anyathApanA ho jAtA hai vaha naimittika hotI hai / jaise - agni ghI ko pighalA detI hai (ghRtaM punaH saMdravati) phira ghI bhI pighala jAtA hai isameM agni nimittasvarUpa hai aura dravIbhUta ghI naimittikarUpa hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa artha - jo jisa kisI ko aura kA aura kara sakatA ho vaha usakA nimitta hai kintu jo usake dvArA aura rUpa meM pariNata ho jAyA karatA ho vaha usakA naimittika hotA . hai, jaise - hama ghRta ko tapAnA cAhate haiM to use agni para rakha dete haiM isase vaha pighala jAtA hai, Aga use pighalA detI hai / zaMkA - Apa yaha kyA kaha rahe haiM ki agni ghRta ko pighalA detI hai; nahIM, agni ghRta ko nahIM pighalA sakatI kintu vaha apanI yogyatA se pighalatA hai / samAdhAna - ThIka hai, ghRta meM pighalane kI yogyatA hai, agni (uSNatA) ke dvArA, tabhI to vaha usase pighalatA hai aura agni meM ghRta ko pighalA dene kI yogyatA hai kyoMki usake saMyoga binA vaha pighala nahIM pAtA / yahI to nimitta-naimittikatA hai / jo jisake binA nahIM ho pAtA aura jisake hone para ho hI jAtA hai usa (kAraNa) kA vaha kArya hai, aisA hamAre sabhI AcAryoM ne mAnA hai / jaise ki sUrya ke na hone para dina nahIM hotA aura sUrya ke udaya meM dina ho hI jAtA hai, ataH sUrya dina hone kA kAraNa evaM dina usakA kArya hai yAnI sUrya ke dvArA dina hotA hai / " A. jJAnasAgarajI mahArAja ne uparokta nirUpaNa kitanA vizada, saTIka evaM AgamAnusAra kiyA hai / dhanya hai unakI pakar3a aura viSaya kA sUkSma maMthana / hama yahA~ unake kathana kI puSTi hetu kucha Agama pramANa prastuta karanA caaheNge| vAhyetaropAdhisamagrateyaM, kAryeSu te dravyagatasvabhAvaH / naivAnyathA mokSAvidhizcapusAM tainAbhivandhastvabhRSirbudhAnAm // bRhtsvyNbhuustotr-60|| - he bhagavan Apake mata meM kArya ko utpatti meM bAhya (nimitta) aura itara (upAdAna) kAraNoM kI samaSTi hI (Avazyaka) hai yaha pratyeka dravya meM rahanevAlA svabhAva hai isake binA to manuSyoM ko mokSa kA mArga hI prApta nahIM hotA hai / isI upadeza ke kAraNa Apa jJAniyoM ke abhivandya haiN| __ "anyathAnupapattitvaM hetorlakSaNamIritam / " - jisake binA kArya siddha nahIM hotA vaha kAraNa hai / nimitta ke binA kArya nahIM hotA ata: yaha bhI kAraNa hai / tatsamaya kI yogyatA bhI to nimittoM ke sadbhAva se hotI jIvapariNAma he, kammattaM puggalA pariNamanti / puggala kammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamai ||smypraabhRt 86 // ___- jIva pariNAma ke kAraNa pudgala karmatva ko pariNamita ho jAte haiM usI prakAra pudgala karma ke nimitta se jIva bhI vikAra rUpa pariNata ho jAtA hai / yahA~ A. kundakunda ne eka sthAna para nimitta aura anya para hetu zabda kA prayoga kiyA hai / spaSTa hai ki nimitta bhI kAraNa hai katipayajanoM ko nimitta kI svIkRti to hai; kintu ve use kAraNa yA kAryotpatti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 61 meM akicitkara mAnate haiM unakI mAnyatA Agama viruddha hai / nizcaya naya ko mukhya kara upAdAna ko kisI avasara para pradhAnatA dI jA sakatI hai kintu vyavahAra naya kA viSaya nimitta bhI apekSita avasara para mahattvazAlI hai| sampUrNa upAdAna-nimitta ke nirUpaNa ko nizcaya - vyavahAra kA nirUpaNa kaha sakate haiN| jaise- upAdAna karttA arthAt nizcaya naya se karttA athavA nimittakarttA arthAt vyavahAra naya se karttA / pU. mahArAjajI ne donoM kAraNoM ko evaM donoM nayoM ko apekSA dRSTi se samAna mahatva diyA hai / 29. samayasAra yaha A. kundakunda svAmI kI amUlya kRti hai nirvivAda aura sarvamAnya rUpa meM yaha adhyAtma kA zraddhA kendra hai / isakA mUla abhidheya zuddhadhyAna hai / AtmasvarUpa kI gaveSaNA nava-padArthoM ke svarUpa avabodha ke pariveza meM A. kundakunda ne kI hai / vastutatva kA nizcaya aura vyavahAra se vivecana karate hue nizcaya mokSamArga nirvikalpa zuddha AtmAnubhUti para pahu~cAne kA yaha grantha eka acUka upAya hai / isakI racanA pramukha rUpa se sAdhu ko lakSya banAkara kI gaI haiM etadartha hI isameM pUrva meM sAdhaka ke rUpa meM svIkRta karate hue bhI vyavahAra ko nizcaya ke dvArA pratiSedhya kahA gayA hai| sAtha hI vyavahAra ko nizcaya ke avirodhI rUpa meM prarUpita kiyA gayA hai / pa. pU. A. jJAnasAgarajI mahArAja samayasAra ke bar3e rasika the / unhoMne isa grantharAja para vivekodaya nAma kA svatantra vyAkhyA grantha likhA sAtha hI unhoMne samayasAra kI AcArya jayasena svAmI kI TIkA kA hindI anuvAda kiyA evaM usakA hArda kholane ke lie vizeSArtha prastuta kara pAThakoM ko navIna dizA dii| samasta vivecana nizcaya - vyavahAra ke spaSTIkaraNa kI zailI meM hai / A. jJAnasAgarajI yataH saMskRta bhASA evaM vyAkaraNa para pUrNa adhikAra rakhate the ataH kiJcit mAtra AvazyakatA anubhava hone para nayoM ke sambandha meM saMbhAvita bhrama ko dUra karanA unakA sarvatra abhiprAya rahA hai / samayasAra grantha to syavaM hI nayoM kA jAla hI hai kAraNa ki mAnava mana meM, vizeSa taura se zramaNa ke mana meM utpanna honevAle vividha heyopAdeya vikalpa samUha kA hI to svarUpa usameM prakaTa kiyA gayA hai| vikalpoM ko hI naya saMjJA dI hai| kahA bhI hai / " vikalpAtmakA nayAH / " viziSTa Agama jJAna se rahita, guNasthAnamArgaNAsthAna se aparicita, nayasvarUpa se anajAna evaM viSayabhogoM se saMsakta hRdayavAlA yadi samayasAra ke himAlaya ke samAna nayoM ke nAnA Aroha aura avarohoM ke madhya utaratA hai to usakA akalyANa hI hai / isI ko dRSTigata AcArya jJAnasAgarajI kA naya nirUpaNa prakaTa huA hai| yahA~ unake nizcaya - vyavahAra nirUpaNa para zrotAoM kA dhyAna AkarSita kareMge aura Avazyaka pratita hogA to vivekodaya ke avaziSTa aMza kA bhI samayasAra meM viSayavAra abhISTa upayoga kreNge| kAraNa yaha hai ki 'vivekodaya' bhI samayasAra kA hI spaSTIkaraNa evaM anuvAda hai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa ArAdhaka-ArAdhanA - maMgalAcaraNa gAthA ke vizeSArtha meM A. jJAnasAgarajI mahArAja ne ArAdhanA aura usake naya dRSTi se karttA kI carcA karate hue kahA hai ki "ArAdhaka to hama saMsArI chadmastha haiM aura ArAdhya zrI siddha bhagavAn haiM / .......... ArAdhanA do prakAra kI hai (1) vyavahAra-ArAdhanA (2) nizcaya-ArAdhanA / vacana vikalpAtmaka vyavahAra-ArAdhanA hai aura nirvikalpa bhAva meM tanmaya hokara zuddhAtmA kA dhyAna karanA nizcaya-ArAdhanA hai / chaThe guNasthAna taka vyavahAra-ArAdhanA hotI hai aura sAtaveM se Age nizcaya-ArAdhanA hai / ina donoM ArAdhanAoM ke dvArA chadmastha AtmAyeM apane pUrvopArjita karmoM ko kramazaH DhIlA karate hue naSTa kara detI hai / " yahA~ spaSTa hai ki vyavahAra naya ke dvArA mAnya vacanAtmaka ArAdhanA bhI nirjarA kA samartha kAraNa hai / yahA~ yaha kahanA bhI aprAsaMgika na hogA ki parama zuddhanaya kI apekSA to ArAdhya-ArAdhaka bhAva hI nahIM hai / 30. nizcaya vyavahAra svarUpa kI vyApaka carcA samayasAra pRSTha 9, vizeSArtha ke antargata - "darzana, jJAna aura cAritra ko bhinna-bhinna kara batalAyA gayA hai vaha sadbhUta vyavahAra naya se batalAyA gayA hai / sadbhUta vyavahAra naya kA kAma hai ki jo guNa-guNoM ke sAtha abhinna hokara rahate haiM unako bhinna-bhinna kara batalAye / " agalI gAthA - "AcArya deva ne yahA~ vyavahAra kI upayogitA batalAI hai ki vyavahAra ke binA nizcaya kA kathana nahIM kiyA jA sakatA aura na use samajhAyA hI jA sakatA hai / ataH nizcaya ko samajhane ke lie vyavahAra kA upadeza paramAvazyaka hai / isake sAtha yaha bhI batalAyA hai ki vyavahAra naya kA upadeza dene ke adhikArI bhI muni hai jo ki nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM ke tattvoM ko jAnanevAle haiN|" isake samarthana meM A. amRtacandrajI kA nimna zloka prastuta hai - mukhyopacAravivaraNanirastadustaravineyadurbodhAH vyavahAranizcayajJAH pravartayante jagati tIrtham ||pu. si. 4 // gAthA naM. 13 vizeSArtha - "yahA~ tAtparyavRttikAra ne isa gAthA kA artha do prakAra se kiyA hai / eka to yaha ki vyavahAra naya to abhUtArtha hai aura nizcayanaya bhUtArtha hai jo ki amRtacandra AcArya dvArA bhI sammata hai; kintu inhIM AcArya ne gAthA ke 'du' zabda ko lekara dUsare prakAra se bhI artha kiyA hai ki vyavahAra naya bhUtArtha va abhUtArtha do prakAra hai, isI prakAra nizcaya naya bhI zuddha-nizcaya naya aura azuddha-nizcaya naya ke bheda se do prakAra hai usameM bhUtArtha ko Azraya karanevAlA samyagdRSTi hotA hai / ___ yahA~ para bhUtArtha zabda kA artha satyArtha aura abhUtArtha kA artha asatyArtha kiyA hai kintu yahA~ para asatyArtha kA artha sarvathA vistAra nahIM lenA cAhie, kintu 'a' kA artha ISat (alpa) lekara vyavahAra naya abhUtArtha arthAt tAtkAlika prayojanavAn hai aisA lenA caahie| jaisA ki svayaM jayasenAcArya ne bhI apane tAtparyArtha meM batalAyA hai /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kiMca bhUta zabda kA artha saMskRta bhASA ke vizvalocana koSa meM jisa prakAra satya batalAyA hai usa prakAra usakA artha sama bhI batalAyA hai / ataH bhUtArtha kA artha jaba ki sama hotA hai arthAt sAmAnya dharma ko svIkAra karanevAlA hai to abhUtArtha kA artha viSama arthAt vizeSatA ko kahanevAlA apane Apa ho jAtA hai jisase vyavahAra naya arthAt paryAyArthika naya aura nizcayanaya arthAt dravyArthika naya isa prakAra artha anAyAsa hI nikala AtA hai| joki itara AcAryoM ke dvArA bhI sarva sammata hai / " yahA~ hama pAThakoM kA dhyAna A. amRtacandrajI ke udAharaNa para AkarSita karanA cAheMge unhoMne kahA hai ki jaba hama jala se sampRkta avasthA kI dRSTi se dekhate haiM to yaha (vyavahAra kathana) satyArtha hai ki 'kamala jala meM hai' aura jaba hama jala se asampRkta dazA (jala ko apanI dRSTi se ojhala kara) ko dekhate haiM to 'kamala jala meM hai' yaha kathana asatyArtha hai vahA~ nizcaya naya kA kathana 'kamala jala meM nahIM hai' satyArtha hai| __ jisa prakAra laharoM ko dRSTigata karane para yaha lakSita hotA hai ki 'samudra azAMta hai' yaha satyArtha hai aura jaba laharoM se dRSTi haTAkara mAtra samudra para lakSya hotA hai to samudra zAnta hai yaha kathana satyArtha hai, usI prakAra donoM dRSTiyA~ nizcaya aura vyavahAra apane-apane viSaya kI dRSTi se satyArtha hai aura apane-apane aviSaya yA aprayojana kI dRSTi se asatyArtha haiN| naya to zabda hai unameM bhUtArthatA-abhUtArthatA svayaM kI kucha nahIM hai vaha to vastutaH prayojana kI hI bhUtArthatA - abhUtArthatA hai, nayoM ko vyartha hI gehU~ ke sAtha ghuNa ke pisa jAne jaisI bAta hai / pU. A. jJAnasAgarajI ne A. jayasena svAmI ke isa kathana "vyavahAra nayaH ....... naH adhastanavarNika - savarNalAbhavatprayojanavAna bhavati / " Adi para vizeSArtha kA kathana ki : hai, gaura kareM pRSTha 16 (gAthA 14) - "AcArya ke kathana kA tAtparya yaha hai ki saMyata manuSya jaba abhedAtmaka parama samAdhi meM tallIna hokara rahatA hai usa samaya vaha zuddha nizcayanaya kA Azraya karanevAlA hai kintu usase nIcI avasthA meM, kyA saMyata, kyA saMyatAsaMyata kyA asaMyata samyagdRSTi ye sabhI vyavahAra naya meM pravRtta rahate haiM usake binA usakA nirvAda nahIM ho sakatA evaM kSayopazama jJAna kA dhArI saMyamI manuSya bhI jaba taka samAdhi meM sthira hai taba taka vaha zuddhopayogI hai kintu itara kAla meM vaha zubhopayogI hotA hai para saMyatA-saMyata aura (avirata) samyagdRSTi to zubhopayogI hI hote haiM kintu unakI to zuddhopayogI taka pahu~ca bhI nahIM hai / " gAthA naM. 14 kI pUrI saMskRta TIkA AtmakhyAti aura tAtparyavRtti paThanIya ___ isa viSaya meM hama sarAga-vItarAgacAritra ke prakaraNa meM bhI varNana kara cuke haiM kucha punarAvRtti yA piSTapeSaNa ho to pAThaka kSamA kareM / vivazatA yaha hai ki jaise ATA pIsate samaya kucha ravA yA daliyA banakara ATA moTA ho jAtA hai to punaH usako phira gehU~ ke sAtha milAkara pIsanA anivArya ho jAtA hai usI prakAra hameM A. jJAnasAgarajI mahArAja ke avaziSTa Azaya kA spaSTIkaraNa karane hetu kucha pUrva kathita viSaya yA zabdoM kA sahArA lenA Avazyaka ho gayA hai / kAraNa yaha hai ki unake vibhinna granthoM meM navIna-navIna samAdhAnoM kI jhar3I lagI huI prApta hotI hai / punazca yathA gvAlinI makkhana nikAlane hetu dahI ko
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa pherAphera-pherAphera lagI rahatI hai use santoSa nahIM hotA, thor3A jala bhI chIMTatI hai, kolAhala bhI utpanna karatI hai usI prakAra pU. jJAnasAgarajI mahArAja ke naya vivecana ko hama bhI yahA~ mathAmatha lage hue haiM, amRta hI amRta chalaka rahA hai, jhalaka rahA hai / thor3A idhara-udhara kA sandarbha jala bhI chIMTa rahe haiM parantu santoSa nahIM ho rahA hai aura jhalakate hue amRta ko Akhira prApta to karanA hI hai / nirUpaNa kI vizeSatAoM kA yaha chalakAva mAnoM svayaM vyavahAra naya kA rUpaka hI prakaTa halacala (kriyA) rUpa meM hai tathA jhalakAva (nizcala tattva, antaraMga camaka) mAnoM nizcaya naya ke rUpa meM prastuta hai / unake nirUpaNa meM donoM hI samAna adhikAra prApta haiM / kahA bhI hai "ubhayanayAyattA hi pAramezvarI dezanA" / unake naya darpaNa meM jitanA jhAkeMge utanA hI AnandAmRta meM vibhora hone para saubhAgya prApta hogA / jitanA unake kathana kI gaharAiyoM meM utareMge utanA hI ratna saMcaya karane meM samartha hoMge / jaise caTanI ko jitanA bAMTate jAyeMge (pIsate jAyeMge) utanA hI svAda prApta hogaa| isake atirikta hama na to sUkSma ruci haiM, na madhyama ruci, hama to vistAra ruci vaktA, zrotA haiM, ataH hameM piSTa-peSaNa kA bhaya nahIM hai na lajjA hI hai / guruoM kA prasAda prApta hai / pU. jJAnasAgarajI mahArAja hameM svarga se AzIrvAda aura protsAhana de hI rahe haiM kyoMki hama unake hI kAma ko agrasara kara rahe haiM, hama to pIche haiM hamAre nAyaka to pU. munirAja sudhAsAgarajI mahArAja haiM / unhIM kA saMbala hI mArgadarzaka hai / Upara hamane vyavahAra-nizcaya kI bhUtArthatA-abhUtArthatA kI carcA kI thii| isI viSaya ko grAhyatA ke pariveza meM A. kundakunda kI gAthA naM. 19 kA vivekodaya meM A. zrI jJAnasAgarajI mahArAja kA padyAnuvAda evaM bhASA vyAkhyAna rUpa nirUpaNa dRSTavya hai / isameM aMta meM sArAMza rUpa meM donoM nayoM kA viSaya tAdAtmya lie hue kathaMJcit abhinna kahA gayA hai / dasaNaNANacarittANi sevidavvANi sAhuNA NiccaM / tANi puNa jANa tiNNivi AppANaM ceva Nicchayado 9 // - samayaprAbhRta padyAnuvAda - "ApA para kA bheda jahA~ taka bhI vicAra meM banA rahe / samyagdarzana bodha vRtta ke pAlana meM mana sanA rahe // yaha to hai vyavahAra aura nizcaya naya kA hai yaha bAnA / aura sabhI ko bhulA ApakA apane meM hI laga jAnA // 16 // "mumukSu ko cAhie ki vaha dvaitabhAva se advaita AtmabhAva para Ane kI koziza avazya kareM, parantu jaba taka ki apane upayoga meM ApA para kA kucha jarA-sA bhI bheda-bhAva vidyamAna ho yaha merA aura yaha parAyA athavA yaha maiM aura yaha para isa prakAra apane Apake sAtha-sAtha para kA bhI bhAna ho rahA ho use pUrI taura se bhulA na pAyA ho taba taka nirantara pUrI koziza ke sAtha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra bhedarUpa ratnatraya (vyavahAra-ratnatraya) ko aGgIkAra kiye hI rahanA cAhie / use vyavahAra samajhakara chor3a nahIM baiThanA cAhie / kyoMki
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 65 samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra AtmA ke hI to svarUpa haiM / para ko para samajhate hue use chor3ate cale jAnA aura apane ApakI tarapha rUkha kI ora kadama bar3hAte cale jAnA isI kA nAma to ratnatraya hai aura isa prakAra karate-karate anta meM aura saba-kucha ko bhUla kara apane Apa meM hI tanmaya ho lenA yahI to nizcaya naya kA svarUpa hai jo ki sAdhya hai vyavahAra usakA sAdhana hai, sAdhana ke binA sAdhya khaaN| donoM kA paraspara ghaniSTha sambandha hai / donoM hI naya vastugata apane-apane yogya dharma ko viSaya karanevAlI haiM / nizcaya naya sAmAnya ko grahaNa karatI hai to vyavahAra naya usake vizeSa ko evaM donoM kA tAdAtmya sambandha hai / vastu kA sAmAnya (dharma) vyApaka hai to vizeSa vyApya / sAmAnya eka taraha se janaka hai to vizeSa dharma, janya / donoM pitA-putra kI bhA~ti hote haiM / AdamI apane pitA kI santAna hotA hai to apane putra kA janaka bhI / isI taraha avAntara sattA, mahAsattA sAmAnya kA vizeSa hotI hai parantu pratyavAntara sattA ke lie vahI sAmAnya bhI ThaharatI hai / go pazu kA bheda hai kintu dhavala aura dhenu ke liye vahI sAmAnya bhI ThaharatI hai evaM vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM kA viSaya kathaJcit eka hI ho jAtA hai / ataH ekadama vyavahAra naya kI upekSA kara denA ThIka nahIM hai kyoMki nizcaya naya kA paricAyaka bhI vyavahAra hI hai|" A. mahArAja ne samayasAra gAthA naM.32 ke bhAva kA hArda kholate hue likhA hai, (vivekodaya) "kevalI ke zarIra kA varNana karanA so vyavahAra naya se kevalI kA varNana hI ho jAtA hai kyoMki vyavahAra naya se zarIra aura AtmA ko eka mAnA gayA hai - "vavahAraNaoM bhAsadi jIvoM deho ya havadi khalu ekko" aisA zrI samayasArajI meM khuda kuMdakuMda svAmI kahate haiN| ataH zarIra aura AtmA ko eka kahanA "vyavahAra nahIM kintu durvyavahAra hai, kunaya hai, ghora mithyAtva hai" aisA kahanevAle loga to svAmI kundakunda ko bhI ullaMghana kara jAte haiM / vyavahAra naya saMyoga sambandha kA varNana karane vAlA hai, vyavahAra naya se AtmA aura deha eka hai, isakA artha yaha huA ki zarIra aura AtmA meM saMyoga sambandha hai so aisA kahanA ThIka hI hai / aba jo loga ise ise durvyavahAra yA kunaya kahakara galata batalAte haiM unake kahane kA to yaha artha ho jAtA hai ki zarIra kA AtmA ke sAtha saMyoga sambandha bhI nahIM hai (sarvathA bhinna haiM) so isa kahane ko koI bhI samajhadAra nahIM mAna sakatA kyoMki jo bAta pratyakSa siddha hai, nirvivAda hai usako inkAra karanA to nirA mUrkhapana hai / hA~, zarIra aura AtmA meM tAdAtmya mAnanA (sarvathA eka mAnanA) vastutaH eka samajhanA nizcayanaya se bhI eka hI kahate rahanA jarUra bhUla hai jaisA ki zrI kundakunda svAmI ne kahA hai aura aisA hI itara prAmANika jainAcAryoM ne bhI mAnA hai usako dhyAna meM lekara agara koI apanI tarapha se aNTa-saNTa kahe to kahA kro|" A. jJAnasAgara kA ukta vivecana bar3A hI mArgadarzaka hai isa viSaya meM unhoMne anya AcAryoM kA sandarbha saMketita kiyA hai so samayasAra kalaza naM. 27 meM A. amRtacandra ne bhI yahI bhAva vyakta kiyA hai, "ekatvaM vyavahArato na punaH kAyAtmanornizca gat // " anekAnta meM jo AtmA zarIra kI ekatA va anekatA donoM svIkRta
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa pU. mahArAjajI ne ajIvAdhikAra gAthA 51 kI TIkA meM etadviSayaka paM. jayacandajI kA bhAvArtha prastuta kiyA hai, prayojanIya hai 66 "paramArtha naya to jIva ko zarIra aura rAga-dveSa-moha se bhinna kahatA hai / yadi isI kA ekAnta kiyA jAve taba zarIra tathA rAga-dveSa- moha pudgalamaya Thahare aura taba pudgala ke ghAta se hiMsA nahIM ho sakatI aura rAga-dveSa-moha se bandha nahIM ho sakatA isa prakAra paramArtha se (nizcaya naya ke ekAnta se) saMsAra aura mokSa donoM kA abhAva ho jAyegA / aisA (isalie) ekAntarUpa vastu kA svarUpa nahIM hai / avastu kA zraddhAna, jJAna aura AcaraNa mithyA avasturUpa hI hai isalie vyavahAra kA upadeza nyAyaprApta hai / isa prakAra syAdvAda se donoM nayoM kA virodha meTakara zraddhAna karanA samyaktva hai / " A. amRtacandrajI kA nimna kalaza maiM yahA~ avazya uddhRta karanA cAhU~gA / ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAGke jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH / sapadisamayasAra te paramajyotiruccai ranavamanayapakSAkSuNNa mIkSanta eva // 4 // jinavacana syAdvAdarUpa hai, jahA~ do nayoM (nizcaya - vyavahAra) ke viSaya kA virodha hai, jaise ki jo satrUpa hotA hai vaha asat rUpa nahIM hotA, jo eka hotA hai vaha aneka nahIM hotA, jo nitya hotA hai vaha anitya nahIM hotA, jo bhedarUpa hotA hai vaha abhedarUpa nahIM hotA, jo zuddha hotA hai vaha azuddha nahIM hotA ityAdi nayoM ke viSayoM meM virodha haivahA~ jinavacana kathaJcit vivakSA se sat-asat rUpa, eka anekarUpa, nitya- anityarUpa, bhedaabhedarUpa, zuddha-azuddharUpa jisa prakAra vidyamAna vastu hai usI prakAra kahakara virodha miTA detA hai, asat kalpanA nahIM karatA / jinavacana dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM meM, prayojanavaza zuddha dravyArthika naya ko mukhya karake use nizcaya kahate haiM aura azuddha dravyArthikarUpa paryAyArthika ko mukhya karake vyavahAra kahate haiM, aise jinavacana meM jo puruSa ramaNa karate haiM isa zuddha AtmA ko yathArtha prApta kara lete haiM anya sarvathA ekAntavAdI sAMkhyAdika use prApta nahIM kara pAte, kyoMki vastu sarvathA ekAnta pakSa kA viSaya nahIM hai tathApi ve eka hI dharma ko grahaNa karake vastu kI asatya kalpanA karate haiM jo asatyArtha hai, bAdhAsahita mithyAdRSTi hai / 31. vyavahAra bhI upAdeya pUrva meM hamane pU. A. jJAnasAgarajI ke vyavahAra aura nizcaya kI bhUtArthatA aura abhUtArthatA viSayaka nirUpaNa ko prastuta kiyA hai vahA~ vyavahAra naya ko yathA- padavI satyArtha va prayojanavAn nirUpita kiyA gayA hai isake samarthana meM paM. jayacandajI chAbar3A kA spaSTIkaraNa va gAthA naM. 12 kA bhAvArthaM uddhRta hai,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 67 "jahA~ taka zuddhabhAva kI prApti nahIM huI vahA~ taka jitanA azuddhanaya kA kathana hai utanA yathApadavI prayojanavAna hai / jahA~ taka yathArtha jJAna zraddhAna kI prApti rUpa samyagdarzana kI prApti nahIM huI ho vahA~ taka to jinase yathArtha upadeza milatA hai aise jinavacanoM ko sunanA, dhAraNa karanA tathA jinavacanoM ko kahanevAle zrI jina-guru kI bhakti, jina-bimba ke darzana ityAdi vyavahAra mArga meM pravRtta honA prayojanavAna hai aura jinheM zraddhAna-jJAna to huA hai kintu sAkSAt prApti nahIM huI unheM pUrva kathita kArya, paradravya kA Alambana chor3ane rUpa aNuvrata-mahAvrata kA grahaNa, samiti gupti aura paJca parameSThI kA dhyAnarUpa pravartana tathA usI prakAra pravartana karanevAloM kI saMgati evaM vizeSa jAnane ke lie zAstroM kA abhyAsa karanA ityAdi vyavahAra mArga meM svayaM pravartana karanA aura dUsaroM ko pravartana karAnA aise vyavahAra naya kA upadeza aGgIkAra karanA prayojanavAna hai / vyavahAra naya ko kathaJcit asatyArtha kahA gayA hai kintu koI use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to vaha zubhopayoga rUpa vyavahAra ko hI chor3a degA aura use zuddhopayoga kI sAkSAt prApti to nahIM huI hai isalie ulTA azubhopayoga meM hI Akara, bhraSTa hokara cAhe jaisI svecchArUpa pravRtti karegA to vaha narakAdika gati tathA paramparA se nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa karegA / isalie zuddhanaya kA viSayabhUta sAkSAt jo zuddhAtmA hai usakI prApti jaba taka na ho taba taka vyavahAra bhI prayojanavAna hai| aisA syAdvAda mata meM zrI guruoM kA upadoza hai / " 32. vyavahAra se nizcaya evaM nizcaya se vyavahAra A. jJAnasAgarajI mahArAja ne samayasAra kI gAthA saMkhyA 63-65 kA vizeSArtha likhate hue kahA hai - "bAta yaha hai ki zuddhanaya to zuddhAtmA ke anubhava svarUpa hai / yahA~ guNasthAnAdi na jhalaka kara mAtra jJAtA - dRSTApana hI jhalakatA hai aura usI kA anumanana aura cintana hotA hai| kinta jahA~ dhyAnasvarUpa nizcaya naya kA avalambana chaTA ki sAdhaka ko kartavya rtavyazIlatA para Akara ki "maiM kauna hU~ aura mujhe kyA karanA cAhie ? maiM muni hU~ aura chaThe guNasthAna kI avasthA meM hU~ ataH mujhe stavana Adika SaT Avazyaka karanA cAhie ityAdi vikalpoM ko apanAnA hotA hai / kintu vyavahAra sampanna kara phira dhyAna-svarUpa nizcaya para pahu~catA hai / vahA~ thaka jAne para phira vyavahAra meM AtA hai / isa prakAra abhyAsa dazA meM sAdhaka ko nizcaya se vyavahAra aura vyavahAra se nizcaya para bAra-bAra jAnA-AnA hotA hai / isI ko lakSya rakhakara AcArya deva ne donoM nayoM kA vyAkhyAna kiyA hai aura donoM ko apane-apane sthAna para upayogI dikhalAyA hai / isa prakAra abhyAsa dvArA azuddhatA ko dUra kara zuddhatA para AnA yaha pratyeka sAdhaka kA mukhya karttavya hai / " Agama bhASA meM isI ko sAtaveM se chaTe tathA chaTe se sAtaveM guNasthAna kA parivartana kahA hai / paramArtha se to arthAt parama zuddha nizcaya kI dRSTi se to yataH jJAnacetanA kA sadbhAva bArahaveM guNasthAna meM adhyAtma meM nirUpita kiyA hai ataH nizcaya-mokSamArga athavA kAraNa samayasAra vahIM prakaTa mAnA hai / (paMcastikAya)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68. AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 33. jJAnI kA svarUpa vartamAna meM adhyAtma zAstroM kA adhyayana kara mAtra usI ke bala para svayaM ko yA svayaM ke samAna vicAravAloM ko jJAnI kahakara vyakti kalpita AtmatoSa kA anubhava kara patana ko prApta hotA hai jaisA ki paM. banArasIdAsajI ne Apa bItI meM svIkAra kiyA hai / samayasAra kA durupayoga kara nizcaya naya ke ekAnta se unakI buddhi bhramita ho gaI thI evaM ve apane ko jJAnI va zuddhopayogI AtmasvAdI mAnane lage the, parantu gommaTasAra kA sukhada vyAkhyAna unheM anekAnta kI svIkRti para le AyA / nizcayaikAnta se bhramita apanI dazA kA citraNa karate hue unhoMne arddhakathAnaka meM likhA, ".... karaiM sadA niyata rasa pAna" "karanI ko rasa miTi gayo milyo na Atama svAda / bhaI banArasi kI dasA jathA U~Ta ko pAda // " na idhara ke rahe na udhara ke, ito bhraSTAstato bhraSTA: vAlI kahAvata caritArtha ho gii| bhrama dUra hone para unhoMne jo likhA vahI prAmANika svayaM svIkAra kiyA / pUrva kI racanAyeM unhoMne samApta kara dI tAki durupayoga na ho / syAdvAda dRSTi jAgRta hone para racita samayasAra nATaka Adi ko unhoMne likhA / unhoMne svayaM ullekha kiyA - "aba saba bhaI kavIsurI syAdavAda paravAna / " uparokta bAta ko dRSTigata kara A. jJAnasAgara mahArAja ne samayasAra ke jJAnI kA citraNa karate hue spaSTa kiyA hai, pRSTha 73 "vizeSArtha - yahA~ ajJAnI se jJAnI kaba hotA hai yaha batalAte hue AcArya ne batalAyA hai ki jaba taka yaha krodhAdika bhAva kisI bhI rUpa meM karatA rahatA hai taba taka ajJAnI hai kintu jaba krodhAdi rUpa Arttaraudra bhAva se rahita hokara nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai. usa samaya jJAnI banatA hai taba usake tana bandha nahIM hotA / sArAMza yaha hai ki jaba yaha apramatta avasthA ko prApta hotA hai taba hI jJAnI hotA hai / .... jisa saMyata ke sAre pramAda naSTa ho gaye aura jo samagraM hI mahAvrata aura aTThAIsa mUlaguNa tathA zIla se yukta hai, zarIra aura AtmA ke bhedajJAna meM tathA mokSa ke kAraNabhUta dhyAna meM nirantara lIna rahatA hai vaha jJAnI hai aura jaba taka upazamakaM yA kSapaka zreNI para ArohaNa nahIM karatA taba taka svasthAna apramatta rahatA hai yahI bAta paramAtmaprakAza meM bhI kahI hai, deha vibhiNNau NANabhau jo paramappu Niei / paramasamAhi pariTThiyau paMDiu so ji havei // arthAt jo jIva paramasamAdhi meM sthita hokara deha se rahita mAtra jJAnamaya paramAtmA kA anubhava karatA hai arthAt tanmaya hokara rahatA hai vahI paNDita arthAt jJAnI hotA hai / (pRSTha 74) "vizeSArtha - AcAryadeva ne yahA~ para jJAna zabda se usI jJAna ko liyA hai jo ki
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 69 vairAgya pUrNa ho, sAMsArika viSaya-vAsanA rUpa jhaMjhaToM meM sarvathA dUra ho aura zuddhAtmasvabhAva meM tallIna rahanevAlA ho arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA ko samyagjJAna zabda se liyA hai jo ki nirvikalpa samAdhi kI avasthA meM hotA hai aura itara AcAryoM ne jo ratnatraya ko mokSa kA mArga batAyA hai isase pRthak nahIM hai / " uparokta vizleSaNa apane Apa meM samayasAra ke nizcaya-pramukha abhiprAyaH se kitanA saTIka aura suSThu hai / dhanya hai A. jJAnasAgarajI kI viSaya-gaMbhIratA / isa sambandha meM isakI puSTi hetu kucha uddharaNa detA hU~, 'NANI rAgappajaho' (jJAnI rAga kA parityAgI hai) A. kundakunda (sa. pA. 229) "saddavvarao samaNo sammAiTThI havei NiyameNa" - svadravya meM lIna sAdhu hI nizcaya se samyagdRSTi jJAnI hai / A. kundakunda (mokSa pA. 14) _ 'paramANu mittayaMpi hu ..... / gAthA 211-212 / arthAt paramANumAna rAgI jJAnI nahIM "jJAnakalA jinake hiya jAgI te jagamA~hi sahaja vairaagii| jJAnI magana viSaya sukha mAhIM yaha viparItasaMbhavai nAhIM ||''smysaar naattk| "samyagdRSTerbhavati niyataM jJAnavairAgya zaktiH " |klsh-136 // - samyagdRSTi ke niyama se jJAna aura vairAgya zakti hotI hai / akele jJAna se binA vairAgya ke jJAnI nahIM hotA / / vastuta: samayasAra kA jJAnI aura ratnakaraNDa kA jJAnI samyagdRSTi donoM nizcaya aura vyavahAra kI apekSA se haiM, ve kramazaH vItarAga evaM sarAga haiM / vyavahAra naya ko heya kahate hue evaM nizcaya ko upAdeya kahate hue bhI jo gRhastha samayasAra ke anusAra bhI apane ko bhrama se jJAnI aura bandhaka mAna baiThatA hai usane to adhyAtma meM praveza hI nahIM kiyA hai aura vaha adhikArI bhI nahIM hai / daraasala vaha vyavahAra samyagdRSTi hI nahIM hai, kyoMki samyaktva ke ATha aMgoM kA pAlana nahIM karatA / vaha to vyavahAra yA vyavahArAbhAsa ko hI nizcaya mAna baiThA hai / kahA bhI hai - nizcayamabudhyamAno yo nizcayatastameva saMzrayati / nAzayati karaNacaraNaM sa bahiH / karaNAlaso bAlaH // - pu. siddhi-50 // - nizcaya ko na samajhakara jo apanI bhrAmaka ekAnta mAnyatA ko hI nizcaya se svIkAra kiye hai vaha karaNa (pariNAma yA karaNAnuyoga) aura AcaraNa (caraNAnuyoga kriyA) donoM ko nAza karatA hai vaha bahirAtmA pramAdI ajJAnI hai| .' ityalam kiM bahunA AtmanindA, svalaghutA ko svIkAra karanevAlA mumukSu viSaya virakti yukta jJAnAbhyAsa se jJAnI banane kI prakriyA prArambha karatA hai / A. jJAnasAgarajI mahArAja ne apane vAGmaya meM isa viSaya kA suSThu nirUpaNa kiyA hai / isa prakaraNa meM unakI vyavahAra se va nizcaya se kI gaI jJAna kI vyutpatti dRSTaka hai / gAthA naM. 178 kA vizeSArtha -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa gAthA naM. 978 kA vizeSArtha - (vyavahAra naya se) 'yathAvasthitaM artha jAnAtIti jJAnaM' arthAt padArtha jisa rUpa meM avasthita hai usako usI rUpa meM jAnanA, yathArtha tattvajJAna jJAna hai / (nizcaya naya se) "AtmAnaM jAnAti anubhavatIti jJAnaM" arthAt apanI AtmA ko jAnanA anubhava karanA jJAna hai / samayasAra meM jo varNana hai vaha gRhastha (vyavahAra) samyagdRSTi ko lekara nahIM kintu (zramaNoM meM) vItarAga samyagdRSTi ko lekara kiyA hai yaha bAta samayasAra meM sarvatra dhyAna rakhane yogya hai / pa. pU. A. vidyAsAgarajI mahArAja kI nimna padyAnuvAda paMktiyoM kA avalokana kareM - jJAnI kabhI na bhajate vyavahAra vyAdhi, ho nirvikalpa, tajate na sudhI samAdhi / hote vilIna paramArtha padArtha meM haiM, kATe kukarma basa sAdhu yathArtha meM hai // 163 // spaSTa hai ki sAdhu yathArtha jJAnI hai / A. jJAnasAgarajI ne samayasAra ke sarvavizuddha jJAnAdhikAra kI gAthA naM. 431 ke vizeSArtha meM nizcaya-vyavahAra kA jo nirUpaNa kiyA hai usase AhAraka-anAhAraka, mUrta-amUrta Adi viSayoM kA samyak spaSTIkaraNa hotA hai / jJAtavya hai, "AtmA nizcaya naya kI dRSTi meM to sadA zarIra rahita hai / aba jo muni nizcaya naya para ArUr3ha hote haiM arthAt Atma-samAdhi meM lagakara apane zuddhAtmA kA anubhava karane lagate haiM to vahA~ AtmA amUrta hai, zarIra rahita hai aura jaba zarIra hI nahIM hai to phira kisI bhI prakAra ke AhAra grahaNa kI AvazyakatA hI kyA hai / isalie AhAra grahaNa karanA to dUra rahA vahA~ isakI bAta bhI nahIM hai jisakA yahA~ varNana kiyA gayA hai / hA~, jaba ve vyavahAra dRSTi meM Ate haiM taba unheM zarIra ke saMyoga ko lakSya meM lekara AhAra grahaNa karane kI AvazyakatA hotI hai to vahA~ AcAra zAstra vidhAnAnusAra samucita AhAra grahaNa karate haiM jisakA kathana hA~ para gauNa hai hA~, isa nizcaya aura vyavahAra ko ThIka nahIM samajhane vAle kuca bhAI aisA kaha diyA kahate haiM ki AGAra karate hue bhI AtmA AhAra nahIM karatA kyoMki AtmA amUrttika hai / AhAra to zarIra grahaNa karatA hai / so zarIra to jar3a hai usakI ora se to cAhe kaisA bhI ho koI bAta nahIM hai / aisA kahanevAloM ko yaha socanA cAhie ki nizcaya naya meM zarIra vastu hI kyA hai jo ki AhAra ko grahaNa karatA hai / zarIra to pudgala paramANuoM kA piNDa hai jo ki saMyogAtmaka hone se vyavahAra naya kA viSaya hai / ataH nizcaya naya meM to AhAra grahaNa karane kI bAta hI nahIM banatI hai / jaba AtmA vyavahAra naya para AtA hai arthAt samAdhi se cyuta hotA hai to zarIra ke sAtha saMyoga hone se zarIra kI sthiti rakhane ke lie zarIra ke dvArA samucita AhAra grahaNa karatA hai aisA yahA~ tAtparya hai / kiMca karmAhAra kI apekSA se dekheM to spaSTa zuddhAtmA siddha bhagavAn hI anAhAraka haiM aura sabhI saMsArI AtmA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 71 sadA AhAraka hI haiM / nokarma AhAra kI apekSA vigrahagati samApanna jIva bhI anAhAraka hotA hai, kavalAhAra kI apekSA se saMyata AtmA jaba apramatta dazA meM hotA hai taba taka anAhAraka hotA hai kintu jaba AhAra grahaNa karatA hai taba bhI vaha indriya saMpoSaNa ke lie nahIM karatA kintu dharmadhyAna meM lage rahane ke lie karatA hai isalie upacAra se anAhAraka hI kahA jAtA isa viSaya meM yaha gAthA avazya paThanIya hai - akkhAmakkhaNamittaM risiNo bhuJjanti pANa dhAraNa NimittaM / pANA dhammaNimittaM dhammaM hi caranti mokkhaTuM // (uddhRta bhaga. ArA.) - RSigaNa akSamRkSaNa mAtra bhojana prANa dhAraNa karane hetu karate haiM prANoM ko dharma ke nimitta dhAraNa karate haiM evaM dharma kA AcaraNa mokSa ke lie karate haiM / yadi indriya-viSaya poSaNa hetu bhojana kiyA jAtA hai to vaha avazya hI AhAra grahaNa karanA vAstavika hai bhale hI vaha vyavahAra naya kA viSaya ho / nizcaya naya kA yaha vAkya ki AtmA bhojana nahIM karatA vaha svarUpa kI dRSTi se hai usakA prayojana bhojana kA tyAga karane ke lie hai, chala ke lie nahIM / icchApUrvaka bhojana karanA aura kahanA ki maiM bhojana nahIM karatA, zarIra karatA hai, nizcaya naya kA durupayoga hai / nizcaya naya to nizcaya hI mokSa para calane kI preraNA karatA hai| 34. kartA karma bhAva loka meM jo kucha dRzyamAna hotA hai vaha saba kArya hai, karma hai usako jo upAdAna rUpa se yA nimitta rUpa se sampanna karatA hai vaha kartA hotA hai / yahA~ hama AtmA ke kapina aura usake karma kI carcA samayasAra, pravacanasAra aura vivekodaya ke mAdhyama se kareMge / A. jJAnasAgarajI mahArAja ne isa viSaya meM apane ina tIna granthoM meM kyA naya prarUpaNA kI hai yaha isa zIrSaka ke antargata prastuta karane kA prayAsa rahegA / yahA~ pudgala aura AtmA kI anAdi se saMzleSatA ke kAraNa pudgala karma kA bhI avazyaMbhAvI naya dRSTi se nirUpaNa hogA / pU. A. jJAnasAgarajI ne isa viSaya ko svaracita nimna zlokoM meM prakaTa kiyA haivikaroti sa karmAyaM rAgadveSAdirUpataH / tatra saJcIyate karma nUtanaM bhAvAnusArataH ||prvcnsaar 229 // karma nAma vikArasya yatra bhUtArthake naye / tatra jIvo na kartAstu paudgalikasya karmaNaH // 30 // hindI padyAnuvAda - hai anAdi se karmayukta isase vikAra pariNAma dhare / tAki punaH karma prayoga isa cetana se sambandha kare //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa karma nAma pariNAma aura pariNAma tathA pariNAmI. meM / bheda kauna yoM jIva nahIM kartA karma kA suvAsI meM 15 // yahA~ AcAryazrI ne spaSTa kiyA hai ki vikAra yA pariNAma karma hai aura pariNamana karanevAlA kartA hai, nizcaya naya se ve eka haiM / A. amRtacandrajI ne bhI kahA hai - yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmoM bhaventu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA sama. kalaza 51 // sArAMza yaha hai ki kartA, karma aura kriyA nizcaya naya kI dRSTi meM abhinna hai / ukta sampUrNa viSaya kA sArAMza A. mahArAja ne nimna prakAra prakaTa kiyA hai / pravacanasAra pRSTha 75 "jaba yaha AtmA rAgadveSAdi sahita hotA hai taba karmarUpa meM hone yogya pudgala vargaNAoM kA saMgraha karatA hai / yahI saMsAra kA mUla kAraNa hai / isa para yaha pUchA jA sakatA hai ki AtmA meM rAga-dveSa utpanna hone kA bhI koI-na-koI kAraNa vizeSa honA cAhie kyoMki rAga-dveSa AtmA ke.sahaja bhAva nahIM mAne jA sakate haiM / isakA uttara yaha hai ki una saMgRhita karmavargaNAoM ke sAtha meM tanmayatA kA honA hI rAga-dveSa ko paidA karanevAlA hai / yaha to eka-dUsare ke bharose para hone se nissAra pratIta hotA hai / " "yahA~ prasaMga pAkara AcArya zrI (kundakunda) ne karma kyA hai aura unakA kartA kauna hai ? isa para prakAza DAlA hai / vyAkaraNa zAstra meM kriyA ke karanevAle ko kartA aura usake dvArA kiyA jAve use karma kahA gayA hai / karma kA hI dUsarA nAma kArya bhI hai / yaha hama logoM ke nitya ke abhyAsa meM abhinna rUpa se aura bhinna rUpa se (siddhAnta meM nizcaya naya se aura vyavahAra naya se) do taraha se dekhane meM AtA hai / jaise kahA gayA ki rAmalAla ne lAlaca diyA ataH vaha jhUThana bhI cATa gayA / yahA~ kahanevAlA eka rAmalAla hai aura usake kArya do haiM / eka lobha karanA aura dUsarA jhUThana cATa jAnA / lAlaca to rAmalAla kA pariNAma (bhAva) hai / yaha usase abhinna hai, pRthak nahIM hai aura jhUThana usase bhinna vastu hai jise vaha cATa gayA / aise hI AtmA jaba rAgadveSAdi sahita hotA hai taba vaha karma vargaNAoM ko grahaNa karatA hai / rAgadveSAdi karanA nizcaya naya (azuddha) se AtmA kA kArya hai, karma vargaNAoM ko grahaNa karanA vyavahAra naya se AtmA kA kArya hai| yahA~ bhI rAga-dveSa AtmA kA vikArIbhAva hai jo AtmA ke dvArA kiyA jAtA hai / ataH yaha bhAva AtmA kA karma hai yaha AtmA se abhinna hotA hai / inhIM rAgadveSAdi bhAvoM ke kAraNa se AtmA kArmANa pudgala samUha, jo AtmA se bhinna dravya hai usako grahaNa karatA hai / yaha dravya usakA karma kahalAtA hai / aise bhAvakarma aura dravyakarma ke nAma se do bheda ho jAte haiM / yahA~ aisA bhI kahA gayA hai ki (nizcaya naya se) AtmA to apane bhAvakarma kA hI kartA hai na ki dravyakarma kA kyoMki eka dravya kisI dUsare dravya ke dvArA kabhI grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa isa para zaMkA hotI hai ki phira dravyakarma kaise huA? isakA uttara yaha hai ki dravyakarma pudgala-dravya kA kiyA huA hotA hai ata: usakA kArya karma hai aura usakA kartA pudgaladravya hai / yaha uttara bhI ThIka taraha se samajha meM nahIM AtA hai kyoMki phira to pudgala-dravya bhI usake apane pariNAma kA hI kartA honA cAhie, na ki pudgala-dravya kA / aise dazA meM to phira bhAvakarma aura dravyakarma isa prakAra se bheda na hokara jIva bhAvakarma aura pudgala bhAvakarma aise bheda hone cAhie / icchAvAn ke dvArA sampanna pariNamana kA nAma hI kArya yA karma hotA hai aura vaha icchAvAna jIva usakA kartA hotA hai / aisA inhIM granthakAra ne apane samayasAra grantha meM kartRkarmAdhikAra meM gAthA naM. 97 tathA gAthA naM. 102 meM spaSTa batAyA hai / icchArahita jIva tathA pudgala ke dvArA sampAdanIya pariNamana ko karma na kahakara bhAvya kahA jAtA hai usakA sampAdana kartA na hokara bhAvuka hotA hai / niSkarSa yaha hai ki jIva ke rAgadveSAdi bhAva kI taraha pudgala kA jJAnAvaraNAdi rUpa pariNamana bhI pudgala kA karma nahIM hai / yaha to jIva kA hI karma hai, yaha jIva ke jJAnAdi guNoM kA ghAta karatA huA, usake lie phalaprada hotA hai / yaha bAta dUsarI hai ki rAgadveSAdi bhAva jIva kA svayaM kA vikAra bhAva hotA hai ataH usase abhinna hotA hai / jJAnAvaraNAdi rUpa pudgala skaMdha jIva se bhinna dravya hai / ata: bhinna ko bhI grahaNa karanevAle abhUtArtha naya se to (vyavahAra naya se) vaha bhI jIva kA hI karma hai / kevala abhinna vikAra ko hI grahaNa karanevAle bhUtArtha naya (azuddha nizcaya naya) kI dRSTi meM jJAnAvaraNAdi se jIva kA koI sambandha nahIM hai / ataH vahA~ to rAgAdi bhAva hI jIva kA karma hai aura jIva hI usakA kartA hai aisA jainAgama kA kathana hai / " / A. nemicandra siddhAnta cakravartI ne vRhad dravyasaMgraha meM kahA hai - puggalakammAdINaM . kattA vavahArado du Nicchayado / cedaNa kammANAdA . suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // - AtmA vyavahAra naya se jJAnAvaraNAdi pudgala karmoM kA kartA hai aura (azuddha) nizcaya se rAgadveSAdi cetanabhAva. karmoM kA tathA zuddhanizcaya se zuddhabhAvoM kA kartA hai / A. kundakunda svAmI kI isI viSaya kI gAthA bhI dRSTavya hai - jaM kuNadi bhAvabhAdA kattA so hodi tassa bhAvassa / . kammattaM pariNamade tamhi sayaM poggalaM davvaM ||s. prA. 98 // ___ - AtmA jisa bhAva ko karatA hai (nizcaya naya se) vaha usakA kartA hotA hai usake nimitta se (una bhAvoM ke nimitta se) pudgala dravya svayaM karmatvarUpa pariNamana karatA hai / jIva ke nimitta se karma pariNAma utpanna hotA hai ataH jIva usakA nimitta kartA hai / isI ko vyavahAra naya se kartA mAnA gayA hai / __ A. jJAnasAgarajI mahArAja ne inhIM ArSa mAnyatAoM kA nirUpaNa sodAharaNa evaM tarka pUrNa zailI meM naya vivakSA se kiyA hai / unakA cintana kitanI gaharAiyoM taka paiTha banA cukA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa thA yaha nApanA bhI atyanta kaThina hai / unakI zailI sammukha khar3e vyakti kA paryApta samAdhAna karane meM sakSama hai / zaMkAoM kA nirasana karane ke lie ve sadaiva rucivAna dRSTigocara hote haiM / kartA-karma viSayaka bhI unakA soca gajaba kA hai / yahA~ samyaktvasAra zataka kA unakA eka zloka barabasa AkarSita kara rahA hai, prastuta hai - "idaM karoti tu jIvanarma, vikalpabuddhau kriyate ca karma / dvayoravasthA nRkalatrakalpA, mithaH sadA dhArakadhArya jalpA // 20 // anvayArtha - maiM yaha karatA hU~, maiM vaha karatA hU~ ityAdi nija vikalpa buddhi se jIva ke dvArA karma kiye jAte haiM / jIva aura karma kI yaha avasthA pati-patnI ke sambandhoM jaisI hai / jo sadA karma aura jIva ke bIca kramazaH saMgrAhya aura saMgrAhaka jaisA nAtA hai / artha - khAtA hU~, pItA hU~, mAratA hU~, kATatA hU~, pITatA hU~ ityAdi vikalpa meM par3akara isa AtmA kA jo rAga-dveSarUpa pariNAma hotA hai usakA karanevAlA yadi vastu-paraka vicAra kara dekhA jAya to yaha AtmA hI hai (yaha mAnyatA ki AtmA nahIM karatA vaha to paryAya karatI hai, paryAya meM hotA hai dravya meM nahIM bhrAmaka hai tathya para AdhArita nahIM hai) dUsarA koI bhI nahIM hai / yadyapi bAhya padArtha isameM nimitta jarUra banatA hai phira bhI usa bhAva ko hone dene aura na hone dene kA uttaradAyitva isa jIvAtmA para hI hai / ..... mAnanA hogA ki apane pariNAmoM ko khoTe aura cokhe karanevAlA yaha AtmA hI hai / ..... yaha AtmA apane bhAva ko bhalA yA burA Apa banAtA hai ataH yahI usakA kartA aura jo jaisA bhAva isase banatA hai, vaha bhAva usakA karma yAnI kArya hai / yaha AtmA jaisA (kArya) bhAva karatA hai usI ke anusAra karmavargaNA karmarUpa meM Akara usakA sAtha detI hai ataH ve bhI isI kI huI yAnI karma kahalAtI haiM / kyoMki bhAva aura bhAvI meM abheda hotA hai isalie jo jisake bhAva se huA vaha usa bhAvavAna se hI huA, aisA kahane meM koI doSa nahIM kyoMki bhAva se jo huA vaha bhAvavAna para hI phalatA hai / isa prakAra karma aura jIva meM paraspara aurata aura marda kA sA nAtA hai / karma saMgrAhya hai aura jIva hai so saMgrAhaka hotA hai / kiMca aura agara bhalerI ho to use marda ke vicArAnusAra calanA par3atA hai / marda ko bhI usakA dhyAna avazya rakhanA par3atA hai / (udAharaNa - zrIpAla-mainAsundarI ke vacana nirvAha kA) ...... vaise hI jIva ke pariNAmAnusAra kArmANavargaNAoM ko pariNamana karanA par3atA hai to jIva ko bhI apane kiye hue karma ke vaza hokara calanA par3atA hai / paM. ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka meM varNana kiyA hai ki jIva aura karma kI ekadaMDI ber3I ke samAna sthiti hai / saMsAra avasthA hai donoM ko sAtha calanA par3atA hai / yadi jIva balavAna hai to karma ko khIMcakara apane anukUla calAtA hai aura yadi karma balavAna hai to jIva ko apane adhIna para pravartana karAtA hai / yaha samasta varNana vyavahAra naya kA hai / A. jJAnasAgarajI mahArAja ne uparyukta vivecana se paudgalika bhI karma ko jIva kA karma siddha kiyA hai vaha apane meM saTIka aura yuktipUrNa hai / yadi vyavahArika varNana ko vastu hI na mAnA jAya to saMsAra aura mokSa donoM kA abhAva hI hogA / vastutaH yadi jIva kartA aura pudgala kArmANa-vargaNAoM kA karmarUpa pariNamana jIva kA karma, vyavahAra naya kA viSaya hone
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 75 para bhI, yadi svIkAra nahIM kiyA jAtA to karmoM ko karma saMjJA hI prApta na hotI / kAraNa ki bhoktA ke abhAva meM karma-kartA kA bhI abhAva mAnanA hogA / yataH acetana pudgala to karmaphala kA bhoktA hai nahIM, bhoktA to jIva hI hai ata: karma bhI jIvakRta avazyameva svIkAra karane yogya hai / nyAya ko tAka meM rakhakara to kartRkarmabhAva kI gaveSaNA hI asaMbhava hai| yahA~ koI prazna kare ki A. amRtacandrajI ne jo nimna zloka (kalaza) likhA hai, kyA vaha vyartha hai - AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyat karoti kim / parabhAvasya kartAtmA moho'yaM vyavahAriNAm // 62 // - AtmA svayaM jJAnasvarUpa hai jJAna ke atirikta aura kyA karatA hai ? arthAt kucha nahIM karatA / AtmA parabhAva (paudgalika bhAva) kA kartA hai, yaha vyavahArI janoM kA moha samAdhAna - yaha nizcaya naya kA vyAkhyAna hai / yadi koI aisA mAne ki nizcaya naya se AtmA paudgalika karma ke rUpa meM pariNamana karatA hai to vaha mithyAtva hI khlaavegaa| parantu yadi vyavahAra naya se arthAt nimittakartA mAnatA hai to koI doSa nahIM hai / nimittakartA koI avastu to nahIM hai / jaise jinavANI zabda kA artha hai ki jinendra prabhu kI vANI / vANI to pudgala hai isa kArya kA kartA jina ko batalAyA gayA hai, kyA vaha asatya hai ? kadApi nahIM / kyoMki isakA niSedha karane se to saMsAra aura mokSa evaM mokSamArga kA hI abhAva mAnanA hogA jo ki na to dRSTa hai aura na iSTa hI / abhinna kartRkarmabhAva (nizcaya kA viSaya) tathA bhinna kartRkarmabhAva (vyavahAra) donoM hI svIkRta hai / bhUla to taba hogI jaba ki nizcaya naya se hI koI bhinna kartRkarmabhAva mAnatA hai / A. kundakunda svAmI ne paJcAstikAya meM tathA A. nemicandra siddhAnta cakravartI ne jIva svarUpa kA varNana karate hue use karttA spaSTa rUpa se likhA hai / hamane dravyasaMgraha kI gAthA pIche uddhRta kI hai / (saMkhyA naM. 8) nija ko nija aura para ko para mAnanA to abhISTa hai kintu nija kA athavA para kA sarvathA akartRtva sthApana to mithyAtva hI hai / isa viSaya meM A. kundakunda ne sarvavizuddha jJAnAdhikAra (samayasAra) meM ghoSaNA kI hai ki sarvathA akartA mAnane se to sAMkhyamata kI prApti hogI / isa prakaraNa meM paM. banArasIdAsa ke nimna do chanda dRSTavya hai - keI mUr3ha vikala ekAntapakSa gahaiM khaiN| AtmA akaratAra pUrana parama hai| tinasoM na koI kahai jIva karatA hai tAsoM pheri kahaiM karma ko karatA karama hai // aise mithyAgamana mithyAtI brahmaghAtI jIva - jinake hie anAdi moha ko marama hai| . tinake mithyAtva dUri karive ko kahaiM guru syAdvAda paravAna Atama dharama hai //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa jaise sAMkhyamatI kahai alakha akaratA hai sarvathA prakAra karatA na hoya kbhii| taise jinamatI gurumukha ekAnta pakSa suni aise hI mAnai so mithyAtva tajai kabahI // jaulo duramatI tauloM karama ko karatA hai| sumatI saTA akaratAra kahyo sabahI / jAke hiya jJAyaka subhAva jagyo jabahI soM __so tau jaga jAla sai nirAlo bhayo tabahI // pU.A. vidyAsAgarajI mahArAja ne apane pravacana meM kahA thA ki naya aura nayana ekArthavAcI haiM / sabhI avagata haiM ki netra apane sammukha viSaya ko hI grahaNa karatA hai usakI dRSTi meM vahI satya hai tathA usake pIche bhI anya viSaya hai jo usakI dRSTi meM na Ane se bhale hI use asatya yA avidyamAna kaha diyA jAve parantu vaha anya dRSTi kA viSaya hone se satya hI hai / evaMvidha hI jahA~ eka aura zuddha nizcaya naya AtmA ko parabhAvoM (dravyakarma - nokarmarAgadveSAdi bhAvakarma) kA akartA mAnatA hai usakI dRSTi hI zuddha para hai, vahIM dUsarI ora anya naya (vyavahAra) para karttatva kI cetana meM svIkRti pradAna karatA hai / A. amRtacandrajI ne kahA hai ki naya vivakSA se AtmA kartA aura akartA donoM rUpoM meM svIkAra hai / jJAnI ko naya kA pakSapAta nahIM hai / ekasya kartA na tathA parasya citi dvayorkIviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtamas tasyAsti nityaM khalu ciccideva sama. kalaza 74 // . pa. pU. A. jJAnasAgarajI mahArAja ke naya nirUpaNa rUpI darpaNa meM nizcaya aura vyavahAra donoM hI spaSTa rUpa meM vizadarUpa meM prativimbata hote haiM kisI para koI AvaraNa nahIM DAlA jAtA, kisI kA Agraha nahIM hai / unhoMne yathArtha kI sthApanA kI hai / ekAntavAda kA nirasana zaMkA samAdhAna kI zailI meM unako rucikara hai / vyavahAra karttA yA nimitta kartA kI siddhi hetu nimna dRSTavya hai, (samyaktvasArazataka, pRSTha 44) zaGkA - yadi aisA mAne ki guru Aye isalie zraddhA huI to guru kartA aura ziSya ko zraddhA huI isalie yaha unakA kArya huA / isa prakAra do dravyoM ke kartA-karmapanA A jAvegA / (kAnajI likhita vastu vijJAnasAgara, pRSTha 39) samAdhAna - do dravyoM ke kartAkarmapanA A jAvegA isameM kyA hAni hogI / hamAre AcAryoM ne to nimitta-naimittika rUpa meM eka dravya ko dUsare dravya kA kartA aura usako usakA karma to mAnA hI hai / dekho - kundakundAcArya ne hI samayasAra meM likhA hai ki - aNNANamao bhAvo aNNaNiNo kuNadi teNa kammANi // 135 // __ zrImAnjI ! nimitta (vyavahAra kartA) ke nAma se Apako kyA (kyoM) itanI cir3ha hai yaha hama abhI taka nahIM samajha sake / hamAre AcAryoM ne to vizeSa kArya ko nimitta vizeSa ke dvArA hI niSpanna hotA huA batalAyA hai / "
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa itanI cir3ha kA kAraNa pU. AcArya zrI ko apane jIvana kAla (1972) taka saMbhavataH isa hetu se jJAta nahIM ho sakA hogA ki usa samaya taka kAnajI ke svata: hI bhAvI tIrthaMkara hone kI ghoSaNA gupta hI hogI tathA unake kRtrima digambara jainadharma svIkRti kI pola nahIM khulI thI / zvetAmbaratva chor3akara kundakunda ke adhyAtma grahaNa ke kAraNa kAnajI ke prati svAbhAvika rUpa se vAtsalya umar3a par3A thA / unako Agama viruddha mAnyatAoM, muni virodha evaM sonagar3ha ke popaDama ke hote hue bhI prAyaH yahI mAnA jAtA thA ki ajJAna se yaha saba ho rahA hai / kintu aba to sonagar3hI varga ke prati digambara jainasamAja meM spaSTa cetanA evaM avadhAraNA bana cukI hai ki nimitta yA vyavahAra ke prati cir3ha kA kAraNa antataH zvetAmbaratva ke parigraha pariveza meM hI zuddhopayoga kI siddhi evaM lokeSaNA meM antarnihita hai| unake nizcayanaya kA yaha durupayoga hI kahA jAvegA ki adyAvadhi AtmA ko zarIra se bhinna kahanevAle evaM ekadravya se anya dravya ko bilakula aprabhAvI ghoSita karanevAle janasamudAya meM kyA bhAvaliGgI' kyA dravyaliGgI, eka bhI sAdhaka prakaTa nahIM ho pAyA / mAtra bhAvaliGgI kI niSphala kalpanA samAja ko vibhAjita karane ke asaphala prayatna meM hI saMlagna rhii| A. jAnasAgarajI mahArAja ne apane samagra sAhitya meM adhikAMza taura para nAmollekha karate hue kAnajI ke nizcayadurnaya aura vyavahAra nirapekSatA kA nirasana kiyA hai kyoMki vyavahArAbhAsI kI apekSA : nizcayayAbhAsI adhika hAnikara hotA hai evaM usa kAla meM mumukSu-maNDala kA mukhauTA lagAye mithyAtva kA jantu jainadharma ke mula tattva cAra ArAdhanA, samyagdarzana-jJAna-cAritra-taparUpI vRkSa kI jar3a kATatA zaMkA kA kendra bana gayA thA / mAtra akartA mAnane ke paryAyarUpa meM samyagdarzana kI vyAkhyA kI jA rahI thI / etadartha ArSamArga kI rakSA hetu AcArya zrI kA yaha prayatna ati stutya hai / unhoMne nizcaya-vyavahAra ke kartAkarmaviSayaka hArda ko spaSTa kara apanI racanAyeM kI haiN| A. jJAnasAgarajI ne samayasAra pRSTha 309 (gAthA 344-46) para hamAre karttA akartApana viSayaka eka sarala sUtra vizeSArtha ke rUpa meM pradAna kiyA hai / "yahA~ para AcArya ne isa bAta para jora diyA ki mumukSu arthAt muni hokara bhI apane Apako kartA mAnatA rahegA taba phira vaha mukta nahIM ho sakatA hai kyoMki jo apane Apako kartA mAna rahA hai vaha to kucha-na-kucha karatA hI rahegA evaM jaba kartA rahegA to usakA phala bhI bhogatA rahegA / aisI dazA meM mukta hone kI bAta kaisI? hA~, isake sAtha yaha bAta bhI samajha lenA cAhie ki gRhasthapana meM kartApana se dUra nahIM ho sakatA kyoMki gRhasthapana kA kartApana ke sAtha avinAbhAva sambandha hai / gRhasthapana meM rahakara burA na kare to bhalA kare; kintu kucha to karanA hI hogA, akartA nahIM raha sakatA / phira bhI akartApana kI zraddhAvAlA ho sakatA hai; kintu svayaM akartA banane ke lie gRhatyAga kI evaM mukta ho jAne ke lie akarttApana kI AvazyakatA hotI hai / " isa prakaraNa meM yaha dhyAna dene yogya hai ki mAtra akartApana mAna lene se akartA nahIM hotA yaha to sAMkhya mata ke sadRza kalpanA hai / para-padArthoM se karttatva va sambandha haTAte jAne evaM jJAtA-dRSTAsvarUpa pariNamana karane se akartA hotA hai / prApta ko yadi niSkarma siddha avasthA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa karanI hI hai to kevala nija ko para kA akartA mAnane ke bajAya para kA tyAga bhI to anivArya hai / saba kucha karate hue bhrama se akartA mAnanA to akalyANa kara hI hai / binA icchA yA bhAvanA se to karma taiyAra hotA nahIM hai / pa. pU. A. vidyAsAgarajI mahArAja ne gaMjabAsaudA paJcakalyANaka meM isa sambandha meM nimna udAharaNa diyA thA, Rasgulla (rasagullA) Can't go to mouth without intension. - binA abhiprAya ke rasagullA mukha meM nahIM jA sakatA / arthAt rasagullA yadi khAyA jA rahA hai to isa khAdana kriyA kI icchA karane vAlA kartA avazya hai / ''maiM nahIM khAtA zarIra khAtA hai," yaha kalpanA bhrama hai / yadi zarIra khAtA ho to usakA phala bhI zarIra ko milanA cAhie / mAMsAdi kA sevana karane se zarIra naraka meM nahIM jAtA vastuta: jisane khAyA hai vaha AtmA hI naraka meM usa karanI kA phala bhogatA hai / paM. banArasIdAsajI kI nimna paMktiyA~ prastuta karanA saMgata hogA - karai karama soI karatArA / jo jAnai so jAnanahArA / jJAtA so karatA nahiM hoii| karatA so jJAtA nahiM koI // jJAnakalA jinake hiyajAgI / te jagamAMhi sahaja vairAgI / jJAnI magana viSaya sukha mAhIM / ye viparita saMbhavai nAhIM // do patha panthI calai na panthA / do mukha sUI siye na kanthA / dou kAma nahiM hoya sayAne / viSayabhoga aura mokSahu jAne // . samayasAra kI vastutattva vivecanA meM jIva ke karmakartatva ke ekAnta kA va karmakarttatva ke abhAva ke ekAnta kI puSTi nahIM kI gaI hai, hA~, sarvavizuddha jJAnAdhikAra meM Izvara ke anya mata sammata ke sRSTikartRtva rakSA va saMhAra kA saMyukti nirAkaraNa hai / vastutaH Atmadravya hI apane utpAdAMza se brahmA, apane vyayAMza se zaMkara evaM apane dhruvAMza se viSNu hai / anya koI nahIM, vahI apanA sarvasva hai / Izvara to mAtra sAkSI bhUta hai / pU. jJAnasAgarajI mahArAja naya-viSayaka sUjha-bUjha ke dhanI the / nirUpaNa karane meM yadi anya kisI TIkAkAra kI kucha paMktiyA~ yadi unheM prabhAvita karatI huI pratIta hotI thI to bar3I ruci se viSaya ke spaSTIkaraNa hetu tathA zrotA yA pAThaka ko yathArtha nirNaya hone taka uddhRta bhI karate the / samayasAra (tAtparyavRtti) gAthA naM. 351-54 kI TIkA-vizeSArtha meM dekhie, uparokta, viSaya meM sahAyaka hogA / vizeSArtha - paM. jayacandajI kA bhAvArtha - vastu kA svabhAva jinavANI meM dravyaparyAyasvarUpa kahA hai / isalie paryAya apekSA (vyavahAra se) to vastu kSaNika hai aura dravya apekSA (nizcaya) nitya hai / aisA anekAnta syAdvAda se siddha hotA hai / aisA hone para jIva nAmA vastu bhI aisA hI dravyaparyAyasvarUpa hai, isalie paryAya apekSA kara dekhA jAya taba kArya ko karatA to anya paryAya hai aura bhogatA anya hI paryAya hai / jaise manuSyaparyAya meM zubhAzubha karma kiye unakA phala devAdi paryAyoM meM bhogA / parantu dravya-dRSTi kara dekhA jAya taba jo
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 79 karatA hai vahI bhogatA hai aisA siddhi hotA hai jaise ki manuSya paryAya meM jo jIva dravya thA jisane zubha tathA azubhakarma kiye the vahI jIva devAdi paryAya meM gayA usI jIva ne apane kiye kA phala bhogA / isa prakAra vastu kA svarUpa anekAnta rUpa siddha hone para bhI zuddha naya meM to saMzaya nahIM kintu zuddhanaya ke lobha se vastu kA paryAya vartamAna kAla meM jo eka aMza thA usI ko vastu mAnakara RjusUtranaya kA ekAnta pakar3akara jo aisA mAnate haiM ki jo karatA hai vaha bhogatA nahIM hai / anya bhogatA hai aura jo bhogatA hai vaha karttA nahIM hai anya karatA hai, aise mithyAdRSTi arahaMta mata ke nahIM hai / anyatra bhI A. jJAnasAgarajI ne apane vivecana kI puSTi hetu paM. jayacandajI ke bhAvArtha kA upayoga kiyA hai jo ki nimna uddharaNa se spaSTa hai, samayasAra pRSTha 328 vizeSArtha paM. jayacandajI kA bhAvArtha- sAMkhyamatI puruSa (AtmA) ko ekAnta kara akarttA zuddha udAsIna caitanyamAtra mAnate haiM / aisA mAnane se puruSa ke saMsAra kA abhAva AtA hai| prakRti ko saMsAra mAnA jAya, to prakRti to jar3a hai usake sukha-duHkha Adi kA saMvedana nahIM hai isalie kisakA saMsAra, ityAdi doSa Ate haiM kyoMki sarvathA ekAnta vastu kA svarUpa nahIM hai, isa kAraNa ve sAMkhyamatI mithyAdRSTi hai usI prakAra jo jainI bhI mAnate haiM to ve mithyAdRSTi hote haiM / isalie bhAvArtha upadeza karate haiM ki sAMkhyamatiyoM kI taraha jainI AtmA ko sarvathA akarttA mata mAno / jaba taka ApA para kA bhedavijJAna na ho to rAgAdika apane cetana rUpa bhAva- karmoM kA karttA mAnoM / bheda-vijJAna hue pazcAt (samAdhikAla meM) zuddha vijJAna ghana samasta kartApana ke abhAva kara ( rahita ) eka jJAtA hI mAno / isa prakAra eka hI AtmA meM karttA aura akarttA donoM bhAva vivakSA ke vaza se siddha hote haiN| yaha syAdvAda jainiyoM kA hai tathA vastu svabhAva bhI aisA hI hai, kalpanA nahIM hai / aisA mAnane se puruSa ke saMsAra, mokSa Adi kI siddhi hotI hai sarvathA ekAnta mAnane meM saba nizcaya - vyavahAra kA lopa ho jAtA hai aisA jAnanA / " (tAtparya vRtti, gAthA 363-367 ) - pU. A. vidyAsAgarajI mahArAja kA padyAnuvAda bhI isI bAta kA samarthana karatA hai " jo bhI kare karama hI karatA karAtA, saMsAra kA racayitA basa karma bhAtA / aisA hi sAMkhya mata sA yadi tU kahegA, AtmA akAraka rahA bhava kyA rahegA ||363 // sArAMza yaha hai ki saMsAra meM jIva hI karttA - bhoktA hai, rAgAdi bhAva karma kA karttA pudgala nahIM hai nizcaya naya se AtmA hI hai / dravya karmoM kA karma AtmA vyavahAra naya se hai arthAt nimitta karttA / ghaTa-ghaTa Adi karmoM kA karttA upacarita naya se AtmA hI hai| sabhI dRSTiyoM se siddha hai ki karmoM kA phala AtmA hI bhogatA hai / ataH vahI karttA / AtmasvarUpa karttApana se rahita hai jo siddha avasthA meM prakaTa hotA hai / zuddhanaya ke viSayabhUta akarttApana kA jJAna - zraddhAna akarttA hone ke lie evaM usake sAdhana ratnatraya se prakaTa karane ke lie hai na ki varttamAna meM karttA - bhoktA sAkSAt hote hue bhI bhrama se apane ko akarttA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa mAnakara puruSArthahIna hone ke lie / pU. jJAnasAgarajI mahArAja ne sabhI naya dvAroM se adhyAtma nirUpaNa meM karttA-karma bhAva kI samyak mImAMsA kI hai jo ki hameM samyaksvarUpa bodha karAne meM samartha hai / 35. pApa-puNya, lohe-sone kI ber3I samayasAra nizcaya naya pradhAna mahAna AdhyAtmika kRti hai, sAdhu ko bAhya se antara meM praveza karAtI hai / isa samAdhistha sthiti meM yogI pApa-puNya se pare ho sAmyabhAva kA anubhava karatA hai / usakI apekSA nimna pada kI apekSA upAdeya bhI puNya yA zubhakarma, pApa-azubha ke samAna hI bandhana kA kAraNa svIkRta kiyA jAtA hai / A. kundakunda ne isI bhAva ko gAthA naM. 153 meM nimna prakAra vyakta kiyA hai / sauvaNNiyaMpi NiyalaM baMdhadi kAlAyasaM bandhadi evaM jIvaM suhamasuhaM bA kadaM jaise sone kI banI ber3I ho cAhe lohe kI, donoM hI taraha kI ber3iyA~ puruSa ko sAdhAraNa rUpa meM jakar3a kara rakhatI hai / isI prakAra cAhe zubhakarma ho yA azubhakarma, vaha sAdhAraNa rUpa se jIva ko bA~dhatA hai, saMsAra meM rakhatA hai / pillaha purisaM / kammaM / tA.vR. 153 // uparokta viSaya ko naya vivakSA se anabhijJa jana prAya: samajhane meM asamartha hokara asamIcIna grahaNa kara lete haiM / isI abhiprAya ko dRSTigata kara A. jJAnasAgarajI mahArAja ne samayasAra kI vivekodaya vyAkhyA meM isakA paryAya spaSTIkaraNa kiyA hai, avazya paThanIya hai / (pRSTha 73) " jIva ko jakar3e rahane rUpa sAmAnya kI apekSA se to karma eka hI prakAra kA hotA hai phira bhI usakI vizeSatA kI ora dekhA jAya to pradhAnatayA usake zubha aura azubha ke bheda se do prakAra ho jAte haiN| jo jIva ko naraka nigodAdi avanati kI tarapha Dhakela kara saMsAra vRddhi kA hI kAraNa ho vaha to azubha karma aura jo anudizendra, saudharmendra, laukAntikArika bhavadAyaka hokara parIta saMsAritA prakaTa karate hue unnati kA sahAyaka ho vaha zubhakarma kahalAtA hai / aba jaba taka ki yaha jIva sarAgatA ko liye hue hai taba taka isake lie azubhakarma heya aura zubhakarma upAdeya hotA hai arthAt jahA~ taka zukladhyAna rUpa paramasamAdhi meM nahIM pahu~cA jAtA hai yA pahu~cakara bhI usameM sthira nahIM raha pAtA to azubha karmoM ko parihArya samajhakara zubha karmoM ko tatparatA ke sAtha karatA hai ( vyavahAra ko apanAtA hai) parantu jabaki yaha jIva Atmatantra hokara parama samAdhistha bana rahA hai yA usake sammukha hI hotA hai to azubha karmoM kI taraha se hI zubhakarmoM ko bhI lAta mAratA hai / vaha socatA hai ki yaha bhI to karma hI hai isake rahate maiM svatantra thor3e hI ho gayA / " AcArya Age nirUpita karate haiM, "ber3I cAhe lohe kI yA suvarNa kI jabataka use na kATI jAve taba taka vaha kaidI ko jakar3e hue hI rahatI hai usI prakAra karma cAhe azubha ho cAhe zubha jaba taka ki vaha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 81 banA rahegA jIva kI mukti nahIM kahI jA sakatI / zrI tIrthaMkara kevalI ke bhI jaba-taka tIrthaMkara prakRti kA udaya banA rahatA hai taba arahanta se siddha nahIM ho pAte / evaM karmatva kI apekSA ( athavA nizcaya naya kI apekSA) donoM eka haiM phira bhI sarvathA donoM ko eka hI mAna baiThanA bhUla se khAlI nahIM hai apitu donoM meM bar3A bhArI antara hai / isako samajhane ke lie udAharaNa, jaise eka AdamI ko ajIrNa ho rahA hai aura roga bar3hatA hai parantu agara pAcaka cUrNa kI eka khurAka khAtA hai to vaha usake ajIrNa ko bhI pacA DAlatA hai aura Apa bhI paca jAyA karatA hai usI prakAra zubhakarma bhI AtmA ke kiye duSkarmoM ko nivRtta karate hue Apa ( hI ) nivRtta hotA hai evaM AtmA ke lie mukti kA sAdhana banatA hai kintu azubha karma saMsAra vRddhi kAraka hotA hai jaisA ki gAthA naM. 145 kI Atma - khyAti meM likhA hai- " zubhAzubhau mokSabandhamArgoM tu pratyekaM kevalaM jIvapudgala mayAtvAdanekau " arthAt zubhakarma jIva ko baladAyaka hone se mokSamArga kahA jAtA hai kintu azubha karma pudgala ko baladAyaka hone se bandha kA mArga, saMsAra vRddhi kA kAraNa hai isIlie donoM bhinna-bhinna haiM arthAt zubhakarma AtmA ke hita kI vAMchA ko lekara kiyA jAtA hai aura azubha karma zarIra ke vazavartti rUpa se yaha bheda hai / yAda rahe mithyAdRSTi kA puNyakarma zubha na hokara zubhAbhAsa hotA hai / " (pRSTha 74-75 ) " zuddhopayoga meM jahA~ taka kiMcit lagane na pAye tabataka zubhakarma karate hI rahanA cAhie / ( nizcaya kI aprApti meM vyavahAra upAdeya hai ) khuda RSabhadeva bhagavAna ko bhI jaba satkarma karate hue tirAsI lAkha pUrva bIta cuke / unakI Ayu kA caurAsIvAM aMza sirpha bAkI rahA to indra ne vicAra kiyA ki bhagavAna agara isI taraha karate rahe to kaise kAma hogA, ataH usane nIlAMjanA kA saMyoga milAyA jisase ki pratibuddha hokara bhagavAna zuddhopayoga ke sAdhanabhUta muni mArga meM laga gaye / isa para jo koI yaha kahate haiM ki nimitta. kucha bhI nahIM karatA, una logoM ko bhI dekhanA cAhie / astu, jabaki jinazAsana kI yaha spaSTa AjJA hai ki Aja isa kalikAla meM paidA hue jIva ko zuddhopayoga ho hI nahIM sakatA to phira usake lie prayAsa karanA aura usakI dhuna meM zubhakarma ko chor3akara ucchRMkhala ho jAnA ThIka nahIM / apitu ghora mithyAdRSTipana hai / nizcaya - samyagdarzana to dUra rahA tattvArtha zraddhAnarUpa sthUla (vyavahAra) samyagdarzana se bhI bhraSTa hokara rahatA hai / zaGkA - jaba ki zuddhopayoga Ajakala hotA nahIM aura munipana kA lakSya zuddhopayoga hai to muni bananA vyartha hI rahA / uttara zuddhopayoga nahIM hotA kintu jaisA zubhopayoga rUpa dharma - dhyAna Arambha aura parigraha rahita muni hone se hotA hai vaisA gRhasthapana meM pha~se hue mamatAvAle jIva ko nahIM ho pAtA tathA muni hone kI zAstra meM AjJA bhI hai; kintu muni honA tabhI sArthaka hai jabaki tAdRza pAtratA ho, kucha sthAyI nirmama bhAva ho, zarIra bhI sudRr3ha ho ityAdi / hA~, khyAti, lAbha, pUjA vagairaha ko lekara banAvaTI vairAgya se muni bananA, duniyA ko dhokhe se DAlanA aura apanA bhI burA karanA hai| usase to acchA yahI ki zrAvaka banakara dharma sAdhana kareM kintu saccA vairAgya ho to duniyAdArI kI jhaMjhaTa se dUra hokara nirgrantha bananA aura apane manuSya jIvana ko saphala karanA hI cAhie / " -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa ___ uparokta nirUpaNa se anekoM bhrAntiyA~ naSTa kara kyA gRhastha, kyA sAdhu, sabhI ko A. jJAnasAgarajI mahArAja ne dizA-nirdeza kiyA hai / nizcayAbhAsa evaM vyavahArAbhAsa, donoM ko.. . hI aniSTa ghoSita kiyA hai / mAtra bAhyakriyA se mokSamArga nahIM banA na antaraGga dhAraNA kI nirmalatA meM sahAyaka kriyA ko hI vastutaH dharma meM sammilita kiyA aura kahA bhI hai. 'jJAnakriyAbhyAm mokSaH / ' anyatra bhI - magnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnantiI magnA jJAnanayaiSiNo'pi yadatisvacchanda mandodyamA // vizvasyopari ne taranti satataM jJAnaM bhavantaH svayaM / ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAnti pramAdasya ca / - samayasAra kalaza 111 yahA~ spaSTa hai ki ekAnta karmanayAvalambI (vyavahArAbhAsI) evaM ekAnta jJAnanayAvalambI (nizcayAbhAsI) donoM hI DUbate haiM / samayasAra kI TIkA meM A. jJAnasAgarajI ne vastusvarUpa ke vibhinna pAryoM ke avalokana evaM nirNaya hetu jo nizcaya-vyavahAra nirUpaNa kiyA hai vaha sampUrNa rUpa meM naya-sRSTi, nayadRSTi evaM naya-samaSTi isa trividhatA meM dRSTigata hotA hai / ve ArSaparamparA mAnya naya vivakSA ko apane DhaMga se udAharaNa sahita sRjita karate hue prakaTa hue haiM / unakI naya dRSTi atyanta vizAla hai, usameM spaSTatA hai, Agraha rahitatA hai / unhone prAyaH apane vAGmaya meM sabhI nayoM nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ko prastuta kiyA hai ve samaSTi ko paramAvazyaka mAnate haiN| ve nayoM kI ekatA meM anekatA evaM anekatA meM ekatA saMjoe hue haiM / AvazyakatA hai unake tattvAmRta kA rasAsvAdana karane kii| 36. karmabandha svarUpa A. kundakunda ne samayasAra meM bandhAdhikAra tathA kartRkarmAdhikAra meM adhyAtma gaveSaNA ke pariprekSya meM naya vivakSA ko spaSTa karate hue karmabandha svarUpa aura prakriyA ko ullikhita kiyA hai / pravacanasAra meM bhI yaha sandarbha hai / A. jJAnasAgarajI mahArAja ne kundakunda ke mantavya ko AtmakhyAti evaM tAtparyavRtti ko pallavita karate hue samyak prakaTa kiyA hai unakA yaha vivaraNa avazya hI dRSTavya hai / apanI na kahakara pU. jJAnasAgara mahArAja ko hI avatarita kruuNgaa| samayasAra gAthA naM. 148 kA vizeSArtha - "jIva aura pudgalakarma ko eka bandhaparyAya ke rUpa meM dekhA jAye taba to bhinnatA kA abhAva hai vahA~ jIva meM karma ba~dhate bhI haiM aura use chUe hue bhI haiM, yaha vyavahAra naya kA kathana hai; kintu jIva aura pudgalakarma ko bhinna dravya ke rUpa meM dekhA jAye to ve donoM bhinna-bhinna pRthak hI haiM / isalie jIva meM karmabaddha bhI nahIM haiM aura usase chue hue bhI nahIM haiM, yaha nizcaya naya kA pakSa hai kintu AtmA kA vAstavika svarUpa to ina donoM baddhAbaddha se bhinna prakAra kA kevala cetanatva ko lie amUrta svarUpa hai / "
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa gAthA naM. 149 kA vizeSArtha - "jIva ko baddha batAne para saMsArI mAtra kA grahaNa ho sakatA hai, kintu siddha jIva kA nahIM" aura abaddha kahane se jo siddha jIva haiM unhIM kA grahaNa ho sakatA hai usameM saMsArI jIva zeSa raha jAte haiM jo ki Atma-tattva se rahita nahIM hai ataH tattvajJAnI jIvoM kI dRSTi meM naya prarUpaNa se pare jIva sadA cetanasvarUpa hai / " pU.A. vidyAsAgarajI mahArAja ke dvArA likhita padyAnuvAda kI nimna paMktiyA~ avalokanIya "gAtA vizuddhanaya jIva sadA judA hai, duSTASTa karma dala se na kabhI ba~dhA hai / saMsArI jIva vidhi se ba~dhatA, ba~dhA thA, yoM bhAva-bhIni svara meM vyavahAra bhAtA // 48 // hai pakSapAta yaha to naya nIti sArI, hai nirvikAra yaha Atama yA vikArI / ve vastutaH samayasAra bane lase haiM. jo sAdhu Upara uThe nayapakSa se haiM 149 // " A. kundakunda svAmI ne gAthA naM. 148 meM jIva aura karma ke baMdha ko dUdha aura pAnI ke mela kI bhA~ti batalAyA hai / paJcAstikAya meM svarNa aura miTTI kI bhA~ti nirUpita kiyA hai / donoM hI ekameka ho rahe haiM / bhale hI yaha vyavahAra naya kA vaktavya hai, para vartamAna yathArtha kI pRSThabhUmi para hai / amUrtika AtmAmUrtika karmoM se kaise ba~dhatA hai isa viSaya meM A. jJAnasAgarajI mahArAja ke pravacanasAra meM ullikhita saMskRta va hindI padyAnuvAdarUpa nimna vacana prayojanIya hai - mUrtimAn pudgalaH sparzareti bandha pareNa saha / kuto'nyathA svabhAvo'yaM karma badhnAti cetanaH ||jnyeyaadhikaar 81 // AtmasAt kurute rUpAdIni jJAnena cetanaH / bAlaH krIDanakeneva tena bandhamupaiti saH // 82 // rUpI jo pudgala apane rUkSAdi guNoM se bandha dhare / kintu arUpI cetana meM kyoM bandha kathA avakAza kare // to isakA uttara ki jIva yaha rUpAdikamaya bhAva dhare / apane isIlie tanmaya ho bandha sadA svIkAra kare // - yahA~ AcAryazrI ne spaSTa kiyA hai ki jaise jJAna se AtmA rUpAdika ko jAnatA huA unheM AtmasAt kara letA hai usI prakAra jIvabandha ko prApta kara letA hai / AcArya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ___ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa kahate haiM, "eka baccA kisI kASTha Adi khilaune ko dekhakara use sundara samajhatA huA apane hAtha meM pakar3e rahatA hai / yadi vaha phUTa jAve yA bigar3a jAve to rone lagatA hai / kisI bhI prakAra se usakA abhAva ho jAne para duHkhI hotA hai / isI prakAra yaha saccidAnanda AtmA bhI ina mUrtika para-padArthoM ko sadA se hI apane bhAvoM meM apanAye hue haiM ata: apane bhAvoM ke dvArA yaha unake sAtha baMdhA huA hai / " vivekodaya pRSTha 36 kA yaha sthala paThanIya hai, "saMsAra se mukta hone para jIva meM rasAdika kA leza nahIM rahatA / hA~, jabataka ki yaha saMsArapanna hai tabataka varNAdiyukta hokara mUrtika bana rahA hai tAki (isI hetu se) isake sAtha karmoM kA sambandha lagA huA hai / agara isa samaya bhI isako varNAdiyukta na kahakara amUrtika hI kahA jAya to amUrtika kA mUrtika karmoM se sambandha nahIM bana sakatA / AsamAna ko rassI se bA~dhA jA sakatA hai kyA ? kabhI nahIM / (sarvathA amUrtika ko bandha nahIM hotA) basa, to phira AtmA isa paudgalika zarIra meM jakar3A huA hai amUrtika kaise kahA jA sakatA hai mUrtika hI hai / jaisA ki vavahArA mutti bandhAdo (vaNNa rasa paJca gaMdhA do phAsA aTu NicchayA jIve / No saMti amutti tadA vavahArAmutti baMdhAdo / ) isa 'dravya saMgraha' ke vAkya se spaSTa hai evaM yahI bAta "tatthabhave jIvANaM saMsAratthANa hoMti vaNNAdI" isa prakAra samayasArajI kI gAthA naM. 61 ke pUrvArdha meM zrI kundakundAcArya bhI likha gaye haiM / parantu una varNAdi kA jIva ke sAtha saMyoga hai, tAdAtmya nahIM / tAdAtmya tadpa sambandha to unakA pudgala dravya ke sAtha hai jo kabhI haTAyA haTa nahIM sakatA / yahI jIva aura pudgala meM paraspara bheda hai nahIM to phira eka hI bana jAve so hai nahIM / " / ___ isa uparokta kathana kI puSTi meM A. amRtacanda kA nimna kalaza prastuta hai - ekasya dRzyo na tathA parasya, citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedIcyutapakSapAtastasyAstinityaM khalu ciccideva // 87 // - yahA~ spaSTa hai ki AtmA ekanaya (vyavahAra naya) kI apekSA dRzya (mUrtimAna) hai / AtmA kA sUkSmatva guNa nAmakarma ke udaya se vikRta hokara vibhAva pariNamana kie hue hai / jaise mUrtika madirA ke prayoga se prabhAva se AtmA madamatta ho jAtA hai / yadi sarvathA amUrtika hotA to AkAza ke samAna usa para bhI madirA kA prabhAva na par3atA / A. jJAnasAgarajI mahArAja kA bandha prakriyA vistAra viSayaka nirUpaNa aura bhI dRSTavya pravacanasAra jJeyAdhikAra, gAthA naM. 83 se 88 kA sArAMza - "yahI dazA saMsArI jIva kI hai / yaha bhI bAhya-viSayoM meM sambandha karake pha~sA rahatA hai isalie karmAdhIna banA rahatA hai / matalaba yaha hai ki jIva ke rAgadveSAdi bhAvoM ke nimitta se) kAraNa se karmoM kA bandha ho rahA hai (sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH) / yaha bandha tIna taraha kA hotA hai / 1. kevala pudgala kA 2. kevala jIva kA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 85 aura 3. jIva aura pudgala kA yahI Age batAte haiM / pudgala kA pudgala ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha usake snigdhatva aura rUkSatva rUpa sparza ko lekara saMsparzAtmaka sambandha hotA hai / jIva kA jIva ke sAtha meM jo sambandha hotA hai vaha kevala rAgadveSamaya mohabhAva ke dvArA saMbhAvanAtmaka sambandha hotA hai / yaha pati, patnI, pitA, putrAdika ke rUpa meM aneka prakAra kA hotA hai jIva ke sAtha kArmANa pudgaloM kA jo sambandha hotA hai vaha paraspara saMzleSAtmaka (anyonyapravezaNa) ekakSetrAvagAha rUpa hotA hai / yaha do prakAra kA hotA hai - 1. parispandanarUpa yogabhAva ke dvArA jIva ke pradezoM meM karmavargaNAyeM praveza pAtI haiM / 2. usa jIva ke kaSAyabhAva kI tIvratA aura mandatA ko lekara ve vahA~ para karmarUpa meM ThaharI rahatI haiM / phira udayakAla meM isa jIva ko apanA phala dikhalAtI huI ve Age ke lie karmabandha ke kAraNabhUta rAgadveSabhAva ko utpanna karake nirjINa ho jAtI haiM / matalaba yaha hai ki karmAdhIna hokara jabataka rAgadveSa karatA rahatA hai tabataka nUtana karmoM kA bandha karatA rahatA hai|" (dravyabandha se bhAvabandha aura bhAvabandha se dravyabandha) uparokta prakAra bandhasvarUpa kA nirUpaNa A. zrI ne kiyA hai yaha sabhI vyavahAra naya kA viSaya hai / karmabandha aura AtmA kA bhedavijJAna bhI vyavahAra hI hai / isakI upayogitA Atma ke zuddhasvarUpa nizcaya kI prApti paryanta hai / bandha ko kATane se vaha naSTa hogA mAtra jAnane se nahIM / AtmA bhinna hai, karma bhinna hai yaha jJAna tabhI sArthaka hogA jaba vastutaH bhinna hoMge / nizcaya ke ekAnta ko pakar3akara bhrama se vartamAna karmabaddha avasthA ko apanI na mAnane mAtra se svatantratA prApta nahIM ho sakatI / pratyakSa rUpa se svayaM saMsArI hai karmabaddha paryAya kA dhanI hai / karmabaddha paryAya ko na mAnakara apane ko bhrama se mukta mAnakara puruSArthahIna hokara jhUThe kramabaddha paryAya kA rAga alApanA to pragAr3ha mithyAtva hai, gRhIta mithyAtva hai| A. jJAnasAgarajI kI mahatI kRpA hai jo unhoMne nizcaya-vyavahAra kI sApekSatA rUpa anekAnta ke darzana apane vAGmaya meM pada-pada para karAye haiM / yataH AcArya mahArAja kA naya nirUpaNa tattvoM kI gaharAI taka hameM le jAtA hai ataH nava-tattvoM kA svarUpa-sArAMza jo unhoMne hameM diyA usa para bhI dRSTipAta karanA upayogI rahegA / nizcaya naya kI apekSA to sAta tattva yA nava-padArthoM kA astitva dRSTigata nahIM hotA vyavahAra kA viSaya haiM / nizcaya se to saMsAra mokSa kA sadbhAva hI nahIM hai vaha to eksa-re ke phoTo ke samAna hai jisameM bAhya kucha dikhAI nahIM detA / bhale hI sTuDiyo ke phoTo ke samAna vyavahAra kA viSaya bhI vastubhUta ho / astu / aba prastuta hai unakA AgamAdhArita sArAMza, padArthoM viSayaka nirUpaNa, vivekodaya pRSTha-81 37. samyagdarzana ke viSayabhUta nava-padArthoM kA svarUpa __ "1. jIva - AtmA cetanAmaya sadA (nizcaya se) jJAtA para se bhinna trikAla sthAyI hai / jaba vaha Atmonmukha nimittaka parAvalamba se (vyavahAra se) mukta hotA hai taba zubhabhAva aura jaba Atmavimukha parapadArthAvalambana se yukta hotA hai to azubha-bhAva karatA hai kintu jaba svAlambI banatA hai; to zuddhabhAvamaya hotA hai /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 2. ajIva - jinameM cetanA nahIM hotI aise pA~ca dravya haiM 1. dharma, 2. adharma, 3. AkAza, 4. kAla, 5. pudgala / inameM pudgala spAdimAna hone se mUrtika hai bAkI cAroM unase rahita amUrtika haiM / gatizIla pudgala aura jIva jaba gamana karate haiM to machalI ko jala kI taraha unako udAsInatA rUpa se sahakArI honA dharmadravya kA kArya hai aura jaba va Thaharate haiM rela ko sTezana kI bhA~ti udAsIna rUpa se sahakArI honA adharma-dravya kA kArya hai / saba cIjoM ko jagaha denA AkAza kA aura saba cIjoM ke parivartana meM sahakArI honA kAla kA kArya hai / Apasa meM eka-dUsare se milanA evaM bichur3anA tathA sthUla sUkSma honA kiJca sarAgI jIva ke sAtha meM bhI karmatva bhAva ko prApta hokara mela karanA ityAdi yaha saba pudgaloM kA kArya hai / ukta pA~coM vastueM AtmA se bhinna, AtmA inase bhinna tathA ananta AtmAyeM bhI ekadUsare se bhinna svatantra dravya hai / para saMyoga sambandha se rahita ekAkI dravya hoM unameM vikAra nahIM hotA / parAbhimukha jIva ke puNya-pAparUpa vikAra bhAva hotA hai / jIva ke rAgAdirUpa vikAra ko lekara jar3a karmarUpa sUkSma dhUla kSaNika saMyoga saMbaMdha ke dvArA usake sAtha ke bandha ko prApta hotI hai / apane snigdha aura rUkSa guNa vizeSa ko lekara pudgala paramANue~ Apasa meM bhI milakara skandha rUpa meM pariNata hotI haiM / 3. dayA, dAna, bhakti, pUjA, vrata ityAdi ke rUpa meM jIva ke bhAva honA bhAva-puNya aura usake nimitta se jar3a paramANuoM kA samUha jo sAMsArika sukha sampAdana zakti ko liye hue isa AtmA ke sAtha sambandhita hotA hai vaha dravya-puNya kahalAtA hai / 4. hiMsA, jhUTha, corI aura kuzIla vagairaha rUpa AtmA ke saMkleza pariNAmoM kA nAma bhAva-pApa aura usake nimitta se jo pudgala paramANuoM kA samUha duHkhadAyaka zakti ko lie hue AtmA ke sAtha saMyukta hotA hai vaha dravya-pApa hai / 5. AtmA meM zubhAzubharUpa vikAra bhAvoM kA honA vaha bhAvAsrava hai aura usake dvArA jo navIna jJAnAvaraNAdirUpa karmaparamANuoM kA AnA hotA hai so dravyAsrava kahalAtA hai / 6. saMvara - AtmA ke niSkaSAyarUpa pariNAmoM kA nAma bhAvasaMvara aura usase nUtana karma Ane meM roka laga jAne kA nAma dravya-saMvara hai| 7. nirjarA - tattvAbhyAsa ke bala se prApta huI AtmIyadRr3hatA ke dvArA kramazaH AtmA kI kaluSatA ke kama hone kA nAma bhAva-nirjarA aura usake nimitta se karma paramANuoM kA aMzataH khira jAnA so dravya-nirjarA kahalAtI hai / 8. bandha - AtmA kA rAgadveSAdirUpa vikAra bhAvamaya ho rahane kA yAnI paratantra ho rahane kA nAma bhAvabandhahai aura karmarUpa zakti ko liye hue karmaparamANuoM kA AtmA ke sAtha meM lage rahane kA nAma dravyabandha hai / 9. mokSa - AtmA kI azuddha avasthA kA abhAva hokara pUrNa zuddha avasthA meM A jAnA so bhAva-mokSa aura usake nimitta-kAraNa dravyakarmoM kA pUrNa nAza ho jAnA so dravyamokSa hai|"
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 07 87 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 38. naya-nirUpaNa sthala AcArya jJAnasAgara vAGmaya ke katipaya upayogI samajhakara yahA~ Adarza ke taura para unake kucha vAkyoM ko udRdhRta kara kara rahA hU~, tAki pAThakoM ko eka dRSTi meM bhAva ko hRdayaMgama karane meM suvidhA ho / saMbhava hai ki katipaya vAkyoM kI, pUrva meM Alekha meM prayukta hone ke kAraNa punarAvRtti ho / 1. "hA~, nizcaya kI dRSTi meM vyavahAra agara galatI para hai to vyavahAra kI dRSTi meM nizcaya bhI jhUThA hai / zrI AcArya mahArAja (kundakunda svAmI) ne to jagaha-jagaha donoM ko hI apane-apane viSaya meM upayogI batAlAya hai| . (vivekodaya, pR. 15) 2. nizcaya naya pratiSedhaka hai kyoMki vyavahAra ke bAda meM AtA hai aura usake prApta phira vyavahAra nahIM rahatA / vyavahAra pratiSedhya hai nizcaya ke nIce hokara pUrva meM rahatA hai| (vivekodaya, pR. 15) samyagdarzana zraddhAguNa kI avasthA hai isalie vaha bhI vyavahAra hai / matalaba isa sabakA yaha hai ki zuddhAtmasvarUpa kI zraddhA ko lie hue vyavahAra naya kA anuyAyI caturthAdi guNasthAnavI jIva vyavahAra samyagdRSTi hotA hai; kintu spaSTa cAritra-dazA ke sAtha ekatA ko svIkAra kiye hue parama vItarAga AtmAnubhavamagna jIva jo ho vaha nizcaya samyagdRSTi hotA hai| __(vivekodaya, pR. 18) ApA para kA bheda jahA~ taka bhI vicAra banA rahe / samyagdarzana bodha vRtta ke pAlana meM mana sanA rahe // yaha to hai vyavahAra aura nizcaya naya kA hai yaha bAnA / aura sabhI ko bhulA ApakA apane meM hI laga jAnA // 16 // . (vivekodaya, pR. 21) 5. nizcaya naya kA svarUpa hai jo ki sAdhya hai vyavahAra usakA sAdhana hai sAdhana ke binA sAdhya kahA~ / ............ nizcaya naya sAmAnya ko grahaNa karatI hai to vyavahAra naya usake vizeSa ko evaM donoM kA tAdAtmya hai / ......... ata: vyavahAra naya kI ekadama upekSA kara denA ThIka nahIM hai kyoMki nizcaya kA paricAyaka kabhI vyavahAra naya hI hai| .... phira bhI isa naya kA (azuddha nizcaya kA) avalambana jabataka banA rahatA hai taba taka kartRkarma bhAva vidyamAna hone se janma-maraNa rUpa saMsAra se nahIM chUTa sakatA apitu isase bhI pAra hokara (zuddhanaya ke viSaya) nirvikalparUpa zuddhabhAva ko apanAtA . hai. tabhI saMsAra kA uccheda kara pAtA hai| (vivekodaya, pR. 25) 6. zuddha nizcaya naya kI apekSA meM to zuddha vItarAga bhAvoM kA aura azuddha nizcaya naya se zubha aura azubha rUpa apane vikAra bhAvoM kA (AtmA) kartA hai kintu vyavahAra naya se vahI paudgalika karmoM kA bhI kartA hai / (vivekodaya, pR. 24)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 7. jaba yaha AtmA nizcaya naya para pahu~catA hai to vahA~ zukladhyAna ko prApta karatA hai| (vivekodaya, pR. 47) 8. kartavyaparAyaNatA kA nAma hI vyavahAra naya hai| (vivekodaya, pR. 48) nizcaya aura vyavahArarUpa jo naya hai unameM apane-apane viSaya ke bheda se paraspara virodha pratIta hotA hai / isI virodha ko jo apane syAd pada ke prabhAva se bilkula miTA denevAlA hai aise jinazAsana meM jo loga ramaNa karate haiM ve loga sahaja se hI mithyAtva kA vamana kara nirmoha hote hue zIghra hI samayasAra ko arthAt zuddhAtmA ko prApta kara lete haiM / (vivekodaya, pR. 258) 10. matalaba vyavahAra-mokSamArga kI sampatti niyama se nizcaya-mokSamArga kI sAdhaka hai / (vivekodaya, pR. 85) 11. nizcaya to tIrthaphala hai, rUpa hai aura vyavahAra tIrtha arthAt isakI prApti kA upaay| (vivekodaya, pR. 86) 12. jaise ki maila kA saMyoga pAkara kapar3e kI saphedI naSTa ho jAtI hai aura vaha mailA bana jAyA karatA hai vaise hI mithyAtva, ajJAna aura kaSAyoM ke dvArA isa AtmA ke samyagdarzana, samyagjJAna aura saccaritra ye tInoM naSTa ho rahe haiM na ki cAdara se Dhake hue ghaTAdi kI bhA~ti chupe hue haiM / isIlie yaha jIvAtmA mohI yAnI pAgala banA huA hai| (vivekodaya, pR. 89) 13. isa samayasArajI kI dRSTi meM to caturtha guNasthAnI jIva samyagdRSTi nahIM hotA / ___ (vivekodaya, pR. 105) 14. hA~, yaha bAta avazya ki usa lANa (bhUsA) ke hue binA dhAnya nahIM ho sktaa| usI prakAra binA tyAga tapazcaraNa ke parama samAdhi pariNAma nahIM ho sakatA jisase ki mukti ho jAye kintu tapazcaraNa mAtra se to svarga sampatti kI prApti hogI mukti nhiiN| ___(vivekodaya, pR. 106) 15. eka bAhya-dRSTi hotI hai aura dUsarI antaraGga-dRSTi / bAhya-dRSTi kA nimitta para lakSya hotA hai aura antaraGga-dRSTi usa padArtha ke khuda ke pariNamana para nigAha karatI hai; inhIM ko vyavahAra aura nizcaya naya kahate haiM / (vivekodaya, pR. 120) 16. syAdvAda siddhAnta ko mAne binA kAma nahIM calatA / (vivekodaya, pR. 140) 17. padArtha kA pariNamana bhI kathaJcit svatantra aura kathaJcit paratantra bhI mAnA gayA hai| (vivekodaya, pR. 141) 18 nimitta koI cIja nahIM yA vaha bilkula kucha bhI karatA hI nahIM so bAta nahIM hai| (vivekodaya, pR. 145)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 89 19. yathAjAta nagna parama digambara avasthA rUpa vrata svIkAra kiye binA AtmAnubhavarUpa abheda ratnatraya kI prApti nahIM ho sakatI / isalie tadbhava rUpa se usako (digambaratva ko) bhI mokSamArga kahA jAtA hai / (vivekodaya, pR. 158) pravacana meM se uddhRta nimna vacanAmRta 20. zuddhopayogI aura zubhopayogI donoM hI mokSamArgI haiM donoM hI dharmAtmA haiM..... (zuddhopayogI) sAkSAt mokSa ko prApta kara letA hai / ...... zubhopayogI jIva apUrNa dharmAtmA hotA (pR. 7) 21. aise hI jo manuSya zubhabhAva ko hI paryApta samajha rahA hai vaha zuddhatA ko kaise prApta ho sakatA hai ? vaha to apane vicAra ke anusAra sadA azuddha hI banA rahegA / (pR. 46) 22. azubha-bhAva se zubha-bhAva para Aye binA zuddha-bhAva para nahIM pahuMcA jA sakatA hai| ___(pR. 46) 23. caturthAdi sakaSAya guNasthAnoM meM jo samyagdarzana hotA hai vaha vyavahAra-samyagdarzana kahalAtA __ hai| .... nizcaya (vItarAga) samyagdarzana to maharSi logoM ke parama samAdhi kAla meM hI banatA hai| (pR. 18) sAdhAraNa vicAradhArA ko sAmAnya dRSTi yA dravyArthika naya kahate haiM aura asAdhAraNa ko viziSTa-dRSTi yA paryAya-dRSTi kahate haiM / (pR. 67) jainAgama meM batAyA hai ki dravya, guNa aura paryAya - ye tInoM hI jAnane yogya haiN| inameM paraspara tAdAtmya nAmaka avinAbhAva sambandha banA huA hai / (vivekodaya, pR. 53) gRhasthAvasthA meM to ina zubhopayoga kI bAtoM kA karanA hI param karttavya kahA gayA hai, kyoMki gRhastha dazA meM zuddhopayoga kA honA sarvathA asaMbhava hI hai / muni ke lie zubhopayoga gauNarUpa hai; kintu gRhastha ke lie to vahI mukhya rUpa kahA gayA hai / ___ (vivekodaya, pR. 150) samyaktvasAra zataka meM se uddhRta vacanAmRta 27. do cIjoM ke mela meM vikAra Aye binA nahIM rahatA / apane sahaja kramabaddha pariNamana ke sthAna para vyutkrama ko hI apanAnA par3atA hai / 28. hai bhavya puruSo, nizcayaikAnta eka aisA gahana gRhIta mithyAtva hai ki jIva apane Apako mahAn AdhyAtmika va bauddhA samajhatA huA bhI amitakAla taka saMsAra sAgara se pAra nahIM ho sakatA / (pR. 14) 29. ..... jIva ko aura deha ko eka batalAyA karatA hai vaha vyavahAra naya hotA hai; kintu jo jIva ko deha ko, kabhI bhI eka na batAkara sarvadA bhinna-bhinna batalAtA ho vaha nizcaya naya hai| (pR. 55)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 . AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 30. (samyagdRSTi) yadyapi zarIra se AtmA ko bhinna mAnatA hai ata: zarIra meM se bahanevAle pasIne ko AtmA kI kriyA na mAnakara use zarIra kI kriyA mAnatA hai, parantu khAnApInA, strI-sambhoga karanA aura vastra dhAraNakarane jaisI kriyAoM ko nire zarIra kI hI kriyA nahIM mAnatA balki vahA~ para zarIra aura AtmA ko eka jAnakara unheM to apane hI dvArA kI huI mAnatA hai / isa prakAra nizcaya naya sahita vyavahAra naya kA anuyAyI hotA haiN| (pR. 56) 31. svarUpAcaraNa to usa AtmAnubhava kA nAma hai jo ki saMjvalana kaSAya ke bhI na hone para hotA hai / (zreNI - gata sAdhu ke) (pR. 145) 32. vItarAga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritramaya pariNAma kA nAma hI svarUpAcaraNa cAritra hai| (pR. 247) samayasAra meM se uddhRta vacanAmRta 33. asatyArtha kA artha sarvathA nissAra nahIM lenA cAhie kintu 'a' kA artha ISat (alpa) lekara vyavahAra naya abhUtArtha arthAt tAtkAlika prayojanavAna hai aisA lenA caahie| (samayasAra, pR. 14-15) 34. jIva ko vikArI banAne meM karma udAsIna nimitta hai kintu jIva kA vikArI bhAva pudgala ko karmarUpa karane meM asAdhAraNa nimitta hai| (samayasAra, pR. 96) 35. karttApana mukhyatA se tIna prakAra kA hai - 1. zarIrAtmaka, 2. aviratAtmaka, 3. viratAtmaka __ (samayasAra, pR. 104, vizeSArtha dekheM) 36. vizeSArtha - nizcayanaya abhinna tAdAtmya saMbaMdha yA upAdAna-upeya bhAva ko hI grahaNa karatA hai / usakI dRSTi saMyoga sambandha para nahIM hotI jabaki vyavahAra naya saMyoga sambandha aura nimitta-naimittika bhAvoM ko batalAnevAlA hai / isalie AcArya mahArAja (jayasena svAmI) kahate haiM ki AtmA nizcaya naya se to apane bhAvoM kA hI kartAbhoktA hai kintu vyavahAra naya se vaha dravya-karmoM kA karanevAlA aura bhogane vAlA bhI hai / yaha vyavahAra naya samAdhi avasthA se cyuta ajJAna dazA meM svIkAra kiyA jAtA hai kintu samAdhi dazA meM nizcaya naya kA avalambana rahatA hai| (samayasAra 81) samayasAra ke anya sthala pahale vivekodaya meM se uddhRta kiye hI gaye haiM / uparokta prakAra AcArya jJAnasAgarajI ke naya-nirUpaNa ke kucha saMketa bindu hamane prastuta kiye haiM / inase pAThaka kI eka hI dRSTi meM AcAryazrI ke anekAnta nirUpaNa rasa kA AsvAdana ho ske|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 91 39. naya-nirUpaNa kA vAcyArtha, kArakoM ke pariprekSya meM 1. kartA-kAraka - naya hI nirUpaNa hotA hai / yata: naya svayaM, zabda yA zabdAtmaka yA zabdasvarUpa hai / vaha kisI-na-kisI vAcya kA vAcaka yA nirUpaka hai / ataH naya kA artha hI nirUpaka yA nirUpaNa (bhAvavAcI) siddha hotA hai / AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ne yatra-tatra ise kartA ke rUpa meM prayukta kiyA hai / sArAMza yaha hai ki 'naya evaM nirUpaNa kartA / naya kI paribhASA bhI hai 'nayatIti nayaH' / 2. karma-kAraka - 'naya nirUpaNaM' / jahA~ naya ko nirUpita kiyA jAtA hai, naya kA svarUpa batAyA jAtA hai vahA~ naya karma-kAraka ke rUpa meM svIkAra karane yogya hai / jahA~ nizcaya-vyavahAra naya ko AcArya jJAnasAgarajI ne vyAkhyAyita kiyA hai aise anekoM sthala unake vAGmaya meM vidyamAna hai| 3. karaNa-kAraka - 'nayena nirUpaNaM / ' naya ke dvArA nirUpaNa / AcArya jJAnasAgara mahArAja ne isa vibhakti kA bahudhA prayoga kiyA hai / nizcayanayena arthAt nizcaya naya kI apekSA va vyavahAranayena arthAt vyavahAra naya kI apekSA / ThIka hI hai naya kI samIcInatA bhI apekSA se hI hai / 4. sampradAna-kAraka - 'nayAya nirUpaNaM / ' naya ke lie nirUpaNa / jahA~ naya hI mukhya ho atithi kI taraha aura vahI iSTa ho, usake lie yA usakI siddhi hetu nirUpaNa ho vahA~ naya sampradAna ke rUpa meM prakaTa hotA hai / AcArya mahArAja ke vAGmaya meM kinhIM-kinhIM sthaloM para naya hI abhISTa ke rUpa meM prakaTa hai| 5. apAdAna - 'nayAt nirUpaNaM / ' naya se nirUpaNa / AcAryazrI ke vyAkhyAna meM isa rUpa meM bhI naya kI upalabdhi hotI hai / vahA~ unakA kathana naya svarUpa meM se nirgamita hotA huA dRSTigata hotA hai / 6. sambandha - SaT kAraka meM sambandha sammilita nahIM hai / vibhakti to mAnya hai hii| 'nayasya nirUpaNam / ' arthAt naya kA nirUpaNa / pUjya jJAnasAgarajI mahArAja ke varNana zilpa meM yaha prAyaH spaSTa hI hai / naya svarUpa kA vivecana, naya kA uddezya, paribhASAyeM vyutpattiyA~ Adi isake antargata haiM / naya to anekAMta kA bheda hI hai / ataH naya kA nirUpaNa anekAnta athavA jainazAsana-jinavANI kA hI nirUpaNa hai / 7. adhikaraNa - 'naye nirUpaNam' / arthAt naya meM praveza kara vyAkhyAna karanA / yaha bAta sarvatra dhyAna meM rakhane yogya hai ki yadi jJAnI vyakti, Agama kA vettA, guNasthAna mArgaNAsthAnoM ke svarUpa ko samajhanevAlA vyakti naya-saMsAra meM yA naya-cakra meM praveza karatA hai to sva-para hita yogya vacana maNiyoM ko nikAla letA hai / anyathA to ekAnta ko
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa grahaNa kara kugati kA pAtra hotA hai / AcArya jJAnasAgara mahArAja naya samUha meM avagAhana karate hue, usako adhikaraNa banAte hue kuzala lekhaka evaM vaktA ke rUpa meM siddha hue the / vaktA yadi virakta hotA hai to naya kI zobhA hai / yahA~ isa prasaMga meM eka bAta aura dhyAna meM AtI hai ki uparokta prakAra hI zuddhopayoga aura svarUpAcaraNa ke viSaya meM niyojana kiyA jA sakatA hai / tathA vibhakti ke anusAra artha karane para inakI vibhinna guNasthAnoM meM vidyamAnatA viSayaka bhrAnti kA nivAraNa ho sakatA hai / jaise 'zuddhAya upayogaH zuddhopayogaH' arthAt zuddha ke lie jo upayoga, jJAnadarzana kI pravRtti / abhI upayoga nirmala huA nahIM hai lakSya mAtra hai / nicale guNasthAnoM meM isI prakAra saMbhava hai / 'zuddhazcAsau upayogaH' zuddhopayogaH arthAt pUrNa zuddha rAgAdi vikAra se rahita zukladhyAnarUpa upayoga yaha zreNI ArohaNa kI avasthA meM hotA hai / jijJAsugaNa uparokta prakAra naya nirUpaNa ke vizAla AyAma ko hRdayaMgama karane hetu AcArya jJAnasAgarajI ke vAGmaya meM sabhI kArakoM se artha grahaNa karate hue udAharaNa Adi ko saMgrahIta kara sakate haiM / 40. AcArya jJAnasAgara mahArAja ke naya nirUpaNa kA sArAMza pa. pU. AcArya jJAnasAgara mahArAja ne nizcaya-vyavahAra naya nirUpaNa apane vAGmaya meM pracuratA se kiyA hai / prastuta prabandha meM isakA digdarzana saMkSepa meM hI karAyA gayA hai / yahA~ sArAMza prastuta hai| jIvAdika padArthoM ke parijJAna ke lie pramANa aura nayoM kI upayogitA hai / jisa prakAra hama kisI vastu ko hara pahalU meM ghumA-phirA kara dekhate haiM usI prakAra vibhinna nayoM (Points of view) yA dRSTikoNoM se samanvita rUpa meM hameM jIvAdi prayojanabhUta tattvoM ko jAnanA Avazyaka hai / vastu ananta dharmAtmaka hai / ataH kisI eka hI naya dvArA usakA sarvAMgINa jJAna azakya hai / hA~, 'arpitAnarpita siddheH' isa vacana ke anusAra kisI naya ko kisI samaya meM mukhya aura kisI ko gauNa karanA par3atA hai / nayoM ko cakSu kI upamA dI gaI hai / prayojanavaza hama eka A~kha se kAma lete haiM to anya samaya meM dUsarI se / kaunasA naya kisa avasthA meM prayojanIya hai isa viSaya meM pU. A. zrI ne hameM nirdeza diyA hai ki jo zuddhanaya taka pahu~ca kara zraddhAvAn, jJAnavAn evaM cAritravAn ho gaye haiM arthAt paramabhAvadarzI haiM unako to zuddhadravya kA kathana karane vAlA zuddhanaya jAnane yogya hai kintu jo aparama bhAva meM (gRhastha kI apekSA pA~caveM guNasthAna taka tathA muni kI apekSA chaThaveM va sAtaveM guNasthAna) sthita haiM unake lie vyavahAra naya kA upadeza kiyA gayA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 93 vyavahAra naya ko samayasAra jaise zuddha adhyAtma evaM vizuddha nizcaya-ratnatrayAtmaka dhyAna viSayaka granthoM meM abhUtArtha bhI kahA gayA hai, jisakA artha asatyArtha bhI kiyA gayA hai| isakA matalaba yahI hai ki jaba yogI zuddhopayoga kI dazA meM pahu~catA hai usakI apekSA yaha aprayojanabhUta hai / isakA Azaya yaha nahIM hai ki yaha sarvathA asatyArtha hai / apane viSaya kI apekSA athavA pramANa kI dRSTi meM vaha bhI utanA hI bhUtArtha hai jitanA ki nizcaya / AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti meM batalAyA hai ki jaba kamala ko jala-sampRkta avasthA kI dRSTi se dekhate haiM to 'kamala jala meM haiM' yaha vyavahAra kathana bhUtArtha hai / jaba jala ko gauNa karake mAtra kamala ko dekhate haiM to 'kamala jala se bhinna haiM' yaha nizcaya kathana bhUtArtha hai / vAstavikatA yaha hai ki koI naya na to sarvathA bhUtArtha hai aura na abhUtArtha / prayojanavaza hI kisI naya kI satyArthatA hotI hai prayojana nikala jAne para vaha abhUtArtha yA asatyArtha kahalAtA hai / AcArya jJAnasAgarajI ne eka udAharaNa prastuta kiyA hai ki jaise 'arhantanAma satya hai' yaha vAkya zavayAtrA meM to bhUtArtha hai kintu varayAtrA meM asatyArtha / yadi varayAtrA meM isakA prayoga kareM to azubha, nindA, akalyANa sUcaka hai, bolanevAlA daNDa kA pAtra hai| nizcaya naya kI bhUtArthatA ke viSaya meM vartamAna meM koI vivAda nahIM hai / vyavahAra naya ko hI heya kahakara mokSamArga kA lopa karane kA prayAsa avazya dRSTigata hotA hai / yadi vyavahAra naya sarvathA abhUtArtha hotA to use anekAnta samyak pramANa ke bhedoM meM kaise sthAna milatA aura kundakunda svAmI bhI usakA prayoga kyoM karate, akele nizcaya naya ke bala para samayasAra ko vyAkhyAyita kara lete / eka A~khavAle ko kAnA na kahA jAtA / donoM A~khavAle ko bhI sUjhatA nahIM kahA jAtA / punazca, naya kI sarvathA sarvasva nahIM hai / prajJAcakSu ke samAna pramANa hI sabakA niyantA hai / andhe yA netra banda karanevAloM kI mUka jJAna pravRtti koI kama mahatva kI nahIM hai / donoM hI naya bakavAdI hai / Ananda kA anubhava bolane meM nahIM hai rasAsvAdana meM hai / isI hetu yogIjana AtmasamAdhi meM tallIna hone kA satata prayatna karate haiM / naya cAhe vyavahAra ho yA nizcaya, sabhI nayavAdoM ko parasamaya ghoSita kiyA gayA hai / ataH nizcaya naya bhI svasamaya rUpa nahIM hai / vaha bhI svasamaya hone ke lie hai / svasamaya arthAt abheda ratnatraya rUpa parama samAdhi meM lIna hone kI sthiti meM sabhI naya pramANa evaM nikSepa astagata hI rahate haiN| nizcaya naya-paraka adhyAtmagranthoM kA pAtra vastutaH saMsAra, zarIra, bhogoM se anta:karaNa se virakta evaM bAhyarUpa se nirgrantha sAdhu hI hai / isakA artha yaha nahIM hai ki ina granthoM ko gRhasthoM ko par3hanA hI nahIM cAhie apitu ye grantha muniparaka upadezatva ko dhyAna meM rakhakara hI adhyeya hai / isa sAvadhAna se adhyAtma kA hArda samajhane meM cUka na hogI / vyavahAra naya bAharI phoTo ke samAna padArtha ke bAhya rUpa kA citraNa karatA hai, nizcaya naya eksa-re ke phoTo ke samAna antaraMga evaM nirlipta rUpa kA citraNa karatA hai / donoM hI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa citraNa vastugata haiM, kucha avastu nahIM / AcArya kundakunda ne spaSTa kahA hai (samayasAra) ki jisa prakAra anArya bhASA ke binA mleccha ko samajhAnA azakya hai usI prakAra binA vyavahAra ke nizcaya kA upadeza azakya hai / jisa prakAra akSara ke bheda-prabheda rUpa vinyAsa ke binA bAlaka ko sarvaprathama hI akSara jJAna nahIM ho sakatA, apitu use 'a' ke peTa, cUlikA, daNDa, rekhA ( , / -) alaga-alaga batAne par3ate haiM tathA tabhI una avayavoM se hI 'a' banatA hai, usI prakAra khaNDazaH varNana rUpa vyavahAra naya prAthamika jIvoM ko upayogI hai evaM vyavahAra bhedoM ke ekatrIkaraNa se hI nizcaya kA svarUpa niSpanna hotA hai / Azaya yaha hai ki vyavahAra sAdhana hai aura nizcaya sAdhya / pUrva meM mokSamArga ko bhI vyavahAra evaM nizcaya do prakAra batAkara sAdhana-sAdhya bhAva prakaTa kiyA hI hai / dravyasvabhAva prakAzaka naya-cakra meM mAilladhavala meM kahA hai - No vavahAreNa viNA Nicchayasiddho kayA viNihiTThA / sAhaNa heU jamhA tamhA ya bhaNiya so vavahAro // - binA vyavahAra ke tIna kAla meM bhI nizcaya kI siddhi nirdiSTa nahIM kI gaI hai| siddhi kA kAraNa hone se hI use vyavahAra kahate haiM / AcArya jJAnasAgara mahArAja ne apane vAGmaya meM isI ArSabhAva kI samyak siddhi kI hai / AcArya amRtacandrajI ne paJcAstikAya kI TIkA meM isa sAdhya-sAdhana bhAva ko dRr3hatA se gAthA naM. 167 se 178 taka pratipAdita kiyA hai avazya paThanIya hai / unhoMne darzana-jJAna-cAritra ina tInoM ratnoM ko vyavahAra aura nizcaya donoM rUpoM ko mAnyatA dI hai / vyavahAra ko nizcaya kA bIja pratipAdita kiyA hai| yAnI vyavahAra hI nizcaya ke rUpa meM pariNamita ho jAtA hai jo nizcaya aura vyavahAra meM se kisI bhI eka kA pakSapAta karatA hai vaha dezanA kA phala prApta nahIM karatA / usake lie to upadeza hI vyartha hai / kahA bhI hai - vvahAranizcayau yaH prabudhya tattvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSya ||pu. siddhi-8|| kisI naya kI avahelanA vastu tattva kI avahelanA hai / naya to jAnane ke lie hai| samaya-samaya para pratyeka naya kAma meM AtA hai / A. amRtacandrajI ne gopikA ke udAharaNa se mukhya - gauNa karane rUpa anekAntamaya jainI nIti ko nimna AryA meM prastuta kiyA hai - ekenAkarSantI zlathayantI vastutatattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI ||pu. si. 225 // - jaise gopikA makkhana nikAlane ke lie mathAnI kI rassI ke donoM choroM ko pakar3e rahatI hai eka ko khIMcatI hai dUsarI ko DhIlA karatI hai usI prakAra tattva prApti kA icchuka rassI sthAnIya pramANa ke donoM aMza vyavahAra-nizcaya inameM se kisI ko chor3atA nahIM hai
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 95 yathA samaya mukhya- gauNa karatA hai / tattva prApti ke bAda to donoM hI chUTa jAte haiM / pramANa kA kArya hI nahIM rahA / 41. nizcayAbhAsa jo zuddha adhyAtma pramukha granthoM kA paThana karake nizcaya naya ke vAstavika artha ko na jAnatA huA vyavahAra dharma, zubha pravRtti, zubhopayoga rUpa aNuvrata aura mahAvrata rUpa sarAgacAritra ko sarvathA heya mAnatA hai, nimitta ko kucha bhI kAryakArI nahIM samajhatA, jisane pApa kriyAoM ko aba taka chor3A nahIM hai, jise guNasthAna mArgaNAsthAna Adi viSayaka karaNAnuyoga meM jJAna vizvAsa nahIM hai tathA jo dAna-pUjA Adi zubha kAryoM ko sarvathA bandha kA kAraNa mAnatA hai, cAritra evaM cAritradhArI muni AryikA zrAvaka-zrAvikAoM kI upekSA karatA hai vaha nizyayAbhAsI hai / usakA nizcaya AbhAsa - mAtra, kathana mAtra hai, vaha nizcayaikAntI hai / I jIva ko zuddha nizcaya naya se karma kA akarttA kahA gayA hai evaM zubhabhAva ko heya kahA gayA hai / usI kathana ko sampUrNa satya mAnakara vaha vaisA hI nirUpaNa karatA hai / dravya va guNa ko sarvathA zuddha mAnatA hai paryAya ko dravya se bhinna mAnakara vikAra ko paryAyagata hI samajhatA hai / parantu Apa sAkSAt rAgI - dveSI ho rahA hai / usa vikAra ko para mAnakara usase bacane kA upAya nahIM karatA / yadyapi vastutaH svayaM azuddha hai tathApi bhrama se apane ko zuddha mAnakara eka usI zuddha AtmA kA cintana karane kA asaphala prayAsa karatA hai / paryAya jabaki dravya se tanmaya hai phira bhI use aspRSTa mAnakara santuSTa hotA hai / isa mAnyatA kA jIva dahI-gur3a khAkara pramAdI hue ke samAna AtmasvarUpa se cyuta bahirAtmA hai / nizcayaikAntI eka jJAnamAtra ko hI sampUrNa mokSamArga mAnatA hai tathA cAritra to svataH ho jAyegA, aisA jAnakara cAritra aura tapa hetu utsAhI nahIM hotA / niyativAda, kramabaddhaparyAya aura kUTasthatA ke ekAnta - jvara se pIr3ita rahatA hai / samaya prAbhRtAdi adhyAtma ke upadeza kA anarthakara arthAt samyagdRSTi abandhaka hai, vaha bhogoM se nirjarA karatA hai aisA zraddhAna kara bhoga va pApa se virakta nahIM hotA / pApa-puNya ko barAbara samajha kara pApa se nahIM chuutttaa| zubhopayoga ko kisI bhI prakAra zuddhopayoga kA sAdhaka nahIM mAnatA / vyavahAra- mokSArga ko mokSamArga hI svIkAra nahIM karatA / bhrama se apane ko jJAna-vairAgya zakti se rahita hone para bhI samyagdRSTi evaM mokSamArgI mAnatA hai / prathama hI nizcaya - mokSamArga tathA bAda meM vyavahAra kA sadbhAva arthAt ulTA kAraNa kAryabhAva mAnatA hai / mokSa ke nizcaya ( irAde ) ko hI nizcaya samyagdarzana mAna letA hai / vyavahAra ke kathana ko avAstavika ghoSita karatA hai ki ' yaha kahA hai, aisA hai nahIM / ' vivakSA ko nahIM samajhatA / mAtra zuddhopayoga ke gIta gAtA huA azubha pariNAmoM se narakAdi kugati kA pAtra hotA hai / jinavANI ke cAroM anuyogoM meM kevala dravyAnuyoga ko hI hitakara mAnatA hai / isI prakAra kI nAnA viparIta mAnyatAoM se yukta nizcayAbhAsI svayaM to apanI hAni karatA hI hai sAtha hI sAMkhyamata kI avadhAraNA ko puSTa kara samAja ko bhI pApa ke paMka meM Dubo letA hai /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa 42. vyavahArabhAsa jisako anekAntAtmaka mokSamArga kA paricaya nahIM hai mAtra vyavahAra naya dvArA kathita mArga kA bhI avalambI hai tathA anekAnta ke bheda nizcaya naya ke dvArA jisako vastusvarUpa kA jJAna nahIM hai mAtra bAharI kriyA- kAMDa ko dhAraNa karatA hai / dekhAdekhI aura bhAvArahita arthAt binA kisI nirdhAraNa ke tapa saMyama aGgIkAra karatA hai| zrAvaka kI sthiti meM tatprAyogya SaTkarma kI pravRtti meM sAvadhAna bhI rahatA hai evaM sAdhu avasthA meM vrata evaM mUlaguNa Adi meM rata rahatA hai kintu bhAvavabodha se rahita hai, jisako apanI bhAva pariNati bigar3atI rahane kA bhaya nahIM hai / antaraGga meM kaSAya kI tIvratA hai jo kaSAya ko zAnta karane ke lie jJAna kI upayogitA se anabhijJa hai, jo binA mokSalakSya ke bAhya tapazcaraNa evaM kriyA-kANDa hI sAkSAt mokSamArga rUpa sarvasva samajhakara apane ko dharmAtmA mAnatA hai, cAritra kI vizuddhi meM kAraNa darzana aura jJAna kI ora jisakI dRSTi nahIM hai prayojanabhUta sAta tattvoM kA yathArtha jJAna nahIM hai tathA vyavahAra ke dvArA sAdhya nizcaya Atma-svarUpa se jo aparicita hai vaha vyavahArAbhAsI hai / usakA vyavahAra vastutaH vyavahAra nahIM hai / yadyapi aise vyakti se samAja ko vizeSa hAni nahIM hai tathA puNya kAryoM ke sampAdana se zubha kA baMndha hotA hai, lAbha hI hai tathApi vyavahArAbhAsI mokSa kA pAtra nahIM hai / itanA avazya hai ki nizcayAbhAsI kI apekSA vyavahArAbhAsI bhalA hai / vyavahArAbhAsI bhadrapariNAmI ho to yathArtha mArga para Ane kI saMbhAvanA adhika rahatI hai kyoMki vaha prayatnazIla hai, sakriya hai, vinamra hai / zubhagati kA pAtra hone se yathArtha mArga sarala ho sakatA hai / 43. ubhayAbhAsa jo vyavahAra aura nizcaya donoM ko alaga-alaga mokSamArga mAnatA hai vaha ubhayAbhAsI hai / vyavahAra aura nizcaya ye donoM pramANa ke aMza hai / inakA lakSya eka hI padArtha hotA hai kintu ubhayAbhAsI donoM ko svatantra rUpa se pRthak pRthak mAnakara do mokSamArga mAnatA hai / aisA ubhayAbhAsI saccI pratIti se anabhijJa hai / I uparokta prakAra nayoM ke durUpayoga dekhane meM Ate haiM / pU. jJAnasAgarajI mahArAja ne apane vAGmaya meM isakA suSThu nirUpaNa kiyA hai / unakA Azaya hai ki samIcIna dRSTi se dekhanevAlA vyakti vyavahAra ko sAdhana aura nizcaya ko sAdhya mAnatA hai haTavAda usakI prakRti meM nahIM rahatA / vaha jAnatA hai ki mokSamArga to eka hI hai usake do pahalU haiM / jo siddhi ke icchuka haiM unheM sAdhya - sAdhana bhAva se do rUpoM ko dhAraNa karanevAle kintu vastu rUpa se eka AtmA kI samyak upAsanA karanA cAhie / mumukSu ko na nizcaya kA pakSa hai na vyavahAra kA / vaha bAhya dharma sAdhana karate hue antaraMga bhAva vizuddhi para dhyAna rakhatA hai, jJAna sApekSa kriyA kA anupAlaka hai tathA krama ko svIkAra kara pahale pApa ko chor3akara puNya kA niSThAvAn hokara AcaraNa karatA hai / pazcAt jaba zuddhopayoga rUpa parama munidazA meM sthita ho jAtA hai to vahA~ puNya bhI svataH hI chUTa jAtA hai / pApa ko to prayatnapUrvaka
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa niyama-pratijJA Adi karake chor3anA par3atA hai, kintu puNya ke viSaya meM aisA nahIM hai / pApa aura puNya meM karma sAmAnya kI apekSA samAnatA hone para bhI bar3A antara hai / eka hI gati nimnatA kI ora hai to dUsare kI UrkhatA kI ora / / nizcaya-vyavahAra niSayaka paM. ToDaramalajI kA nimna chanda upayogI hai - "koU naya nizcaya sauM AtamA ko zuddha mAni bhaye haiM suchanda na pichA. nija zuddhatA / koU vyavahAra japa tapa dAna zIla ko hI, Atama ko hita mAni chAMr3ata na muddhatA // koU vyavahAra naya nizcaya ke mAraga ko bhinna-bhinna pahacAni karai nija uddhatA / jaba jAnaiM nizcaya ke bheda vyavahAra saba kAraNa hai upacAra mAneM taba buddhatA // __puruSArtha siddhiyupAya TIkA // paM. pU. AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke naya nirUpaNavittva kA samucita mUlyAMkana karanA bar3A hI duSkara kArya hai / prastuta prabandha to unake mahatkArya kI sUcanA mAtra hI kahanA saMgata hogA / una parama pUta manISI ke samAja hita meM sampAdita naya viSayaka vyAkhyAna ko hamane apanI buddhi anusAra spaSTa karane mAtra kA prayatna kiyA hai / prayAsa yaha rahA ki yathAsaMbhava unake hI vacanoM ko adhikAdhika prastuta kiyA jAya / pU. AcAryazrI ne svayaM vyavahAra-nizcaya kI ekAtmatA, avirodha ko svayaM spRSTa kiyA thA / unakI dRSTi meM nizcaya yadi AvazyakatA hai to vyavahAra AviSkAra, nizcaya zakti hai to vyavahAra vyakti, nizcaya phUla hai to vyavahAra kalI, nizcaya dRSTi hai to vyavahAra sRSTi aura nizcaya yadi lakSya hai to vyavahAra pAtheya / unake vizleSaNa se vastusvarUpa kA yathArtha bodha pratyeka adhyetA ko hogA / vartamAna meM paM. pU. 108 AcAryazrI vidyAsAgara mahArAja maharSi kundakunda ke tapa-tyAgaadhyAtma kI pratirUpatA ko dhAraNa kara rahe haiM / unake hI mArgAnusArI kRpAmAtra priya ziSya pU. 108 munirAja zrI sudhAsAgarajI mahArAja asIma vAtsalya evaM anukampA ke dhanI haiM, unhoMne apane dAdA guru pa. pU. 108 AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke jJAna-gaurava ko samyak hRdayaMgama karake usake prakAzana aura pracAra Adi kA bIr3A uThAyA hai / ve anavarata zrAvakoM ko isa mahAna kArya ke sampanna karane hetu caMcalA lakSmI ke sadupayoga karane kI preraNA dete rahe haiN| unakI prabhAvanA caturmukhI hai / jJAna prasAra hetu unhoMne vidvadvarga kI samucita pratiSThA karate hue goSThI, granthalekhana, prakAzana Adi ke mahanIya kAryoM ko unase sampAdita karAne meM bhAgIratha ke samAna prayatna kiyA hai / prastuta prabandha bhI unakI hI preraNA se pUrA ho gyaa| unake AzIrvAda se hI yaha kArya mujhase saMbhava ho sakA / maiM unheM antaratama se koTi-koTi namana karatA huuN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 AcArya jJAnasAgara ke vADmaya meM naya-nirUpaNa anta meM samagra rUpa meM pa. pU. AcArya jJAnasAgarajI, pa. pU. A. vidyAsAgarajI evaM punaH pa. pU. munirAja sudhAsAgarajI mahArAja ke caraNoM meM vinayAJjalI ! punazca, AcArya jJAnasAgarajI mahArAja kA vAGmaya gambhIra samudra ke sadRza hI hai maiM alpa kSayopazama kA dhAraka hU~, abhyAsa bhI vizeSa nahIM hai, upayoga kI caMcalatA bhI hai ataH pramAda evaM ajJAna vaza truTiyA~ avazyameva saMbhava hai, etadartha kSamA cAhatA hU~ / vidvadvarga se prArthanA hai ki apekSita sudhAra karane kI kRpA kareM / mujhe bhI avagata karAyeM tAki maiM bhI saMzodhana kara sakU~ / Agama sevaka - zivacarana lAla jaina bhanapurI di. 9-9-96 somavAra // iti zubham //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ "nio" ajamera a. bhA. zrI digambara jaina jJAnodaya tIrtha kSetra, nArelI-ajamera (rAja.)