Book Title: Anekant 1995 Book 48 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538048/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') | varSa 48 kiraNa -1 janavarI-mArca, 1995 kramAMka zIrSaka pRSTha saMkhyA 1. mana ko sIkha 2. vaiyAkaraNa aura arahaMtANaM pada -hemacandra 3. AgamoM ke prati visaMgatiyA~ -papracanda zAstrI 4. digambara zvetAmbara bheda kaise huA ? -subhASa jaina 5. gollA deza -rAmajIta jaina eDavokeTa 6. rAnI rUpamatI purAtatva saMgrahAlaya sAraMgapura kI jaina prAtimAeM 24 -narezakumAra pAThaka 7. anAdi moha granthi ke kSaya kA upAya -DaoN. rAjendrakumAra baMsala - 27 vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /607 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 48 kiraNa -1 janavarI-mArca, 1995 kramAMka zIrSaka pRSTha saMkhyA 1. mana ko sIkha 2. vaiyAkaraNa aura arahaMtANaM pada -hemacandra 3. AgamoM ke prati visaMgatiyA~ --papracanda zAstrI 4. digambara zvetAmbara bheda kaise huA? -subhASa jaina 5. gollA deza -rAmajIta jaina eDavokeTa 6. rAnI rUpamatI purAtatva saMgrahAlaya sAraMgapura kI jaina prAtimAeM 24 -narezakumAra pAThaka 7. anAdi moha granthi ke kSaya kA upAya -DaoN. rAjendrakumAra baMsala 27 - vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 48 vIra mevA mandira :: dariyAgaMja na dilyA. janavarI-mArca 1995 kiraNa-1 vIra ni0saM0 2521 vi0 saM0 2051 mana ko sIkha 're mana, terI ko kuTeva yaha, karana viSai ko dhAvai hai / inahI ke vaza tU anAdi tai, nija svarUpa na lakhAvai hai / / parAdhIna china-chIna samAkula, duragati vipati cakhAvai hai / / re mana0 / / pharasa viSaya ke kArana vArana, garata parata du.kha pAvai hai / rasanA indrIvaza jhapa jala me, kaTaka kaNTha chidAvai hai / / re mana0 / / gandha-lola pakaja mudrita meM, ali nija prAna khapAve hai / nayana-viSayavaza dIpazikhA me aGga pataGga jarAvai hai / / re mana0 / / karana-viSayavaza hirana arana me, khala kara prAna lubhAvai hai / daulata' taja inako jinako bhaja, yaha guru sIkha sunAvai hai / re mana0 / / - kavivara daulatarAma bhAvArtha-he mana, terI yaha burI Adata hai ki tU indriyoM ke viSayo kI ora daur3atA hai / tU ina indriyo ke vaza ke kAraNa anAdi se nija svarUpa ko nahI pahicAna pA rahA hai aura parAdhIna hokara kSaNa-kSaNa kSINa hokara vyAkula ho rahA hai aura vipatti saha rahA hai / sparzana indriya ke kAraNa hAthI gaDhe meM gira kara, ramanA ke kAraNa machalI kaoNTe me apanA galA chidA kara, ghrANa ke viSaya-gadha kA lobhI bhaurA kamala me prANa gaeNvA kara, cakSu vaza patagA dIpa-zikhA me jala kara aura karNa ke viSayavaza hiraNa vana me zikArI dvArA apane gaNa gaeNvAtA hai / ata tU ina viSayo ko choDa kara jina bhagavAna kA bhajana kara, tujhe zrI guru kI sIkha hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/2 vaiyAkaraNa haimacandra aura 'arahaMtANaM' pada soa-vasArottUNavi rottumaNA vimharanti rottatvaM / daThUNa jANa muttiM, arahantANaM namo tANaM / / 52 / / je daTTavve daTuM, indo kAhIa loaNa-sahRsma / daMsaNa tattiM kAuM, arahantANaM namo tANaM / / 53 / / kAUNa kAyavvaM kammaM kAhinti je Na puNaruttaM / jagavohama icchirANaM, arahantANaM namo tANa / / 54 / / jo aNugacchai jacchai, chidiuM acchai taNaM ca / tesiMpi aNabhidia-bhAvANa, arahantANaM namo tANa / / 55|| savihe na jANa kujjhai, jujjhai mujjhai bhave agijjhNto| dehI vujjhai sijjhai, arahantANaM namo tANa / / 56 / / - rudhia-karaNaM, raMbhia-pavaNaM, rujjhiamaNaM apaDiehiM / jhAivvANa muNIhiM, arahantANaM namo tANa / / 57 / / saDia-rayA, kaDhiamalA vaDDia tava-tea-veDhiaMgA ya / jANajjavi vara-muNiNo, arahantANaM namo tANaM / / 58 / / - dukkaDa-saMvilli ao bhavapAsovveDhaNojao loo / udvellijjai je hiM, arahantANaM namo tANaM / / 59 / / -kumArapAlacarita 7/52-59 / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/3 AgamoM ke prati visaMgatiyAM -padmacandra zAstrI, naI dillI-2 Namo arahaMtANaM kA apamAna kyoM ? kundakunda bhAratI sasthA ke adhiSThAtA tathA kudakuMda sAhitya ke vahA~ ke saMpAdaka 50 balabhadrajI ne ghoSaNA kI hai ki (NamokAra matra kA) "arihaMtANaM" pATha hI zuddha hai aura 'arahaMtANaM' pATha khoTe sikke kI taraha calana meM A rahA hai|" prAkRta vidyA disambara 94 pRSTa 10-11 / ukta ghoSaNA se mUlamatra kA apamAna to hai hI, sAtha hI isase logo me maMtra ke prati bhrama kI sthiti hokara maMtra ke prati azraddhA bhI utpanna ho sakatI hai / ___ smaraNa rahe ki ukta sapAdaka ko prAkRta (svAbhAvika bhASA)meM bhI vyAkaraNa iSTa hai| ukta saMsthA kI patrikA dvArA prAkRta me vyAkaraNa hone kI puSTi me pahile bhI "vAgaraNa'" zabda ke 'vyAkhyA' jaise prAsagika prasiddha artha kA viparyAsa karane kA vyartha prayAsa bhI kiyA jA cukA hai / (prativAda dekhe- "anekAta 47/3) ukta sapAdaka prAkRta vyAkaraNa meM kudakuda ke pazcAtavartI bArahavI sadI ke vaiyAkaraNa hemacandra kA ullekha mAnya karate rahe hai / ata arahaMtANaM ke viSaya me unhI AcArya kA mantavya dekhe --- haimacandrAcArya ne apane vyAkaraNa ke 8/2/111 me eka sUtra "uccArhati" diyA hai usakI vyAkhyA meM unhone likhA hai "arhata zabde hakArAt prAga aditAvuda bhavati ca / araho, ariho rUpamaruho ceti siddhayati / arahaMto, arihaMto, aruhaMto ca paThyate / " - isakA zabdArtha hai-arhata zabda meM hakAra se pahile a, i aura u ho jAte hai, isa prakAra araha, ariha aura aruha rUpa siddha hote hai-arahaMta, arihaMta aura aruhata par3he jAte hai / ukta bhAti vyAkaraNa kI dRSTi se sabhI rUpa siddha kiye gaye hai / smaraNa rahe ki bhASA pahile hotI hai aura tadanusAra vyAkaraNa kI racanA vAda meM hotI hai | siddha hai ki prAkRta meM ye zabda pUrva meM pracalita rahe--bAda meM vyAkaraNa ne usakI puSTi kI / dhavalAkAra ne spaSTa hI dAMno rUpoM ko mAnyatA dI (dekhe dhavalA 1 pRSTa 44 va TippaNI bhI) ukta sapAdaka ne apane kathana kI puSTi meM ekAMgI jo pramANa diye hai unhIM Agamo me tathA anya sthalo me bhI isa "arahaMtANaM" pada kI bhI puSTi kI gaI hai / dekheM : Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/4 mUlAcAra (saMpAdaka paM0 manoharalAla jI, saMvat 1976) 1. "telokkapujjaNIe arahaMte baMdiUNa tiviheNa" (4/122) 2. "tiradaNapurUguNa sahide arahaMte vidida sayala sabbhAve" (6/420) 3. "vaMdittA arahaMte sIlaguNe kittaissAmi" / (11/1016) 4. "kAUNa NamokkAraM arahaMtANaM taheba siddhANa'' (7/502) 5. "rajahaMtA arihaMti ya arahaMtA teNa uccacaMde" (7/505) 6. "arahaMta NamokkAraM bhAveNa ya jo karedi payadamadI" (7/508) 7. "arihaMti siddhigamaNaM arahaMtA teNa uccati' (7/562) 2 bhagavatI ArAdhanA vaMdittA arahaMte vocchaM" 1.1.1 arahaMta siddha ceiya sudeya. 1.1.45 3. kasAyapAhuDa bhAga 1 "NiyameNa arahaMta NamokkAro kAyavvo 1 pRSTha 1 pakti7-8 "kIrau aNNattha savvattha NiyameNa arahaMta NamokkAro / savvaNhu vIyarAya-arahaMta jiNAdi saNNAo / ' pR. 31 paM. 3-4 / 4. mahAbaMdha 1 "arahaMta divAyaro jayaU / gAthA 2 pRSTha 2 5. pravacanasAra "arahaMtANaMkAle mAyAcArovva itthINa / gAthA 44 "puNNaphalA arahaMtA / gAthA 45 6. tiloyapaNNatti "arahaMtANaM siddhANaM---'' | gAthA 19 7. dhavala 1 "atizaya pUjArhatvAdvArhantA / gAthA pRSTha 44 "arahaMtA" arahaMtANaM / gAthA TippaNI pRSTha 44 8. bhagavatI sUtra "Namo arahaMtANaM, NamosiddhANaM.. "paMcamaaMga, prathama khaDa zataka 1 pR03 paM. 24 TIkA pUyasakkAraM siddhigamaNaM ca arahA arahaMtA teNa vuccaMti / " 9. bhakti saMgraha . ___"arahaMte kittisse --'' gAthA 2 10. abhidhAna rAjendra koza ( pRSTha 755 ) "arahaMta-arhanti devAdikRtA pUjAmityarhanta / " 11. prAkRtacandrikA "ke tRtIya prakAza ke 53 veM zloka me bhI hemacanda poSita ukta tIno padoM ke zuddhatva kI puSTi kI gaI hai / yathAhi - arha-araho, ariho, aruho / " Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 vacana se mukaranA: paM0 balabhadra jI ne jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga eka likhA hai jo bI0ni0saM0 2500 meM chapA / usameM paMDita jI ne pRSTha 13 paM0 5 para svayaM likhA hai - "arhanta, arahaMta, arihanta ye zabda samAnArthaka haiN|" kyA taba paMDitajI ko "arahaMtANaM pada khoTA sikkA nahIM dikhA, jo aba dikha rahA hai ? kheda hai / Azcarya ki ukta paMDita jI khAravela ke zilAlekhoM ko sahI mAna rahe haiM aura unake uddharaNa bhI zaurasainI kI puSTi me de rahe hai, para phira bhI ve zilAlekha meM akita "arahaMtANaM" ko khoTA sikkA batA rahe hai, jabaki hama Agamika sabhI zabdarUpo ko mAnya kara rahe puggala kI prAmANikatA uktasaMpAdaka "puggala'' zabda rUpa ko bhI khoTA sikkA batA rahe hai aura unakI dRSTi meM "poggala'' rUpa hI zuddha hai / isa sambadha me hama pahile likha cuke hai-"yadi poggala'' rUpa kA nirmANa vyAkaraNa se huA to pahile usakA rUpa kyA thA ? yadi usakA pUrvarUpa "puggala'' thA to vaha zabda kA prAkRtika, janasAdhAraNa kI bolI kA svAbhAvika rUpa hai aura poggala "rUpa se prAcIna bhI / " phira bhI yadi vyAkaraNa kI jida hai to usame bhI to puggala aura poggala dono rUpa siddha hai-dono meM koI bhI khoTA sikkA nahIM / dekheM--vyAkaraNa se 1 AcArya haimacandra ne "ot sayoge" sUtra kI bhAMti "hasvaH saMyoge" 8/1/84 bhI diyA hai aura likhA hai ki "dIrghavarNasya hrasvatvaM, saMyoge parato bhavet' arthAt yadi para me sayukta akSara ho to pUrva ke dIrgha varNa ko hrasva ho jAtA hai / isake lie haimacandra ne "nIlotpalaM'' kA udAharaNa dekara spaSTa kara diyA hai ki isameM "o'' ke bAda saMyukta varNa hone se pUrvavartI "o" ko "u'' hokara "nIlotpalaM'' kA rUpa "nIluppalaM'' bana gayA / yahI sthiti "puggala'' kI hai yadi vahA~ bhI o ke sthAna para u ho gayA to phira ye use kyo nahIM mAnate ? 2 prAkRta ke vyAkaraNa grantha "prAkRta sarvasva' meM aura trivikrama ke prAkRta vyAkaraNa me bhI isI prakriyA kI puSTi kI gaI hai / tathAhi "prAkRtasarvasva-sUtra 4/2 'yute hrasva' '' yute pare dI? hrasvaH syAt / sAmalAMgo / sAmalaMgo / 3 trivikramaH prAkRtavyAkaraNa'' sUtra 1/2/40 "sayoge' sayoge pare pUrvasya svarama hasvA bhavati / "adharoSTha = ahamaSTo / nIloppalaM-nIluppalaM / pAThaka vyAkaraNa se puggala aura poggala donoM rUpoM kI satyatA ko samajha gaye hoge / phira bhI hama AgamoM me gRhIta puggala rUpa darzA deM / tathAhi - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 AgamoM meM puggala 1. pravacanasAra (e.ena. upAdhyAya saMpAdita) 'phAsehiM puggalANaM' - 2/85 "puggala jIvappago bhaNido'' 2/85 "tesu padesu puggalA kAyA" 2/86 "puggala kAryehi savvado logo' 2/76 2. bhagavatI ArAdhanA "te caiva puggala jAdA' gAthA 4/10 3. paMcAstikAya (paM pannAlAla sA A. saMpAdita) "jIvApuggala kAyA" gAthA 22 "puggala davveNa viNA'' gAthA 26 4 samayasAra (saMpAdana, vahI) "puggala kammaM karodi'' gAthA 330 "tamhApuggalA kamma micchA'' gAthA 331 5. niyamasAra (sapAdana, vahI) "ThidijIva puggalANaM ca'' gAthA 30 " puggalaM davvaM muttaM' gAthA 37 6 vArasANuvekkhA (saMpAdana, vahI) "puggala pariyaTTa saMsAre'' gAthA25 7. abhidhAna rAjendra koza * puggala - "pUraNagalana dharmANaH pudgalA'' pRSTha 968 bannagaMdharasAphAsA puggalANaM tulakkhaNaM- pRSTha 1097 puggalA aNatA paNattA - pRSTha 1097 gopendra : govinda "prAkRta vidyA - disambara 94 ke peja 20 para eka lekha me zaurasainI kI puSTi me likhA hai- 'Adi zakarAcArya ne bhI apane saMskRta grantha meM "gopendra'' isa saskRta pada kI jagaha "govinda'' isa zaurasenI prAkRta ke pada kA prayoga kiyA / ' socane kI bAta hai ki jaba ukta pada me sayuktAkSara se pUrva ke 'e' ko zaurasanI meM Da hokara "goviTa'' rUpa bana sakatA hai tava 'poggala'' kA puggala rUpa honA kyo miradarda banA huA hai ? hemacandrAcArya tI 'harava sayoge' sUtra me spaSTa kaha rahe hai ki sayogI varNa mai pUrva ke A, I, U, e. AM, ko kramaza a. i, u, i, u ho jAte hai aura Ana maMyoga' 'mUtra sa u ko o bhI ho jAtA hai / isa prakAra pazcAdvartI vyAkaraNa se bhI puggala aura poggala dono rUpa siddha kie gae hai / prAkRta ke vyAkaraNAtIta rUpa meM to kisI prakAra kA bandhana hI nahI vahA~ to sabhI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 prAkRta rUpa sahI hai, jinheM pazcAdvartI saMskRta vaiyAkaraNoM ne vividha rUpoM meM vibhakta kara prAkRta mAtra kI sArvabhaumikatA ko svIkAra kiyA hai / ___haoN, govinda "zabda zaurasenI kA hai aura zaurasenI ke kisa vizeSa sUtra se nirmita hai tathA Adi zaMkarAcArya ne ise kahAM zaurasenI kA ghoSita kiyA hai ? ina gutthiyoM ko lekhaka ne apane lekha meM nahI sulajhAyA hai / spaSTIkaraNa honA cAhie thA / kheda, ki saMpAdaka sva-mAnya vyAkaraNa se siddha rUpoM ko bhI vyAkaraNAtIta batA rahe hai / hama to sabhI ko prAkRta kA svIkArate rahe hai / pAhuDa zabda kI niSpatti yadyapi uktasaMpAdaka ne isI aMka ke pRSTha 13 para yaha spaSTa svIkAra kiyA hai ki "jitane prAkRta vyAkaraNa hai, uname saskRta zabdo se prAkRta zabda banAne ke niyama die hai, " -tathApi ve ( prAkRta meM vyAkaraNa siddhi ke moha me apanA vacana bhaMga kara )" pAhuDa zabda kI siddhi saskRta kI bajAya "padehi phuDa isa prAkRta zabda se batAne ko udyata hue| unhe nahI mAlUma ki unake dvArA prastuta vyAkaraNa saMbaMdhI prAkRta gAthAe~ bhI TheTa usa zaurasenI kI nahI, jise ve digaMbara Agamo kI bhASA ghoSita kara rahe hai / dekheM - una gAthAo ke kucha zabda rUpa / kyA ve zaurasenI ke hai ? jaise-jai, bhaNai, kIrai, Ai, ee, kAyavyo, AI, taiattaNayaM, dariseyavvo, kAUNa -Adi / java mUla hI nahI, taba zAkhA kahA? phira yaha bhI spaSTa nahIM ki kyA ve gAthAeM kundakunda ke pUrva kI haiM ? jinake AdhAra para kundakunda cale hoM aura isame kyA pramANa hai ? AgamoM para saMkaTa paM0 valabhadra dvArA kI gaI ghoSaNA ki - "arahaMtANaM aura puggala zabda rUpa khoTe sikke kI bhAMti calana meM A rahe hai," se to ve sabhI digambara zAstra saMkaTa meM A gae hai, jiname uktazabdarUpa vidyamAna hai- aura jinake pramANo ko Upara bhI darzAyA gayA hai / pAThaka soce ki, digambaroM ke kauna se zAstra pUre khare sikke hai jiname ukta zabda rUpo me se eka bhI rUpa nahI hai / ukta tathyoM ke sivAya sapAdaka jI aura bhI khoTe sikko kA cunAva karane kI kRpA kare - kyoMki kundakunda bhAratI jaisA surakSita sthAna aura avasara unheM phira zAyada hI mile, vahA~ gurU kA varadahasta bhI vidyamAna hai / ve vahA~ baiThakara yaha bhI nizcaya kare ki digambara-Agamo me ye khoTe sikke kaba aura kaise praveza kara gae ? kahI aisA to nahIM ki kabhI kisI anya ko Apa jaisA suavasara prApta ho gayA ho aura usane avasara dekha (ApakI dRSTi me) ina khoTe sikko kA prazraya de diyA ho ? hamArI dRSTi se Agama kaM zabdo meM tA mabhI sacce sikkaM hai / zaurasenI mAtra kaise, kyoM? aga aura pUrvI ko dono sampradAya svIkAra karate hai aura unakI bhASA ardhamAgadhI dAno ko mAnya hai / vAda me digambarga meM inakA lopa ghoSita karakaM dRSTivAda kA kucha aMza Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/8 zeSa mAna liyA / paM0 kailAzacaMdra jI zAstrI likhate hai ki - kasAya pAhuDa aura chakkhaMDAgama dono siddhAnta granthoM kA vikAsa pUrvo se huA thA - "pUrva pIThikA pRSTha 609 / / prazna hotA hai ki jaba pUrvo kI bhASA ardhamAgadhI thI to kasAyapAhuDa va chakkhaDAgama zaurasenI kaise bana gae jabaki unakA nikAsa ardhamAgadhI se huA? isake sivAya ukta donoM granthoM ke kartAoM ke sambaMdha meM kahI yaha bhI pramANa nahIM milatA ki ve kabhI uttarabhArata ke zUrasena pradeza meM Ae hoM jisase unakI bhASA zaurasenI mAnane kI sambhAvanA ko bala mile / dakSiNa pradeza meM zaurasenI ke pracAra hone kA nirAkaraNa to hama khAravela zilAlekha prasaMga meM kara cuke haiM / hama yaha bhI likha cuke hai ki bhadrabAhu kAla me grantha nahI the, jinheM munigaNa sAtha le gaye hoM / aise meM zaurasenI mAtra ke gIta gAnA mAtra chala hai ? haoN, yaha to sambhava thA ki racanAkAra ubhaya mahAmuni gujarAta me pravAsa karate rahe aura puSpadantAcArya kA akalezvara (jo mahArASTra ke nikaTastha hai) me cAturmAsa huA, aise meM kadAcit mahArASTrI kA prabhAva par3A ho / zaurasenI mAtra to sarvathA asabhava hai / kahIM aisA bhI nahIM par3hA gayA ki AcArya kundakunda bhI kabhI zUrasena deza meM vihAra kiye hoM jo yenakena prakAreNa unakI bhASA zaurasenI mAtra svIkAra kI jA sake / prAkRta kI do racanAeM paramapUjya AcArya vidyAsAgara jI kI preraNA aura AzIrvAda me eka 'kundakunda zabdakoza' DA0 udayacaMda jI dvArA saMpAdita huA hai / usameM arahaMta zabda to aneka sthalo para batAyA gayA hai jabaki arihaMta zabda kA kahI ullekha bhI nahIM hai / kyA kozakAra vidvAna isa bAta se anabhijJa rahe jo pa0 balabhadra jI ke jJAna me A gayI ? yadi ve aisA samajhe hote ki arahaMta khoTA sikkA hai to avazya hI koza me usakA samAveza na karate / pUjya AcArya vidyAsAgara bhI yadi ise khoTA sikkA svIkArate to saMpAdaka ko avazya varjana karate jaisAki AcArya zrI ne nahI kiyA / zaurasenI vyAkaraNakAra inhIM DA0 udayacanda ne apane vyAkaraNa me pRSTha 25 para "puggalo, puggalA aura isI vyAkaraNa kI pAThamAlA me pRSTha 81 para pacAstikAya kI gAdhA 136 me arahaMta zabda kA pATha diyA hai| kyA sahayogI ukta DAkTara sAhava ina dono ko khoTA sikkA nahI mAnate rahe jo prAmANika granthoM meM ina dono zabdoM kA samAveza kara baitthe| upahAra jo hameM mile balihArI hai upahAra bATanevAlo kI ki ve sabhI ko upakRta karane kI kasama khAe baiTe hai / jaba usa parisara se pavitra "Namo arahaMtANa'' taka ko khoTa sikke jaisA upahAra mila gayA, taba hame pallavagrAhipAMDityaM, vikalAMga mana sthiti vAle, va apAhija-vikalAga cintana vAle jaise upahAra milanA koI AzcaryakArI nahI / hamArI kyA hAni hai ? kucha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/9 milA hI to / kyA kareM, hamArI avasthA bhI to aisI hI hai / isa avasara para hameM nimna paMktiyaoN yAda A gayIM -- 'unheM yaha phikra hai haradama, naI tarje japhA kyA ho / hameM yaha zauka hai dekheM sitama kI intahA kyA ho / ' yaha samaya kI hI balihArI hai ki Agama bhASA tathA mUla NamokAra maMtra ke arahaMtANaM jaise pUjya pada ko khoTA sikkA kahane vAle caina kI vaMzI bajAye aura Agamo kI pratiSThA meM raca-paca rahe janoM para prahAra hoM, ThIka hI hai ... rAmacandra kaha gaye siyA se eka bAta aura / indaura ke vidvAna zrI nAthUlAla jI zAstrI meM hamArI zraddhA rahI hai / ve sarala pravRtti ke nirlobha, muniyo jaise hita-mita priya vacanAlApI hai / hame 'prAkRta vidyA' me unake abhimata ko par3hakara Azcarya huA ki "isa aka meM NamI arihaMtANa kA vikalpa Namo arahatANaM nahI hai / yaha sapramANa spaSTa kiyA gayA hai / ' _aisA pratIta hotA hai ki paDita jI pUrvApara vicAra ke binA kisI ikataraphA pramANa ke cakkara me A gaye / anyathA unhone san 1990 me chape grantha "pratiSThA pradIpa'' me svayaM hI kama se kama 14 bAra "arahaMtANaM" pATha diyA hai / isake sivAya bIjarUpa me bane vinAyaka aura mokSamArga yaMtro me do bAra arahaMtANaM pATha diyA hai jabaki bIja maMtra zuddha hI hotA hai hamane bhI apane lekha meM paMDita jI kI bhAMti hI donoM rUpo ko prAmANikatA dekara samAna zreNI meM rakhA hai aura dono hI rUpa calana meM hai aura inake mAnya vyAkaraNa se bhI siddha hai yaha bhI hama isI lekha me spaSTa kara cuke haiM / smaraNa rahe ki ina dino vidvAno kI duhAI para Agama-mUla badale jA rahe hai / AzA hai ki paDita jI hamArI spaSTavAditA ko jinavANI kI rakSA ke pakSa me leMge kyoMki hama jinavANI ke parIkSaNa meM voTo ke pakSapAtI nahIM / Agama kA nirNaya Agama se hotA hai isake pakSapAtI hai / AzA hai ki paMDita jI donoM padoM kI prAmANikatA para pUrvavat dRr3ha raha mUlamaMtra ke Agamika donoM rUpo ko (jo prAcInatama grantho meM upalabdha hai ) bacAne me sahAyI hoge aura spaSTa karege | paMDita jI kI "jaina saMskAra vidhi'' me bhI 'arahatANaM' pada surakSita hai / eka navIna upalabdhi kI AzA DA0 devendra kumAra jaina prAkRta ke khyAti prApta vidvAna hai / unhoMne 'rayaNasAra'' kA sampAdana kiyA jA san 1974 me kandakunda bhAratI dillI se prakAzita huA | DA0 sAhaba ne likhA hai ki 'gyaNamAra kA prArambhika kArya pUjya muni zrI (vidyAnanda jI mahArAja) ke nirdezana meM Arambha huA thA . hamane apanI samajha se .jo pATha nizcita kiye the unakA milAna svaya muni zrI jI ne zrI mahAvIra jI meM kannar3I mudrita prati ke AdhAra para kiyA thA / ' Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/10 ___ isake uparAMta paM0 balabhadra jI ne "rayaNasAra' kA saMpAdana kiyA jo san 1979 meM jayapura se chapA / usake AbhAra pradarzana meM paMDita jI ne likhA hai -"pUjya mahArAja zrI (vidyAnandajI) kA sadA mujhe AzIrvAda aura vizvAsa prApta rahA hai / isa grantha kI mArgadizA mujhe Apase hI prApta huI hai | Apane ise AdyopAnta dekhakara Avazyaka saMzodhana Adi ke nirdeza bhI diye|" paM0 balabhadra jI (jo aba kundakunda bhAratI ke adhiSThAtA aura vahAM se prakAzita grantho ke saMpAdaka hai / ) ne ukta grantha ke purovAk meM likhA hai ki "kundakunda sAhitya kI bhASA atyaMta bhraSTa aura azuddha hai| yaha vAkya kevala rayaNasAra ke mudrita saMskaraNoM ke hI sambandha meM nahIM kundakunda ke sabhI prakAzita granthoM ke bAre meM hai|" uktapaktiyoM ko par3hakara hame aisA lagA ki DA0 devendrakumAra jI bhI zAyada kahIM skhalita hue ho / phalata hamane dono pratiyo kA milAna kiyA / hameM dono me paraspara paryApta antara milA / hama socate rahe ki kudakuMda bhAratI kA prakAzana azuddha kaise ho sakatA hai ? phira vaha DA0 devendrakumAra dvArA saMpAdita bhI to hai aura devendrakumAra jI prAkRta niSNAta hai | bAda meM hama jAna pAye ki yaha bhASA kA antara hai / DA0 devendrakumAra ke saMpAdana taka bhASA me ekarUpatA nahI thI, pUrvavat sthiti thI aura valabhadra jI ke sapAdana meM vaha bhASA zaurasenI kA rUpa dhAraNa kara cukI kahI jA rahI hai / phalataH grantha ke do rUpa hamAre sAmane Ae aura hama nizcaya na kara pAye ki donoM ke saMpAdano me kisakA rUpa prAcIna Agamo kI bhASA se sammata hai kyoki digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAya aMgapUrvo kI ardhamAgadhI bhASA se sahamata rahe hai aura jaina AgamoM ke lie vahI prAcIna hai| zaurasenI Adi bheda to pazcAdvartI vaiyAkaraNo dvArA prakaTa kiye gaye hai aura ve bhASAeM sArvabhaumika nahIM, apitu kSetrIya bhASAeM hai| abhI taka bhI una kSetrIya bhASAoM ke ekAkI sArvajanika graMtha kahIM sunane va dekhane me nahI Aye aura na kisI tIrthakara yA gaNadhara ke hI kisI eka bhASA meM baMdhakara bolane kA ullekha AyA / sabhI kI ardhamAgadhI bhASA rahI aura devakRta atizaya bhI ardhamAgadhI bhASA hai / (jise digambaroM meM zaurasenI bahula ( milI jUlI ) ke kAraNa jaina zaurasenI kahA gayA ) yadi aise me bhI zaurasenI Adi me se mAtra kSetrIya kisI eka bhASA ko digambara AgamoM kI bhASA ghoSita kara diyA jAya to kyA digambara Agamo aura digambaro kI prAcInatA ko siddha kiyA jA sakegA, cintanIya hai ? smaraNa rahe ki paramparita AcArya bhI usI bhASA (jaina-zaurasenI) kA anusaraNa karate rahe hai aura isI se unake vacano ko prAmANikatA milI hai / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 digambara-zvetAmbara bheda kaise huA ? -subhASa jaina jaina dharma kA marma __ jaina dharma ke sabaMdha meM hama apane vicAra isa prakAra vyaktakara sakate hai : jahA~ anekAMta dRSTi se tatva kI mImAMsA kI gayI hai, arthAt pratyeka vastu ke aneka pahaluoM para vicAra karake saMpUrNa satya kI anveSaNA kI gayI hai, khaMDita satyAMzo ko akhaMDa svarUpa kiyA gayA hai, jahAM kisI prakAra ke pakSapAta ko avakAza nahIM hai, arthAt zuddha satya kA hI anusaraNa kiyA jAtA hai, aura jahAM kisI bhI prANI ko pIr3A pahucAnA pApa mAnA jAtA hai, vahI jaina dharma hai | AcAra evaM vicAra saMbaMdhI ahiMsA arthAt satya evaM syAdvAda kA sammilita svarUpa hI jaina dharma hai| jaina dharma kA pravartana jaina dharma kI divya jyoti kA AvirbhAva isa bhUtala para kaba huA, isa saMbaMdha meM nizcita rUpa se kucha bhI kaha pAnA atyaMta kaThina hai / isakA kAraNa yaha hai ki jaina dharma kA pravartana na to kisI mahApuruSa ke dvArA huA hai, aura na kisI vizeSa dharmagrantha ke nAma para / yadi aisA hotA to jaina dharma ke udbhava kAla ke saMbaMdha meM kucha kahA jA sakatA thA / vAstava meM jaina dharma kAla ke ghere se bAhara hai / supramiddha pAdarI rAisa DeviDa kA mata hai ki jaba se yaha pRthvI hai, tabhI se jaina dharma bhI vidyamAna hai / kAla cakra jaina dharma tIrthakaroM dvArA upadiSTa dharya hai | yaha prANI mAtra ke kalyANa kA mArga darzAtA hai| jaina dharma kA yaha cakra anAdi kAla se calatA A rahA hai, aura isI prakAra anaMta kAla taka calatA rahegA / jaina dharma me isa akhaMDita kAlacakrako do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| eka bhAga ko utsarpiNI kAla aura dUsare ko avasarpiNI kAla kahate hai| unsarpiNI kAla me manuSya duHkha se sukha kI ora jAtA hai / isalie isa kAla ko vikAsa kAla bhI kahate hai / avasarpiNI kAla use kahate hai jo manuSya kI vRddhi se hAsa kI ora le jAtA jisa prakAra mazIna kI garArI ke do pahie hote hai, usI prakAra utsarpiNI aura avasarpiNI bhI kAlacakra ke do pahiyoM ke samAna hai / jisa prakAra pahiyo meM Are hote hai, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/12 usI prakAra kAlacakra meM ina dono pahiyoM meM bhI chaH chaH Are-mAne jA sakate hai / pratyeka Are kA nAma, usake guNoM ko dRSTi meM rakhakara isa prakAra nizcita kiyA gayA hai : 1. sukhamA-sukhamA atyanta sukha rUpa, 2 sukhamA : sukha rUpa, 3 sukhamAdukhamA : sukha-dukha rUpa, 4. dukhamA-sukhamA * dukha-sukha rUpa, 5 dukhamA . dukha rUpa, 6 dukhamA-dukhamA * atyaMta dukha rUpa / utsarpiNI kAla ke AroM kA krama ThIka ulTA hai, arthAt vaha dukhamA dukhamA se AraMbha hotA hai aura sukhamA-sukhamA para samApta hotA hai / bhagavAna RSabhadeva _ina AroM kI pArasparika kAla sImA itanI bar3I hotI hai ki use sakhyAo me prakaTa nahIM kiyA jA sakatA / pratyeka cakra me 24 tIrthakara prakaTa hote hai | Ajakala avasarpiNI cakra kA yuga hai | hama loga usake pAMcave Are meM cala rahe hai / isI cakra ke tIsare Are me prathama tIrthakara RSabhadeva kA AvirbhAva huA thA / tIsare Are ke samApta hone meM jaba tIna varSa, ATha mAha, pandraha dina zeSa raha gaye, vaha nirvANa ko prApta ho gaye / / tIrthakara RSabhadeva ke pazcAta java cauthe Are kA yuga AyA taba usame zeSa 23 tIrthakaro kA AvirbhAva huA / bhagavAna mahAvIra aMtima tIrthakara the / tIrthakara RSabhadeva hI isa kAla cakra meM jaina dharma ke Adi praNetA aura nIti nirmAtA mAne jAte hai / __bhagavAna RSabhadeva ke saMbaMdha me ullekha milatA hai ki unhoMne eka sahasra varSa taka kaThina tapa karake pUrNa jJAna prApta kiyA thA / bhagavAna RSabhadeva hI vaha prathama mahAmAnava the jinhone uccakoTi kI sAmAjika vyavasthAe sthApita kI / aMtima tIrthakara caubIsa tIrthakaroM meM aMtima tIna tIrthakaroM ke viSaya meM adhika jAnakArI milatI hai / unake nAma hai tIrthakara neminAtha,pArzvanAtha tathA mahAvIra svAmI / bhagavAna neminAtha kA janma zaurIpura me huA thA / unake pitA kA nAma samudra vijaya aura mAtA kA nAma zivA thA / samudra vijaya yaduvaza ke pratApI nRpati the / bhagavAna neminAtha vivAha ke avasara para hI virakta ho gaye the / unhoMne giranAra parvata para kaThora tapa karake kevala jJAna prApta kara mokSa pada prApta kiyA / bhagavAna pArzvanAtha kA janma IsA pUrva 877 kAzI meM huA thaa| unake pitA kA nAma mahArAja azvasena aura mAtA kA vAmAdevI thA / mahArAja azvasena nAgavazI nRpati the / bhagavAna pArzvanAtha ne sattara varSa taka dharma kA pracAra kiyA aura sau varSa kI avasthA meM unheM sammeda zikharajI me mokSa prApta huA / ___bhagavAna mahAvIra kA janma IsA pUrva 599 kuNDagrAma - vaizAlI me huA thA / unake pitA kA nAma siddhArtha aura mAtA kA nAma trizalA devI thA / mahAvIra tIsa varSa kI avasthA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 meM ghara tyAga kara digambara muni ho gaye the / bAraha varSoM kI tapasyA ke pazcAta unheM kevala jJAna huA aura 527 IsA pUrva unheM pAvApura meM mokSa prApta huA / usa samaya unakI Ayu 72 varSa kI thii| AcArya paramparA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAta jaina dharma kI jyoti AcArya paramparA ke rUpa meM avirala jalatI rahI / unake gaNadhara gautama svAmI ne kevalI pada prApta kara 12 varSo taka jaina dharma kA pracAra kiyA / unake pazcAt sudharmAcArya kevalI pada para pratiSThita rahe aura usake bAda isa yuga ke antima kevalI jambUsvAmI ne 38 varSoM taka dharma pracAra karake mathurA caurAsI se mokSa prApta kiyA jahA~ unake caraNa cinha Aja bhI sthApita hai / / isake pazcAt pAca zruta kevaliyo kA kAla-krama isa prakAra rahA hai / AcArya viSNu 14 varSa AcArya nandI mitra 16 varSa A. aparAjita 22 varSa, A. govarddhana 19 varSa tathA zrutakevalI AcArya bhadrabAhu 29 varSa taka dharma pracAra karate rahe / samrATa candragupta mauryane inhI se muni dIkSA lI thI / AcArya bhadrabAhu ke gurU kA nAma govarddhana AcArya thA / zvetAmbara jina AcArya bhadrabAhu kI zravaNabelagolA ke sthAna para nepAla jAne kI carcA karate hai vaha zrutakevalI bhadrabAhu se sarvathA bhinna the kyoki una AcArya bhadrabAhu kA samaya zrutakevalI bhadrabAhu ke 400 varSa bAda kA hai / hariSeNa kRta kathA koza meM zrutakevalI bhadrabAhu kA AkhyAna isa prakAra AyA hai ki madhya bhArata meM 12 varSa ke duSkAla ke AbhAsa para sabhI muniyo ko dakSiNa kI ora vihAra karane kA parAmarza unhone diyA kyoki dakSiNa meM jaina parivAra sampanna the aura unakI saMkhyA bhI adhika thii| muni saMgha dakSiNa kI ora vihAra kara gayA kintu rAmmila, sthavira aura sthUlabhadrAcArya apane ziSyo ke sAtha sindhu prAnta me hI raha gaye / zrutakevalI bhadrabAhu ne (bhagavAna mahAvIra 162 varSa bAda) vizAkhAcArya ko AcArya pada dekara samAdhi pUrvaka zravaNavelagolA ke candragiri parvata para apane zarIra kA tyAga kara diyA / candragiri parvata para unake caraNa cinha sthApita kiye gaye jo Aja bhI vahAM maujUda hai / vahAM se prApta zilAlekhoM meM zrutakevalI bhadrabAhu ke sAtha anya digambara sAdhuoM kI carcA kaI rUpoM me akita hai| subhikSa hone para muni saMgha vizAkhAcArya ke sAtha madhya bhArata vApasa A gayA / zvetAmbara AmnAya kA pracalana sthUlabhadrAcArya Adi ne sindhu deza se vApasa Akara batAyA ki vahAM ke zrAvaka durbhikSa pIr3ito ke bhaya ke kAraNa rAtri me bhojata karate the / zrAvako ke anurodha para muni bhI pAtra meM rAtri ko AhAra lAkara dina me bhojana karane lage / unhoMne eka rAtri kI ghaTanA isa prakAra batAyI ki eka kRzakAya dubale-patale muni rAtri ke aMdhere meM AhAra ke lie Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/14 jaba gaye to ghara kI zrAvikA unhe dekha kara sahama gyii| zrAvakoM ke sujhAva para sAdhu loga ardha vastra (dupaTTA) Age karake eka hAtha me bhikSA pAtra aura dUsare meM lAThI lekara jAne lage / rAmilla, sthavira aura sthUlabhadrAcArya ne apane ziSyoM ko Adeza diyA ki apanA arddha vastra tyAga kara pUrva kI bhAMti nagna ho jAya aura vizAkhAcArya ke samakSa prAyazcita lekara puna nagna sAdhu kI kriyAo kA pAlana kare / jinako yaha prastAva rucikara nahIM lagA unhoMne jinakalpa aura sthavirakalpa kA bheda karake arddha phAlaka sampradAya kA pracalana kiyA / IsA kI pAMcavI zatAbdI taka yaha ardha-phAlaka sAdhu sampradAya pahale kI hI taraha nagna pratimAoM ko pUjate the / pAMcavI zatAbdI ke aMta meM balabhI (gujarAta) me ardha-phAlaka sAdhuoM kA adhivezana huA / usame unhone apane svataMtra AgamoM kI ghoSaNA kI / isa prakAra zveta vastra dhArI ardha-phAlaka sAdhu zvetAmbara AmnAya ke kahalAne lage aura prAcIna mukhya dhArA ke nagna sAdhu digambara rUpa me hI pracalita rahe / isakI puSTi vizva ke dharma grantho aura saMdarbha granthoM me aneka rUpo meM kI gaI hai / vizva ke mAnaka granthoM meM digambaratva kI prAcInatA saMdarbha grantha enasAiklopIDiyA briTenikA khaNDa-25 gyArahavA saskaraNa, san 1911 ke anusAra jaina digambara va zvetAmbara do vaDe samudAyoM me vibhakta haiM / zvetAmbara alpakAla se bamuzkila IsA kI pAcavIM zatAbdI se pAye jAte haiM jabaki digambara nizcita rUpa se vahI nirgrantha haiM jinakA varNana bauddhoM kI pAlI piTakoM (dharma granthoM) ke aneka paricchedoM meM huA hai aura isalie ve IsApUrva 600 varSa prAcIna to hai hI / samrATa azoka dvArA jArI rAjAjJA ke zilAlekha (20) meM nigrantho kA ullekha hai / ___ bhagavAna mahAvIra aura unake prArabhika anuyAyiyo kI atyaMta prasiddha bAhya vizeSatA thI-unake nagna rUpa meM bhramaNa karane kI kriyA, aura isI se digambara zabda banA / isa kriyA ke viruddha gautama buddha ne apane ziSyo ko vizeSa rUpa se sAvadhAna kiyA thA tathA prasiddha yUnAnI muhAvarA 'jimano-sophisTa' (jaina sUphI) se bhI yahI prakaTa hotA hai / megasthanIja ne ( jo candragupta maurya ke samaya IsA pUrva 320 me bhArata Aye the) isa zabda kA prayoga kiyA hai / yaha zabda pUrI taraha nirgranthoM ke lie hI prayukta huA hai / nagna athavA digambara sambodhana kI puSTi zrI eca. esa. vilsana apanI pustaka 'eSseja eNDa laikcarsa Ana di rilijana Apha jainsa' me likhate hai - jaina mukhyataH digambara va zvetAmbara do saiddhAntika mAnyatAoM meM vibhakta hai / iname digambara adhika prAcIna pratIta hote haiM aura vistRta rUpa meM phaile hue hai / dakSiNa ke sabhI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 jaina digambara samudAya ke jAna par3ate hai / yahI bAta pazcimI bhArata ke jainiyoM kI bahulatA para lAgU hotI hai / hinduoM ke prAcIna darzana grantho meM jainiyoM ko nagna athavA digambara zabda se saMbodhita kiyA gayA hai / digambara pratimAeM hI prAcIna haiM enasAiklopIDiyA briTenikA ke khaNDa 10 pRSTa 11 san 1981 ke anusAra mathurA se tIrthakaro kI jo pratimAeM prApta huI hai. ve kuzANa kAla kI hai aura uname yadi jina bhagavAna khaDgAsana mudrA meM hai to nirvastra (nagna) digambara haiM aura yadi padmAsana hai to unakI nirmiti isa prakAra kI hai ki na to unake vastra aura na hI guptAga dikhAI dete hai / yadyapi zvetAmbara-digambara bheda kuzANakAla me hI prArambha ho gayA thA tathApi aisA pratIta hotA hai ki usa samaya taka digambara va zvetAmbara (donoM samudAya) tIrthaMkaroM kI digambara (nagna) pratimAoM kI hI pUjA karate the| gujarAna kaM akoTA sthAna se RSabhanAtha kI avara bhAga para vastra sahita khaDgAsana pratimA prApta huI hai vaha IsA kI pAcavI zatAbdI ke aMtima kAla kI mAnI gayI hai jaba ki balabhI meM hue aMtima adhivezana (kAphresa) se hI zvetAmbara mata kA prAdurbhAva huA / zvetAmbara vidvAnoM dvArA digambaratva kI puSTi 1 jaina-AcAra ke pRSTa 153 para DA0 mohanalAla ne likhA hai 'cAhe kucha bhI huA ho, itanA nizcita hai ki mahAvIra pravrajyA lene ke sAtha hI acela arthAt nagna ho gaye tathA ata samaya taka nagna hI rahe eva kisI bhI rUpa meM apane zarIra ke lie vastra kA upayoga nahI kiyA / 2 Agama aura tripiTaka . eka anuzIlana meM muni nagarAja pRSTha 152 para likhate hai ki zIta se trasta hokara ke (mahAvIra) bAhuo ko sameTate na the, apitu yathAvata hAtha phailAye vihAra karate the / zizira Rtu me pavana jora se phuphakAra mAratA, kar3akar3AtI sardI hotI, taba itara sAdhu usase bacane ke lie kisI garma sthAna kI khoja karate, vastra aura tamAma lakar3iyAM jalAkara zIta dUra karane kA prayatna karane, parantu mahAvIra khule sthAna meM nagna badana rahate aura apane bacAva kI icchA bhI nahIM karate.......nirvastra deha hone ke kAraNa sardIgarmI ke hI nahIM ve dazamazaka tathA anya komala-kaThora sparza ke aneka kaSTa jhelate the / 3 teraha paMtha ke AcArya mahAprajJa ne apanI pustaka terApatha pRSTa-117 para digambaratva kI puSTi isa prakAra kI hai ki bhagavAna mahAvIra kI pratimA ko kapar3e pahanAnA, AbhUSaNa se sajAnA, tela-phulela lagAnA vItarAgatA kI nizAnI nahIM hai kyoMki mahAvIra to sabakucha tyAga kara arthAt pravrajyA lekara nagna ho gae the / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 zvetAmbara granthoM se digambaratva kI puSTi 1. prasiddha zvetAmbara grantha tripaSTi zalAkA purUSa (AdIzvara) caritra meM rAjA zreyAMsa dvArA digambaratva kI puSTi isa prakAra huI hai / 'snAnAMgarAga nepathya vastrANi svIkaroti saH / yo bhogecchuH svAminastu tadviraktasya ki hi taiH / / ' parva-1, sarga 3, zloka-313 uparokta graMtha meM AcArya hemacandra jI likhate hai ki bhagavAna AdIzvara ne dIkSA lene ke pazcAta sarva prathama AhAra hastinApura ke rAjA zreyAMsa ke yahAM liyA unhone bhagavAna ko navadhA bhaktipUrvaka AhAra diyA / yaha baisAkha kI tRtIyA thI / Aja bhI zvetAmbaroM me isa dina ko bhakti bhAva se mAnate hai / AhAra ke bAda jaba rAjA se unakI prajA ne prazna kiyA ki AdIzvara mahArAja to nage the / unake zarIra para na koI vastra thA na AbhUSaNa / nAhI vaha snAna karake Aye / taba kyA kAraNa hai ki Apane unako itanA Adara sammAna diyA / rAjA zreyAMsa ne prajA ko samajhAyA ki snAna, vastra athavA AbhUSaNa to unheM cAhie jo saMsAra meM ramatA ho / bhagavAna AdIzvara to saMsAra se virakta haiM unheM inakI kyA AvazyakatA? 2. zvetAmbaro ke prasiddha grantha kalpasUtra se bhI digambaratva kI puSTi hotI hai / dIkSA ke dina se bhagavAna mahAvIra eka varSa aura eka mAsa paryanta vastradhArI rahe / isake pazcAt ve vastra rahita ho gae aura hAthoM meM AhAra grahaNa karane lage / 'samaNaM bhagavaM mahAvIre savacchara sAhiyaM mAsa jAva cIvaradhArI hutthaa| teNa para acele pANipaDiggahie' .. 3. eka anya zvetAmbara gratha 'paMcAzaka mUla' - 17 me kathana AyA hai Acelakko dhammopurimassa yA pacchimassa ya jiNassa arthAt pUrva ke RSabhadeva aura bAda ke mahAvIra kA dharma acelaka (nirvastra) thA / ___isI prakAra anya kaI granthoM me bhI zvetAmbarAcAryoM ne puSTi kI hai / zrI sammeda zikharajI para caraNa cinha digambarI mAnyatA ke anusAra 1. vidvAna nyAyAdhIza ne vAda sakhyA 288/1912 di. 31-10-1916 me spaSTa kiyA ki bIsoM ToMkoM ke caraNa cinha digambara AmnAya kI mAnyatA ke anusAra haiN| caraNa isI sthAna para kyoM? nyAyAdhIza ne jaba zvetAmbaroM se pUchA ki caraNa aura ToMkeM inhI sthAnoM para kyoM banAe gae hai ? zvetAmbaroM kA tarka thA ki pUrA parvata unakA thA ataH jahA~ bhI kisI bhI dAnI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 ne cAhA vahA~ caraNa aura ToMkeM banavA dI, kyoki vaha unakI nijI sampatti hai / digambara jaina to yahA~ sailAnI ke rUpa me Ate the mAno vaha sthAna dhArmika aura pavitra na hokara maira-sapATe kI jagaha ho / java yahI prazna digambaro se pUchA gayA to unhoMne batAyA ki unake zAstro ke anusAra jina devo na cinhita kara diyA thA vahI bhagavAna ke caraNa cinha sthApita kara Toke banAI gaI / vidvAna nyAyAdhIza ne nirNaya meM kahA ki sthAna kI nizcitatA isa bAta kA pramANa hai ki ve sabhI sthala digambaroM kI prAcIna mAnyatA ke pUjanIya sthala haiN| unhoMne to yahA~ taka kaha diyA ki vahA~ agara cabUtare, ToMke yA caraNacinha na bhI hote to bhI ukta sthala digambaroM dvArA avazya pUje jAte / uparokta sabhI pramANo meM siddha hotA hai ki zvetAmbara IsA kI pAcavI zatAbdI ke aMta me mukhya jaina dhArA se alaga hue hai kyoMki pAcavI zatAbdI ka ata taka vaha bhI digambara pratimAoM kI pUjA-arcanA karate the / spaSTa hai ki jaina dharma kI mukhya dhArA ke mAnane vAle hI digambara hai, isalie zrI sammaTa zikharajI middha kSetra malarUpa meM digambaro kA hI hai| jisakI puSTi vibhinna nyAyAlayo dvArA aneka bAra kI gaI hai / hamArA zvetAmbara bandhuo se Agraha hai ki zrI sammeda zikharajI ke viSaya me puna vicAra kara bhagavAna mahAvIra ke ahisA middhAnna para calakara nirNaya le aura sAmAjika yauhArda ke antargata mila jula kara vahAM kI vyavasthA meM yogadAna de tAki tIrtharAja kA sahI artho meM vikAsa kiyA jA sake / isase una lAkho yAtriyoM kI yAtrA nirApada ho jAyegI, jA parvata kI avyavasthA ke kaTa jhela rahe hai / maMtrI, zrI sammeda zikharajI Andolana samiti jana vAlAzrama, dariyAgaja, naI dillI - 110002 mUrtipUjaka zvetAmbarI na pArasanAtha parvata para prAcIna kAla kI 20 tIrthakaro kI TAMko ke atirikta una cAra tIrthakaro kI naI TokaM bhI banA dI haiM jo isa parvata ye mAkSa hI nahIM gAe / yaha kArya tIrtha kI prAcInatA para praznacinha lagAtA hai, kyoMki yaha kRtya dharma viruddha hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/18 gollA deza --rAmajIta jaina eDavokeTa vartamAna meM jisa anvaya ko golAlAre nAma se sambodhita kiyA jAtA hai, mUrtilekhoM, yaMtralekho aura grantha prazastiyo me usa anvaya kA mUlanAma "golArAr3a'' hai / rADa zabda rASTra vAcI hai, rAja usI kA apabhraza rUpa hai | isase aisA anumAna hotA hai ki prAcIna kAla me bhAratavarSa ke bhItara koI aisA deza yA pradeza rahA hai, jo atIta meM golAdeza yA gola pradeza kahA jAtA rahA hai / / 1 / / yatra lekha "saM 1474 mAgha 13 gurau mUlasaghe golA rADAnvaye sA lampU putra narasiha ida yatra pratiSThApitaM / " golAlAr3ha ke samIpa rahane vAle golAlAre kahalAte hai / isake nikAsa kA sthAna golAgar3ha hai / golArADAnvaya me kharauA eka jAti hai / / 2 / / golabhaMgAra -golAgar3ha se sAmUhika rUpa se nivAsa karane vAloM me usake zragAra kahalAte hai / yadi zraMgAra zabda kA artha sahaja abhiprAya ko vyakta karanA ThIka mAnA jAe to ve usake bhUSaNa kahalA sakate hai / / 3 / / goladeza yA pradeza, golAlADa athavA golAgar3ha samAna arthavAcI golAdeza se hI sambandhita hai aura golAlAre, golabhaMgAra va kharauA se sambaMdhita hai isalie sabakA sandarbha lekara hI kathana karanA upayukta hogA | golA pUrva jAti meM isI se sambadhita hone se AvazyakatAnusAra sandarbha likhA jAvegA / || devakIrti - paTTAvalI (zaka samvat 1085) / / ityAdhumunIndra santati nidhau zrI mUlasaMghe tato, jAte nandigaNa-prameda vilasaddezIya gaNe vizrute / golAcArya iti prasiddha-muniyAbhRdonladezAdhimaH, pUrvakaMna ca hetunA bhavabhiyA dIkSA gRhItassudhIH / / 4 / / golAcArya mUlasaMghAntargata naMdigaNa se prasUta dezIyagaNa ke prasiddha AcArya the, aura gollAcArya mUla nAma se vikhyAta the yaha gRhastha avasthA me pahale gollAdeza ke adhipati Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/19 (rAjA) the aura nUtana cadila nAma ke rAjavaMza me utpanna hue the / jinhoMne kisI kAraNa vaza saMsAra se bhayabhIta ho, rAjya kA parityAga kara jina dIkSA le lI thii| aura tapazcaraNa dvArA AtmasAdhanA meM tatpara the / ve zramaNa avasthA meM acche tapasvI aura zuddha ratnatraya ke dhAraka the / siddhAntazAstra rUpI samudra kI taraMgo ke samUha se jinhoMne pApoM ko dho DAlA thA / inake ziSya vikalpa yogI the / inakA samaya sabhavataH dazavI zatAbdI hai / / 5 / / meghacandra prazasti (zaka samvat 1037) zrI golAcAryanAmA samajani munipazzuddharatnatrayAtmA siddhAtmAdharya-sArtha-prakaTanapaTu-siddhAnta-zAstrAbdhi-bIcI saMDagAHtasAlitAMhaH pramadamadakalAlI, buddhi prabhAva. jIyAdabhUpAla-mauli-dhumaNi-vidalitAghripabja lakSme vilAsa / / porgaDe cAvarAje neradaMmaGala || vIraNandi vindhendrasantatau mUla caMdila narendravazacUDAmaNiH prathita golledeza bhUpAlaka kimapi karaNema saH / ina paktiyo me bhI gollAcArya se sambaMdhita vahI Azaya hai jo pahile likhA hai | uparokta vivaraNa se yaha parilakSita hotA hai ki bhArata varSa meM kisI kAla meM gollAdeza nAmaka deza kA rAjA kinhI kAraNo se saMsAra se bhayabhIta ho gayA aura jinadIkSA le lI / dIkSA uparAMta gollAcArya nAma se prasiddha hue / parantu yaha spaSTa nahI ki gollAdeza kahA~ thA usakA kauna zAsaka ne jina dIkSA lI / zrI yazavaMta kumAra malaiyA ne eka aprakAzita lekha "gollAdeza va gollAcArya kI pahacAna me batAyA hai ki AThavIM zatAbdI me udhotana sUrI dvArA racita "kuvalayamAlA kahA" me aThAraha deza kI bhASAoM kA ullekha milatA hai tathA anya granthoM va cUrNisUtro meM bhI yaha nAma Ate hai / parantu zilAlekha va bhUgola pustako me isakA ullekha nahIM milatA / sAtha hI yaha bhI likhA hai ki gollAdeza ke spaSTa ullekha kevala zravaNavelagolA meM pAye jAte hai uname gollAcArya nAma ke muni kA ullekha hai / Age unhoMne likhA hai ki yaha vahI sthAna hai jahA~ se golApUrva, golAlAre va golasighAre jaina jAtiyA~ nikalI haiM / zrI malaiyA ne ukta lekha meM bhASAgata vargIkaraNa karake gollAdeza kI pahacAna sImA"vaha bhAga hai jahA~ vraja aura bundelakhaNDI bhASA bolI jAtI hai / '' donoM pazcimI hindI ke antargata hai va Apasa meM kAphI samAna hai / ataH prAcIna gollAdeza kI pahacAna vahI honA cAhie / tadanusAra gollAdeza kA vistAra uttara dakSiNa meM bhiNDa se sAgara jile ke uttarI bhAga taka rahA / isame candelo kI rAjya sImA khajurAho, mahobA, kAlaMjara, ke alAvA bhelasA, maU (jilA jhAsI) tathA asthAI vistAra uttara pazcima meM kAnyakubja va ahichatra taka rahA, tathA gvAliyara, bhiNDa ke AsapAsa bhI rahA / bundelakhaNDa kA kSetra jahA~ bundeloM kA rAjya rahA - datiyA, TIkamagar3ha, chatarapura, pannA jile sAgara aura damoha jiloM ke uttarI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/20 bhAga, uttara pradeza meM jhAMsI, hamIrapura va bA~dA, jile isake sAtha hI bhiNDa, iTAvA, va AgarA jile / inakI bhASA gollAbhASA ke antargata hone se gollAdeza kahA jAtA rahA hogA / yaha anumAna sahI ho sakatA hai- parantu yaha bAta sandehAspada lagatI hai ki itanI bar3I rAjya sImA (vraja, bundelakhaNDa ) kA gollAdeza nAma itihAsa. hindI sAhitya va bhUgola meM na Ave / gollAcArya muni kA kAla dasavIM zatAbdI kA batAyA jAtA hai / aura jaina sAhitya bhI itanI bar3I ghaTanA ko chipAye rakhA / candragupta kA jaina honA jaina sAhitya va itihAsa bar3e garva se prakaTa karatA hai, parantu gollAdeza ke kisI rAjA ke jinadIkSA lene ke bAre me prAyaH khAmoza hai / vizeSatayA usa sthiti me jabaki gollAcArya muni baDe tapasvI, zAstrajJa the / damavI zatAbdI ke samaya ke candela vaMza ke rAjA taka kA nAma mAlUma nahI ho sakA / DA0 jyotiprasAda jaina ne " bhAratIya itihAsa eka dRSTi' likhA hai usame samasta jaina ghaTanAo, jaina muniyo, vidvAno. zreSThI puruSa, jaina dharma ke prati udAra zAsako dAnI puruSo kA ullekha kiyA hai / parantu usame na to gollAcArya kA nAma hai aura na gollAdeza kA / candelavaza ke varNana meM bhI kisI rAjA ke jaina dIkSA lene kI ghaTanA nahIM hai | dUsarA kAraNa malaiyA jI ne batAyA hai ki golA pUrva golAlAre, golasigAre jAti kI utpatti sthAna gollAdeza hai, aura jAtiyA~ apane mUla sthAna meM bhI rahatI hai / kyoMki ina jAtiyoM kA mUla sthAna bhI yahI hai, isalie bhI golAdeza yahI honA cAhie / parantu yaha sarvamAnya hala nahI hai / yaha kahA jAtA hai ki jaina muni va jaina vyApArI eka sthAna para nahI rahate / tava phira yaha patA lagAnA par3egA ki yahA se phira kahAM gaye / ye jAtiyA~ Aja bhI isI deza (braja, bundelakhaNDa) meM rahatI hai aura pahile bhI rahatI thIM / saurASTra ke nivAsI saurASTravAsI aura bhArata ke nivAsI bhAratavAsI kahalAte hai / iname rahane vAlI vibhinna jAtiyo ke udgama sthAna alaga hai| bhArata me musalamAna, IsAI, pArasI rahate haiM tathA alaga -alaga sthAno se Ae hai parantu bhAratavAsI ho gaye / parantu golAdezIya koI nahIM huaa| tIsarI bAta yaha hai ki java kalakatte kA rahane vAlA kalakattA se bAhara jAvegA tava use kalakatte vAlA yA kalakattiyA kaheMge / kalakatte me hI use kalakatte vAlA nahI kaheMge / golAdeza ke rahane vAle golAdeza meM hI golAlAre, gola siMgAre yA gollA pUrava nahIM kahe jA sakataM / agara aisA hotA to yahAM para anya jAtiyA~ bhI isI nAma se sambadhita mAnI jAtI / mahAbhArata kAla meM yaha kSetra goparASTra kahalAtA thA / kyoMki isame yAdavoM kA prabhutva va zAsana thA / yAdava gAMpAlaka kahe jAte hai / ataH goparASTra se golAdeza meM parivartana kA kAraNa dRSTigAMcara nahIM hotA / gAMpa. gvAlA eka hI nAma ke dyotaka hai | parantu Upara paTTAliyA va prazAstiyo me gollAdeza AyA hai isakI kalpanA kA AdhAra honA cAhie / hamArI dRSTi meM yaha prazaMsAtmaka evaM vizeSaNayukta zabda pratIta hotA hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/21 zravaNavelagola vaha karnATaka prAnta kA bhAga jahA~ jaina jAti kI paccIsa sau varSa kI sabhyatA kA itihAsa aMkita hai / yahA kI bhUmi aneka muni mahAtmAoM kI tapasyA se pavitra, aneka narezo aura samrATo ke dAna se alakRta hai | zravaNavelagula kA artha-zramaNa nAma jaina muni aura velyUla kannar3I bhASA ke "vela'' au gula (golA) kola kA apabhraza hai jisakA artha hai sarovara / isa prakAra isakA artha jaina zramaNo kA dhavala sarovara / yaha golazrRMgAra kA spaSTa pratIka hai / yahAM ke nivAsI golabhaMgAra kahalAye jo aba golasiMgAre kahe jAte hai| ____ zramaNabelagola grAma maisUra prAnta me hAsana jile ke cannarAyapATana tAlluke me do sundara pahADiyo candragiri aura vindhyAgirI ke bIca me basA hai| isa gA~va ke bIcobIca eka ramaNIka marAMvara hai jisakA prAcIna ullekha zveta sagevara dhavalasara va dhavala sarovara hai / yahA ke nivAsI dhavala, zveta athavA zreSTha kahalAye, kyoMki yahA~ kI bhUmi muniyoM kI tapasyA se pavitra hai / isalie golathagAra nAma se prasiddhi pAI isakA apabhraza vartamAna me golasighAra hA gayA / yahA~ para masAra kI sarvazreSTha bAhubali kI mUrti hai jise gommaTezvara kahate hai / isake nirmANa kI jAnakArI se sthiti spaSTa hogI / zravaNavalagolA ke lekha na0 85 (234) meM batAyA gayA hai - isake anusAra gommaTapura deva apagnAma RSabhadeva prathama tIrthakara ke putra the / inakA nAma vAhuvali yA bhujavali bhI thA / inakaM jyeSTha bhrAtA bharata the / RSabhadeva kaM dIkSA dhAraNa ke uparAnta bharata aura bAhubali dono bhAIyo me rAjya ke lie yuddha huA jisameM vAhubali kI vijaya huI / para sasAra gaM gati se virakta ho unhone rAjya apane jyeSTha bhrAtA ko de diyA aura tapasyA hetu vana ko cale gaye / thoDe hI kAla me ghora tapasyA kara unhoMne kaMvalya jJAna prApta kiyA bharata ne jo aba cakravartI rAjA ho gaye the, pAMdanapura meM unakI zagaMgakRti ke anurUpa 525 dhanuSa kI pratimA sthApita karAI / samayAnusAra mUrti ke Asa pAsa kA pradeza kukkuTa-sarpo se vyApta ho gayA jisase mUrti kA nAma kukkaTezvara par3a gayA / dhIre-dhIre vaha mUrti lupta ho gayI aura usake darzana kevala dIkSita vyaktiyo ko matra zaktiyoM meM prApta ho gaye / cAmuNDarAya matrI ne isa mUrti kA varNana sunA aura usake darzana karane kI abhilASA huI / para podanapura kI yAtrA azakya jAna unhoMne usI ke samAna svaba mUrti sthApita karane kA vicAra kiyA aura tadanusAra isa mUrti kA nirmANa kagayA / bhUjala caritra meM yahI varNana kucha hara ghara meM diyA hai / parantu yaha isa lekha ka viSaya ke lie usakI AvazyakatA nahIM hai / dRgaLa pacAta abhiSeka kI tayArI huI / para jitanA bhI dugdha cAmuNDagaya ne ekatri kagayA usaya mUrti kI jaghA se nIce ka gnAna nahIM ho sakaM / cAmuNDAya na ghavagakara guma kA mAha lI / unhoMne Adeza diyA ki jo dRgdha eka vRddhA strI apanI "gullikAya" (gAla luTiyA) meM lAI hai usase snAna karA A / Azcarya ki usa alpasa dugdha dhArA ke Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/22 gommaTeza ke mastaka para chor3ate hI samasta mUrti ke snAna ho gaye aura sArI pahAr3I para dugdha baha nikalA / usa vRddhA strI kA nAma isa samaya se "gullikA vajji'' par3a gayA / isake pazcAta cAmuNDa rAya ne pahADI ke nIce eka nagara basAyA / cAmuNDarAya ke gurU ajita sena ne gullikAya ke dugdha se snAna hone ke kAraNa, usa nagara kA nAma "belagola'' rakhA aura usa "gullikAya vajji' strI kI mUrti sthApita kI gaI / cAmuNDa rAya gaMga nareza rAcamalla ke maMtrI the / rAcamalla ke rAjya kI avadhi san 974 se 984 taka bAMdhI gaI hai ata. gomaTezvara kI sthApanA isI samaya ke lagabhaga honA cAhie / gommaTezvara kI dono bAjaoM para yakSa aura yakSiNI kI mUrtiyA hai / mUrti ke bAI ora eka gola pASANa kA pAtra hai jisakA nAma lalita sarovara hai / mUrti ke abhiSeka kA jala isI me ekatrita hotA hai| isa pASANa pAtra ke bhara jAne para yaha abhiSeka kA jala eka praNAlI dvArA mUrti ke sammukha eka kueM meM pahuMca jAtA hai aura vahA se vaha maTira kI sarahada ke bAhara kandarA me pahu~cA diyA jAtA hai / isa kandarA kA nAma "gullikAyajji vAlilu' hai| zilAlekha naM074 (180) va 76 (177) se vidita hotA hai ki gommaTezvara kA parakoTA gaMgarAja ne nirmANa karAyA / isa parakoTe ke eka daravAje kA nAma "gullikAyajji vAgilu' hai| gullikA ke kAraNa vRddhA strI kA nAma "gullikAyajji'' tathA usakI mUrti, gullikAyajji vAgilu kandarA, gullikAyajjivAggila daravAjA hone se yaha sthAna gullikAmaya yAnI eka gullikA nagara jaisA ho jAne se prazaMsA rUpa me gollAdeza kI saMjJA diyA jAnA pratIta hotA hai| aura isa sthAna kA koI viziSTha vyakti jinaTIkSA dhAraNa karane para gollAcArya vizeSaNa se prasiddha ho jAnA pratIta hotA hai / spaSTa rUpa se to nahI, para saMbhAvanA yaha hotI hai ki isI golAdeza ke nikaTa rahane vAle golAlAre nAma se prasiddha hue ho aura yahA~ se gaMgavaMza ke rAjA zakti kSINa hone para bhiNDa iTAvA kI ora A gaye hoM / kyoki rAjamalla rAja nareza ke pazcAta gaMgavaMza rAjya kA aMta colo ke AkramaNa ke kAraNa samApta ho gayA / aura yaha bhI sabhava hai ki zravaNa velagola ke parakoTe ko golAkoTa yA goyalagar3ha nAma diyA hai / kyoMki bAhubali RSabhadeva ke putra the / isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue navalazAha candauriyA ne apane varSamAna purANa meM likhA hai / ki AdIzvara jineza ke upadeza se goyalagaDha ke pUrva ke nivAsI jaina dharmAnuyAyI hue aura golA pUrava kahalAye / isa pakAra gola marovara ke loga gola zragAra golAdeza ke nikaTa ke loga golAlAre athavA golAdeza/golArADa kaM nivAsI golArAr3a golA koTa yA gAyalagaDha ke pUrva ke loga golApUrava kahalAye hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/23 isa bAta kI puSTi isase bhI hotI hai ki golApUrava golAlAre va golasighAre apane ko ikSvAkuvaMzI kahate hai / aura maisUra rAjya para gaMgavaMza kA rAjya rahA jo ikSvAkuvaMzI the / DA0 jyoti prasAda jaina ne 'bhAratIya itihAsa eka dRSTi meM likhA hai - "isa vaza (gaMgavaza) ke narezo ke zilAlekhoM va tAmrapatroM se, sAhityika AdhAro evaM janazrutiyo se jJAta hotA hai ki ayodhyA meM tIrthakara RSabha ke ikSvAkuvaMza meM rAjA harizcandra hue jinake putra bharata kI pali vijaya mahAdevI se gaMgadatta yA gaMgeya kA janma huA / usI ke nAma se yaha vaMza gaMgavaMza kahalAyA / golAlAre samAja dvArA pratiSThApita hatikAnta kI mUrtiyoM me "varmana" va "siMha' nAma milate hai | gaMgavaMza ke rAjAo ke nAma bhI varmana aura siha hai / isa prakAra samAnatA pratIta hotI hai ki golAlAre, golasiMgAre aura golApUrava zravaNa velagolA ke mUla nivAsI hai aura vahA se hI vraja bundelakhaNDa me Akara basa gaye / zravaNavelagola pradeza hI golAdeza hai / TaksAla galI, dAnAolI lazkara - gvAliyara 474001 (madhya pradeza) bhArata saMdarbha :. 1 DA0 daravArIlAla koThiyA abhinandana grantha - lekha golApUrvAnvaya pa0 phUlacandra siddhAnta zAstrI / 2 anekAnta jUna 1969 lekha "jaina upajAtiyA' pa0 paramAnanda zAstrI / 3 anekAnta jUna 1969 lekha "jaina upajAtiyA' paM0 paramAnanda zAstrI / 4 tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA lekhaka DA0 nemIcandra zAstrI jyotiSAcArya pRSTha 383 / 5. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2 pa0 paramAnanda zAstrI pRSTha 239 gollAcArya 6 jaina zilAlekha saMgraha - prakAzana maNikacandra jaina granthamAlA lekhaka hIrAlAla (zravaNabelagola smAraka bhUmikA me | 17 bhAratIya itihAsa eka dRSTi - DA0 jyoti prasAda jaina pRSTha 257 (gaMgavaMza) / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/24 rAnI rUpamatI purAtatva saMgrahAlaya sAraMgapura kI jaina pratimAeM nareza kumAra pAThaka sAragapura madhya pradeza ke rAjagar3ha jile kA tahasIla mukhyAlaya hai, yaha AgarA-vambaI rASTrIya rAjamArga kramAka tIna para avasthita hai jo indaura 120 ki0mI0 kI dUrI para avasthita hai / yahA para prAcIna TIle, rUpamatI-bAjavahAdura kA makabarA,gola gumbaTa, lAla gumvada, jaina khA kI bhaTTI. pIra mAsUma kI daragAha, jAmA masjida, kilA daravAjA, lAla hajAra yA, aThAraha khambA, chanihArI, panihArI, kapilezvara madira, jaina maMdira Adi prAcIna eva pradarzanIya sthala hai / sAragapura zahara me AgarA-bambaI mukhya mArga para purAne basa sTaiNDa para rAnI rUpamatI purAtatva saMgrahAlaya hai / isa saMgrahAlaya meM abhilekha sikkaM. dhAtu kI pratimA, AbhUSaNa, aujAra, urdU meM likhA tAvIja, cInI miTTI ke vartana ke TukaDe, mRdabhANDo ke Tukar3e, sphaTika va kAca kaM Tukar3e, miTTI evaM patthara ke sAMce, haDDI ke tIra, hAthI dAMta ke toraka cakra, baTana, zaMkha ke TukaDe, kAMca kI cUr3iyA, miTTI ke gugyei, patthara kI goliyAM, raMgIna patthara ke manake, kAca kaM manake, ITa Adi hai / mRNa mUrtiyoM meM puruSa mastaka strI mastaka, hAthI mastaka va sUDa, bakarA kA sira, UTa kA sira, kutte kA sira, ghoDe kA sira Adi ullekhanIya mUrtiyA hai / pASANa pratimAo me zaiva, zAkta, vaiSNava, vyantara, vividha, jaina eva vauddha pratimAoM kA saMgraha hai / zaiva pratimAoM me trimUrti ziva, bhairava, umA-mahezvara, vaijanAtha ziva, gaNeza va nadI pratimA, zAkta pratimAoM me lakSmI, gaurI, vaiSNavI evaM sapta mAtRkAe, vaiSNava pratimAoM meM vizvarUpa. kRSNa avatAra, gama avatAra, viSNu eva brahmA kI pratimAeM hai / vyannara mUrtiyoM meM sUrya, navagRhapaTa, kavara eva vAyu kI pratimAe~, vividha mUrtiyo me nRtya, dRzya, vAsurI vAdaka, premIyugala, sura sundarI, vidyAdhara. yoddhA, kIcaka nArI eva pumpa pratimA jena pratimAo me tIrthakara. tIrthakara gira, vI, amvikA eva sarvetobhadrikA pratimA vIdra pratimAoM meM bauddhamanca avalokitezvara eva bundra magnaka hai / isa saMgrahAlaya meM pandraha jana pratimAeM sargakSata sabhI mAragAra prApta huI hai| jinakA vivaraNa nimnAnusAra . nothaMkara saMgrahAlaya meM lApana vihIna nIrthakara kI pratimA sukSita hai / jinameM tIna padmAsana mudrA meM haiM / padmAsana mudrA meM akita prathama damavI zatI ImbI kI 3142548 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/25 se.mI AkAra kI tIrthakara pratimA lAla val A patthara para nirmita hai / (saM kra. 38) vakSasthala para zrIvatsa, ceharA ghisA hai / pAdapITha para dAye-bAyeM dvibhaMga mudrA meM cAmara dhAriNI hai | pratimA jaina maMdira ke alakaraNa hetu prayukta kI gaI hogI / dvitIya, gyArahavI zatI IsvI kA kisI jaina pratimA kA dAyA parikara bhAga hai / (sa0 kra0 46) jisameM prathama dAMyI aura nIce aspaSTa jAlvara Upara makara vyAla usake Upara puruSAkRti hai / dvitIya bhAga me padmAsana mudrA me tIrthakara Upara mAlAdhArI vidyAdhara hai / samIpa hI nArI pratimA hai / tRtIya solahavI zatI IsvI kI 19x146 se mI AkAra kI vesAlTa prastara para nirmita pratimA me tIrthakara padmAsana me baiThe hue hai / (sa0 kra058) tIrthakara kA mastaka nahI hai / pIThikA para eka pakti kA lekha hai "zrI mahA zrI vijaya sena sUri'' aMkita hai / kAyotsarga mudrA me nirmita prathama 3,431412 me mI AkAra kI tIna mAnava kRtiyA utkIrNa hai / (sa0 kra0 61 vI ) dAyeM prathama mAlAdhArI vidyAdhara, dvitIya me kAyotsarga mudrA me nIrthakara tRtIya aspaSTa hai / dvitIya 1641446 se mI AkAra kI pratimA Upara padmAsana me nIce kAyotsarga mudrA me tIrthakara hai / (ma0 kra0 61 DI ) UparI pratimA kA caMhaga kaTA huA hai / nIce vAlI pratimA ke vakSa se nIce kA bhAga kaTA huA hai / tRtIya 11x643 se mI. AkAra kI lAla prastara para nirmita kisI jaina tIrthakara kI kAyotsarga mudrA meM choTI pratimA hai / (sa, kra0 78 vI ) isakA ceharA tathA keza vinyAsa vAlA bhAga khaNDita hai| nIrthakara mastaka saMgrahAlaya me yAta tIrthakara magtako kA saMgraha hai / prathama nauvI zatI IvI kA 1741349 se mI AkAra kA kisI tIrthakara pratimA kA mastaka hai / (sa0 kra. 12) saumyarUpa me tIrthakara ke katalita keza dRSTigata hai / mastaka pUrNarUpa se sindUra se patA hai / dvitIya gyArahavI zatI IvI kA 35420420 se mI AkAra kA tIrthakara pratimA kA mastaka bhAga hai / (sa0 kra. 13) jisameM kuntalita keza bhAga eva mukhamudrA hI dRSTigata hai / mastaka mindara meM atyadhika patA huA hai | tRtIya gyArahavI zatI ImvI kA 38415412 saM.mI AkAra kA lAla baluA patthara para nirmita tIrthakara pratimA kA mastaka bhAga hai / (sa0 kra029) sira para kulita kaMza, mukha para sindura putA hai Thor3I kA bhAga bhagna avasthA meM hai / caturtha gyArahavIM zatI IbI ke 23411415 mI. AkAra kA lAla baluA patthara para nirmita nArthakara pratimA kA mastaka hai / (sa0 kra 30) sira para kannalita kaMza, ceharA sthAna-sthAna para ghiyA hai. mira kA UparI AdhA bhAga kaTA huA hai / isa sthAna para sidara kA laMpa hai / pacama gyArahavIM zatI IvI kA 1841245 se.mI. AkAra kA tIrthakara mastaka hai (sa) kra. 31) gira para kuntalita kaMza, grIvA kA nicalA bhAga bhagnAvasthA meM hai / maba para ghisa hona ke nizAna hai / paSTama caudahavI zatI Igyo kA 36-3, 10 ga mI AkAra kA dAnaMdAra kA patthara para nirmita tArthakara pratimA kA mastaka hai ( maka ) sira para kannalita kaMza hai / prakRti ke prakopa se pratimA kAphI ghisa gayI hai / saptama 8x, x 6 mA AkAra kA gaphaMda saMgamaramara panthara para nirmita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/26 Adhunika tIrthakara pratimA kA mastaka bhAga hai / (saM0 kra0 77 e.) saumya mudrA meM tIrthakara keza vinyAsa~ dRSTigata hai | mukha sindUra se putA hai / ambikA : tIrthakara neminAtha kI zAsana yakSI ambikA kI pratimA kAle raMga ke dAnedAra patthara para nirmita hai, jo patthara ke kSaraNa ke kAraNa ghisI huI pratIta hotI hai (saM0 kra0 7) pratimA kA UparI bhAga bhagna hai, bAyeM bhAga meM Amra DAliyA~ dRSTigata hotI hai / AThavIMnauvIM zatI IsvI kI pratimA kA AkAra 3842649 se.mI. hai | sarvetobhadrikA : isa sarvetobhadrikA pratimA me cAro ora padmAsana meM tIrthakara pratimA aMkita hai / (saM0 kra0 25) jinake vakSa para zrIvatsa cinha tathA sira para kuntalita keza haiM / dAye bAyeM caMvaradhArI isI ke nIce lalitAsana me dvibhujI nArI pratimA hai, jo sambhavataH sabaMdhita tIrthakara kI zAsana devI ho sakatI hai / zAsana devI sarvatobhadrikA meM tIna ora dRSTigata hai / aisA pratIta hotA hai ki cauthI ora bhI rahI hogI lekina bhagna ho cukI hai / 34419419 se mI. AkAra kI lAla baluA patthara para nirmita gyArahavIM vArahavIM zatI IsvI kI hai| saMgrahAlayAdhyakSa jilA saMgrahAlaya zivapurI - - - tathya kyA hai ? %b0 'tIrthakara patrikA pharavarI san 1995 pRSTha 18 para saMpAdaka ne likhA hai-"mUDabidrI ke bhaTTAraka jI se maukhika samAlApa huA / ve ciMtita to hai kintu unakI cintA utanI hI aupacArika nirjIva aura nisteja hai jitanI anyo kI / ve bhaTTArakoM ko muniyo se zreSTha mAnate hai / unakA kahanA hai ki Aja ke munijana bhaTTArakoM se adhika nahI hai|" ukta prasaMga meM abhI taka koI prativAda par3hane meM nahIM AyA / ava taka to hama muniyoM ko sarvocca pada dene ke pakSapAtI raha hai / dharma-rakSaka mArga-darzana deN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 anAdi moha granthi ke kSaya kA upAya ____-DA0 rAjendra kumAra baMsala amalAI (ma0pra0) 484117 AtmA, vastu-svarUpa evaM vizva ke virATa svarUpa ko dekhane hetu virATa netro kI AvazyakatA hotI hai / virATa netra kyA hai aura kaise unase dekhA jA sakatA hai / bhagavAna mahAvIra kahate hai - vastu svarUpa ke samasta aMzo ko jAnane vAlA pramANa jJAna hI virATanetra hai / isa pramANa - jJAna kaM eka aza kA grahaNa yA kathana kiyA jAtA hai tava vaha naya dRSTi kahalAtI hai / jo vyakti vizAla hRdaya se anAgrahI hokara vividha nayoM yA dRSTikoNoM se vastu svarUpa ko dekhatA hai, vahI virATa satya kA darzana kara pAtA hai / sva-samaya evaM para-samaya "jitane vacana mArga hai utane hI naya vAda hai aura jitane naya vAda hai usame hI para samaya hote hai (dhavala 1-1-9 gAthArtha 105, pRSTha 163) / " adhyAtma grantho meM para-samaya aura sva-samaya kA prayoga huA hai / apane jJAyaka svabhAva se bhinna krodhAdi manovikAroM tathA para vastuoM ko apanA mAnakara iSTa-aniSTa bhAva se u.meM apanA jJAna-darzanAtmaka upayoga lagAnA para-samaya hai / isI prakAra vastu svarUpa ko yathArtha grahaNa kara usake kisI eka vizeSa pakSa yA naya ko sarvathA satya mAna lenA para-samaya hai / apane jJAtA aura sAkSI svabhAva-rUpa jJAtA-dRSTA bhAva para apanA upayoga lagAnA tathA anAgrahI banakara anekAnta rUpa se virATa bodha karanA sva-samaya hai / jo vyakti padArtho ke svarUpa ko yathAvat grahaNa karatA huA, kisI pakSa vizeSa kA anAgrahI hokara nayAtIta-vikalpAtIta sthiti me jJAyakajJAyaka, hone rUpa mAtra jJAyaka ho jAye" tabhI AtmAnubhUti yA svAnubhUti hotI hai / yaha sva-samaya kahalAtA hai / isameM jJAyaka jJAna -jJapti sabhI ekAkAra ho jAte hai / isa bindu se hI jIvana me dharma kA prArambha hotA hai jo vyakti pakSa vizeSa se vandha jAte hai yA vastu ko anyathA grahaNa karate hai, ve saMsAra meM hI bhaTakate rahate hai, yaha para-samaya hai / para-samaya ekAntika, mithyA. duHkha kA kAraNa, dukha aura adharma svarUpa hai | sva-samaya anekAnna rUpa samyaka, sukha- kA kAraNa sukha aura dharma svarUpa hai / saMsAra mArga aura mokSa mArga saMsArI jIva pagavalamvana yA paratantratA ke kAraNa du.khI hai / yaha parAvalambana apane Atma svarUpa ke prati aci, ajJAna evaM rAga-dveSa rUpa pariNati ke kAraNa huA hai / ise Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/28 mithyA darzana, mithyA jJAna evaM mithyA caritra kahate hai / yaha maMsAra ke ananta duHkha kA mArga hai / ThIka isake viparIta mokSa mArga hai jo "samyaka darzana jJAna cAritrANi mokSa mArga ke anusAra samyaka zraddhAna, samyaka-jJAna eva samyaka cAritra kI ekatA rUpa hai / isame samyaka darzana mokSamArga kA mUla AdhAra hai Atma rUci hI samyagdarzana hai jo jIvAdi sAta tatvA eva nau padArtho ke jJAna evaM grahaNa sahita AtmAnubhUti pUrvaka hotA hai / jIvAdi sAta tatva evaM nau padArtho ke jJAna me unakaM svarUpa karma-bandha, karma-kSaya kI prakriyA, pApa-puNya rUpa azubha-zubha bhAvo ke svarUpa tathA unake phala kA vyApaka varNana huA hai / isameM jIva-ajIva jAnane yogya jJeya rUpa hai, Azrava vandha nyAjya heya hai, saMvaranirjarA eka deza upAdeya hai tathA mokSa tatva usakA phala hai / pApa puNya Azrava tatva meM sammilita hai| karma bandha ke pratyaya bhAvo ke anusAra karma bandha evaM usake kAraka, pratyayoM kA varNana Agama me aneka nayo se kiyA gayA hai / sAmAnyata. mithyAnva, avrata, pramAda, kaSAya, aura yoga yaha karmavandha ke pratyaya hai / inameM 'mithyAnca' mithyAdarzana kA sUcaka hai tathA avrata pramAda kaSAya'' mithyA-cAritra meM sammilita hai tathA "yoga'' mana vacana kAya ke nimitta Atma pradezo kI cacalatA darzAtA hai / karma-bandha ke pratyayo kA varNana vedanA pratyaya vidhAna ke aMtaragata dhavalA pustaka 12 kaM pRSTha 274 se 293 taka kiyA hai, jo isa prakAra hai / nayo me naigama, vyavahAra aura saMgraha naya dravyArthika naya kahalAte haiM / inake anusAra jJAnAvaraNAdika ATha karmoM kA vandha prANAtipAta, asata vacana, adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtri bhojana, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dvepa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna, kalaha, paizunya, rati, ati, upAdhi, dhokhA, mopa, mithyA jJAna, mithyA-darzana, aura yoga se hotA hai| (sUtra 1 me 11) Rju sUtra naya paryAyArthika naya hai / isakI apekSA karmavandha meM yoga se prakRti aura pradeza bandha hotA hai tathA kaSAya se sthiti aura anubhAga vandha hotA hai / (sUtra 12-14) zabda, samabhirUr3ha tathA eva bhRta yaha tIna zabda naya hai / zabda naya kI apekSA karma-vandha kA kAraNa avyakta hai / AcArya kanda kunda ke anusAra "pariNAma se bandha hai, pariNAma rAga-dvepa-moha yukta hai| uname mAha aura dvepa azubha hai, rAga zubha athavA azubha hotA hai / (pravacanasAra gAthA karma-bandha meM pratyayoM kA varNana vividha nayo yA dRSTikoNo ke Upara AdhArita hAna ka kAraNa unake jaTila va bahuAyAmI svarUpa ko eka zabda meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA ora na hI umage koI nirNAyaka niSkarSa hI nikAle jA gakataM / yadi aisA kiyA bhI gayA nA vaha para-samaya mpa mithyA hI hogA / phira adhyAtma meM yaha prayAga samAhita hai jise jJAta kara 'samyaka darzana-jJAna-cAritra'' rUpa mokSa mArga ke dvArA karmoM kA nAzAkSaya kiyA jAtA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/29 mokSa mArga meM bheda-vijJAna kI bhUmikA bandha mArga meM mithyAtva evaM kaSAya rUpa mithyA cAritra kI prabhAvI bhUmikA hai, kyoMki navIna karma-bandha padArtho ke ayathArtha grahaNa evaM para jJeyoM ke prati mamatva/maitrI bhAva se hotA hai, jabaki mokSa mArga kA avataraNa AtmA ke akhaNDa jJAna ke pracaNDa bhAva ke kSitija para hotA hai / isame Atma jJAna evaM bheda vijJAna kI hI bhUmikA mahatvapUrNa hotI hai | bheda-vijJAna ke dvArA AtmA java AtmA-anAtmA, svabhAva-vibhAva, indriya-atindraya sukha, saMsAramArga-mokSa mArga. zuddha-azuddha bhAva Adi kA nirNaya kara sarvavikalpa bhedo ko bhUlakara apane jJAna svabhAva meM sthita hokara sva kA jJAyaka banatA hai / taba sasAra dukha janya ajJAna andhakAra svata vilIna ho jAtA hai / jisa prakAra prakAza ke udaya hote hI andhakAra svata tirohita ho jAtA hai, usI prakAra Atma-jJAna ke prakAza meM ajJAna-adhakAra eva moha rUpa AtmA kI para-samaya pravRtti kA hAsa hone lagatA hai | andhakAra vinAza kI prakriyA me prakAza yaha nahI dekhatA ki aMdhakAra kava se hai, kaise AyA aura kahA~ se AyA / vastuta yaha usakA svabhAva bhI nahI hai / usakA kAma to apane svarUpa bodha ke sAtha udita hokara prakAza karanA hai / jaise hI prakAza hotA hai, andhakAra mvata dUra bhAga jAtA hai / andhakAra bhagAne yA miTAne ke lie prakAza ko kucha prayAsa nahI karanA par3atA | vaha sahaja hI hotA hai / prakAza, prakAza meM rahatA hai / vaha kahI kisI para padArtha yA andhakAra meM kucha karatA nahI hai / prakAza ke apane svarUpa meM "hone yA rahane' kA hI usakA kArya hai, jo vaha karatA hai / isase spaSTa hai ki jaba AtmA apane jJAna svarUpa me "hotI yA rahatI hai'' tava para-samaya rUpa parataMtratA svataH samApta ho jAtI hai / isa kArya me use kisI para padArtha me kucha karanA yA na karanA nahI paDatA, mAtra apane jJAna -svarUpa me honA yA rahanA hotA hai / mana me java paranimitta se krodhAdi vikAra bhAva jJAta va ajJAta rUpa meM Ate hai taba bhI jAgarUka pravuddha AtmA una bhAvoM se rati - ati na kara mAtra unakA jJAyaka hI banI rahatI hai / yaha jJAyaka bhAva Atma jJAna evaM Atma rUci ke kSitija para hI udita hotA hai | karma bandha meM mithyAtva eva kapAyo kI bhUmikA ko dekhate hue prAya. yaha bhAva sahaja hI utpanna ho jAtA hai ki kaSAya kama karo, yA manda karo Adi / prathamataH yaha vicAra padArtho ke ayathArtha grahaNa kA pratiphala hone se yaha sasAra mArga kA sUcaka hai / dUsare, jaina darzana meM AtmA para bhAva yA para-dravya akartA-abhoktA hone ke kAraNa use yaha iSTa nahI hai / tIsare, kaSAya kI utpatti kA nimitta eva samaya Adi anizcita hotA hai / aisI sthiti me use kama karane yA na karane kI bAta mithyA ho jAtI hai / cauthe, svabhAva se AtmA no mAtra jJAyaka hI hai / vaha jAnane ke atirikta anya kucha kara hI nahIM sktaa| hAlAMki vaha bhAvo ke anurUpa zuddha-azuddha hotA hai / aisI sthiti me kapAya Adi meM dRSTi uThAkara Atma kendrita karanA AcAryo ko ipTa lagA / isI kAraNa "vandha kAraNa abhAvaH mokSa mArgaH" ke sthAna para "samyakadarzana-jJAna-cAritrANi mokSa mArgaH'' sUtra kI racanA huii| dharma kA avarNavAda rokane hetu isa rahasya ko samajhanA Avazyaka hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 __aba prazna yaha hai ki moha andhakAra kA vinAza kaise ho aura kaise samyadarzana kI prApti ho / isa prazna ke samAdhAna ke Upara hI jIvana kA mithyA se samyaka rUpAntaraNa saMbhava hai / isake lie hameM Agama aura adhyAtma zAstroM kI ora dRSTi karanI hogI / inake mArga darzana meM hI dharma darzana kI jAnakArI svAnubhava ke sAtha triratna rUpa jIvana kA aMga bana sakatI hai| moha anthi kA kSaya - zuddhAtmA kI upalabdhi adhyAtma zAstroM meM "zuddhAtmA kI upalabdhi se moha granthi kI kSaya" kI niSpatti AyI hai / isa sUtra meM samUcA mokSa samA jAtA hai | adhyAtma ke Adi kavi AcArya kunda kunda ne pravacana sAra kI gAthA 194 me isa tathya kI mahatvapUrNa ghoSaNA kI hai / zuddhAtmA kI upalabdhi se darzana moha arthAta mithyAtva kI granthi kA kSaya kaise hotA hai, ise jAnane samajhane ke lie pravacana sAra kI gAthA 191 se 194 taka ke bhAva ko samajhanA Avazyaka hai, jo isa prakAra hai :___"mai para kA nahIM hU~, para mere nahIM hai, mai eka jJAna hU~, jo isa prakAra dhyAna karatA hai vaha AtmA dhyAna kAla meM zuddhAtmA kA dhyAtA hotA hai (gAthA 191) meM AtmA ko jJAnAtmaka, darzana bhUta, atindriya, mahApadArtha, dhruva acala, nirAlambA aura zuddha mAnatA hU~ / (gAthA 192) zarIra, dhana, sukha-dukha athavA zatru-mitra, jIva ke dhruva nahIM hai / dhruva to upayogAtmaka AtmA hai / (gAthA 193) jo vyaktita aisA jAnakara vizuddhAtmA hotA huA parama AtmA kA dhyAna karatA hai vaha sAkAra ho yA nirAkAra 'moha durgandhi' kA kSaya karatA hai / (gAthA 194) isase spaSTa hai ki zarIra Adi paradravyoM evaM vikAra-vibhAva - bhAvoM se bhinna zuddhAtmA kA dhyAna karane se moha granthi TUTatI hai / samaya sAra gAthA 83 meM bhI AcArya kunda kunda ne krodhAdika sarva kI nivRtti hetu isI mArga kI puSTi kI hai, jo isa prakAra hai : "ahamikko khalu suddho NimmamaoNANadaMsaNa samaggo / tamhi Thido taccitto savve ede khayaMNemi / / 73 / / artha - nizcaya se maiM eka hU~, zuddha hU~, mamatA rahita hU~, jJAna -darzana pUrNa hU~, usa svabhAva meM rahatA huA usa caitanya anubhava meM lIna hotA huA mai una krodhAdika sarva AzravoM ko kSaya ko prApta karAtA huuN| moha granthi ke kSaya hetu anya upAya bhI pravacana sAra meM varNita hai, jo prakArAntara se eka hI gantavya ko le jAte haiM "jo arahaMta bhagavAna ko dravya guNa aura paryAya rUpa se jAnatA hai, vaha apanI AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya nAza ko prApta hotA hai, kyoMki arahaMta kA isa prakAra jJAna hone para sarva AsmA kA jJAna hotA hai (gAthA 80) "jo nizcaya se jJAnAtmaka aise apane ko aura para ko nija -nija dravyatva se sambaddha jAnatA hai vaha moha kA kSaya karatA hai / isa prakAra zuddhAtmA kI upalabdhi, arahaMtabhagavAna Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 kI pratIti sahita AtmA ke jJAna, bhAva-bhASita sva-para viveka evaM jina zAstroM ke abhyAsa dvArA padArtha ke jJAna se darzana moha kI granthi kA kSaya hotA hai isase spaSTa hai ki moha kSaya ke lie Atma jJAna vihIna kaSAyAdika vibhAvoM ko manda karane, rokane yA unake vikalpoM meM ulajhane se koI prayojana siddha nahIM hotA kintu sahaja- zuddha jJAtA-dRSTA rUpa AtmAnubhava evaM zuddhAtmA kI upalabdhi se moha kSaya hotA hai / moha sarovara sUkhane para krodhAdika kaSAya rUpI magaramacchoM kA niraMtarita astitva bhI alpa kAlika raha jAtA hai / jayavantavoM Atmopalabdhi/zuddhopayogI AcArya jayasena ke anusAra svAdhyAya ke dvArA AtmA meM jJAna pragaTa hotA hai, kaSAya bhAva ghaTatA hai, saMsAra se mamatva haTatA hai, mokSa bhAva se prema jagatA hai / isI ke niraMtara abhyAsa se mithyAtva karma aura anantAnubandhI kaSAya kA upazama ho jAtA hai aura samyagdarzana paidA ho jAtA hai / pravacana sAra gAthA 92 kI TIkA karate ghoSita kiyA hai ki "jayavanta varto syAdavAda mudrita jainendra -zabda-brahma aura jayavantava" zabda-brahma mUlaka Atmatatvopalabdhi jisake prasAda se anAdi saMsAra se bandhI moha granthi tatkAla hI chUTa gaI hai / aura jayavantavarto parama bItarAga cAritra svarUpa zuddhopayoga jisake Atmopalabdhi dvArA darzana moha kA kSaya tathA zuddhopayoga se cAritra moha kA kSaya hokara Atma dharma svarUpa hotA hai| moha prandhi ke kSaya kA phala ___darzana moha ke kSaya se svatantra Atma darzana hotA hai aura kSobha rahita anukUla sukha kI prApti kA mArga prakaTa hotA hai / Agama ke anusAra prathama darzana moha kA kSaya yA abhAva hotA hai, pazcAta zuddhopayogI dvArA kramika rUpa se caritra moha kA kSaya ho kara AtmA kI zuddha jJAna darzana paryAya prakaTa hotI hai, jo parAvalambana kA nAza kara AtmA ko karma-bandhana se svatantra karatI hai / AcArya kundakunda kahate hai ki jo moha granthi ko naSTa karake, rAgadveSa kSaya karake, sukha-dukha me samAna hotA huA zramaNatA meM pariNamita hotA hai, vaha akSaya sauravya arthAta parama Ananda ko prApta hotA hai / (pra0sAra 195) Atma kA dhyAna karane vAle zramaNa, nirmohI, viSayo se virakta, mana ke nirodhaka aura Atma svabhAva meM sthita hokara AtmA kA dhyAna karate hai / aisI zuddhAtmA ko prApta karane vAle zramaNa sarvadhAtiyA karmoM kA nAza kara sarvajJa sarva dRSTA ho jAte hai / (196-197)aura tRSNA, abhilASA, jijJAsA evaM saMdeha rahita hokara indriyAtIta anAkula paripUrNa jJAna se samRddha parama Ananda kA anubhava-dhyAna karate rahate hai / (198) unake isa parama Ananda kI tulanA meM indriyajanya sukha akiciMtakara yA akAryakArI hotA hai, usI prakAra jaise aMdhakAra nAzaka dRSTi vAle ko dIpaka prayojana hIna hotA hai (gAthA 67) Atma zraddhAnavihIna brata kriyAeM mokSamArga meM/akiMcitakara saMkSepa meM AtmA ke sAtha karma-bandha mithyAtva, kaSAya evaM yoga se hotA haiM, jabaki karma se kSaya kA mArga prazasta hotA hai, bheda vijJAna dvArA AtmA meM jJAna sUrya ke udaya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/32 se / jisa prakAra sUrya ke prakAza se adhakAra vilIna ho jAtA hai usI prakAra AtmA ke kSitija para jJAna sUrya udita hote hI moha-andhakAra vilIna ho jAtA hai | mokSamArga kA sUtra hai -padAthI ke yathArtha grahaNa ke sAtha Atma zraddhA jJAna aura cAritra / mokSa kA sAdhana hai -zuddhopayoga / mokSa mArga kA upakaraNa hai + bheda-vijJAna / bheda-vijJAna pUrvaka AtmAnubhava se Atma zraddhAna evaM Atmopalabdhi hotI hai, jisase moha granthi kA kSaya hotA hai / zuddhAtmA ke niraMtara dhyAna rUpa tapa evaM zuddhopayoga se rAga-dveSa kA janaka caritra moha kA kSaya hokara AtmA parama AnaMda maya hotA hai / isa krama meM brata kriyA ke zubhopayoga rUpa aneka par3Ava Ate hai aura vilIna hote jAte hai / yaha tabhI taka kAryakArI hote hai jaba dRSTi zuddhAtmA para hotI hai / Atma-zraddhAna-vihIna bhAva-rahita vrata-kriyAe mokSa mArga me akicanakara hotI hai| Agama me kahA bhI hai ki samyakatva vinA karor3o varSa taka ugratapa bhI napai to bhI vodhi kI prApti nahIM hotI (darzana pA. 5) / isI prakAra cAritrarahita jJAna, darzana rahita sAkSa liga tathA saMyama rahita tapa nirarthaka hai| (zIlapAhUDa 5) bhAva rahita dravyaliMga hone para karma kI nirjarA nAmaka kArya hotA hai, kevala dravyaliga se nahI / bhAva sahita nagnatva kAryakArI hai / hai dhairyavAna mune niratara nitya AtmA kI bhAvanA kara (bhAvapAhuDa 55-55) aura padArtho ko yathArtha rUpa se grahaNa kara mokSa mArga meM pravRtta ho (pra sAra 271) aise sAdhu hI dharma svarUpa aura Agama cakSu hote hai / AcArya kundakunda ke anusAra samyaka (yathArthatayA) padArtho ko jAnate hue jo bahiraga tathA ataraMga parigraha ko choDakara viSayo se Asakta nahIM hai ve zuddha kahe gaye hai (pra sAra gAthA 274) / aise zuddha (zuddhopayogI) ko zramaNya kahA hai aura zuddha ko darzana tathA jJAna kahA hai, zuddha ke nirvANa hotA hai, vahI siddha hotA hai, unhe namaskAra ho / (pravacanasAra gAthA 272) jinendra deva dvArA darzAye gaye triratna rUpa mokSamArga ke anugAmI aura maunadhAraNa kara paMcAcAra dvArA indriya mana jItane vAle nirgantha muni, jJAna-svabhAvI AtmA me ramaNa karane vAle samatvadhArI AtmA-sAdhaka sAdhU, samasta para jJeyo kI parikramA kA nirodha kara yatnAcArapUrvaka zuddhopayoga ke dhAraka yati aura Atma RjutA ke zikhara para AsIna RddhidhArI RSiyoM ko bArambAra namaskAra ho / upasaMhAra jo vyakti apanI AtmA ko jaisA dekhatA hai, vaimA hI ho jAtA hai| AtmA ko zuddha jAnane vAlA zuddhAtmA ko pAtA hai aura azuddha jAnane vAlA azuddha AtmA ko pAtA hai / (samayasAra gAthA 186) sabhI jIva jinopadiSTa Atmopalabdhi dvArA darzana moha kA kSaya kara zuddhopayoga dvArA moha kSobharahita sAmyabhAva yukta cAritra dhAraNa kara paramasukhI ho, yahI kAmanA hai| isa aka ke lie kAg2az2a zrI saleka candra jaina kAgajI 3, dariyAgaMja, naI dillI-110002 se sadhanyavAda prApta Page #38 -------------------------------------------------------------------------- Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Ragistrar of Newspaper at-R No. 10591/62 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rUpaye vArSika mUlya : 6 rUpaye, isa aMka kA mUlya : 1 rUpayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAoM evaM maMdiroM kI mAMga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata hoM / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka: zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-110002. mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-110032. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vIra sevA mandira kA traimAsika | anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra yugavIra') | varSa-48 kiraNa-2-3 apraila-sitambara 95 | 1. upadezI-pada 2. pAtradAna-vidhi 3. maMgala maMtraNamokAra -DaoN. jayakumAra jaina 4. AgamoM ke prati visaMgatiyA~ -padmacandra zAstrI 5. jaina-zaurasenI kiM vA zaurasenI -jasTisa, ema.ela. jaina 6. paramapUjya A. sUryasAgara jI ke udgAra 7. kalpavRkSoM kI bhUmi kerala -zrI rAjamala jaina 8. caDobha kA aitihAsika jinAlaya va dAnapatra -pri. kundanalAla jaina 9. caDobha kA jina maMdira - - vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. With the Ragistrar of Newspaper at R. No. 10591/62 - 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rU0 vArSika mUlya : 6 rU0, isa aMka kA mUlya : 1 rUpayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAoM evaM maMdiroM kI mAMga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana eva samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka zrI padamacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa navIna zAhadarA, dillI-32 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 48 LvIra sevA maMdira, 21 dariyAMgaja, naI dillI-2 apraila-sitambara kiraNa 2 . 3 vI.ni.saM. 2521 vi sa. 2052 1665 - upadezI-pada mata raacau-dhii-dhaarii| bhava raMbha-thaMbha sama jAnake, mata rAcau dhii-dhaarii| indrajAla ko khyAla moha Taga, vibhrama pAsa psaarii|| cahuMgati vipatimayI jAmeM jana, bhramata marata dukha bhaarii| rAmA mA, mA vAmA, suta pitu, sutA zvasA avtaarii|| ko acamma jaha~ Apa Apake putra dezA vistaarii| sura nara pracura viSaya-jura jAre, ko sukhiyA sNsaarii|| maNDala hai akhaMDala china meM, nRpa kRmi sadhana bhikhaarii| jA suta viraha marI hai vAghina, tA suta deha bidaarii|| zizu na hitAhita jJAna, taruna ura madana dahana prjaarii| vRddhabhaye vikalaMgI thAye, kauna dazA sukhkaarii|| yo asAra lakha chAra bhavya jhaTa bhaye mokh-mgcaarii| yAte hohu udAsa 'daula' aba bhajajina pati jgtaarii|| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/2 pAtra-dAna-vidhi patta NiyadharadAre daTUNaNNattha vA vimaggittA / paDigahaNa kAyavva Namotthu gahutti bhaNiUNa / / NeUNa Niyaya geha NiravajjANu taha uccaThANambhi / ThaviUNa tao calaNANa dhovaNa hoI kAyavvaM / / pAodaya pavitta sirambhi kAUNa accaNa kujjA / gadha kkhAya kusumaNe vajjadIbadhU be hi ya phale hi / puSkajali khivittA payapurao vadaNa tao kujjA / caiUNa aTTarUdde maNa suddhI hoi kAya vvA / / NiTThara kakkasa vayaNAivajaNa ta viyANa vacisuddhi / savvattha sapuDagassa hoi taha kAyasuddhI vi|| 0 vasunaMdi zrAvakAcAra 226-230 pAtra ko apane ghara ke dvAra para dekhakara yA anyatra khojakara pratigrahaNa karanA caahie| apane ghara me le jAkara nirdoSa U~ce sthAna me biThAkara unake caraNa dhonA caahie| pavitra pAdodaka zira me lagAkara aSTa' dravyo se pUjA karanA caahie| caraNAgra me puSpAjali kSepaNa kara vandanA kare / Arta raudra 6 yAna choDakara mana zuddhi karanA caahie| niSThura karkaza vacano kA tyAga karane ko vacana zuddhi jAnanA caahie| saba ora vinIta aga rakhane vAle dAtAra ke kAyazuddhi hotI hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/3 eka bhASA vaijJAnika adhyayana maMgalamaMtra NamokAra 0 DaoN0 jayakumAra jaina ___ yaha sArvabhauma satya hai ki saMsAra meM pratyeka prANI sukha cAhatA hai aura duHkha se bhayabhIta hai- "je tribhuvana me jIvana ananta; sukha cAhe dukhateM bhayavanta / ' sukhaprApti ke upAya ke viSaya meM viSamatA dRSTigocara hotI hai| jar3avAdI bhautika sAmagrI kI upalabdhi me sukha mAnatA hai kintu adhyAtmavAdI bhautika sAmagrIjanya sukha ko sukhAbhAsa samajhakara icchAo ke abhAva meM sthAyI sukha svIkAra karatA hai| suprasiddha manovaijJAnika viliyama jemsa ne sukhaprApti kA eka sUtra batalAyA hai Achievement (lAbha)/ Expectation (AzA) - Satisfaction (saMtuSTi) arthAt lAbha adhika ho tathA AzA kama ho to sukha kI prApti hotI hai aura AzA adhika ho tathA lAbha kama ho to dukha milatA hai| isa sUtra kA sAra yaha hai ki manuSya ko AzAye kama karake sukha prApta karanA caahie| jaba AzAyeM zUnya ho jAtI hai to paramAnanda kI prApti hotI hai| jainAcAryoM kA bhI yahIM udghoSa hai 'AzAgataH pratiprANi yasmin vishvmnnuupmm| kasya kiyadAyAti tathA kA vissyaissitaa||' vAdIbhasiha sUri kI to spaSTa avadhAraNA hai ki AzA rUpI samudra kI pUrti AzAo kI zUnyatA se sabhava hai| bhAratIya manISiyoM ne AzAzUnyatA yA AzAnyUnatA kI avasthA pAne ke do sAdhana pratipAdita kiye haiM- sAdhanA (abhyAsa) aura vairAgya / ina donoM se prANI pratikUla paristhiti meM bhI sukha prApta kara sakatA hai| maharSi patajali dvArA varNita mana ko vaza meM karane ke lie caturvidha sAdhano meM matro kA mahatvapUrNa sthAna hai| bhArata kI AdhyAtmika paramparA meM guNI kI pUjA usake guNoM kI upalabdhi ke lie kI jAtI hai- 'vande tdgunnlbdhye| isakA pramukhatama upAya mantrasAdhanA hai, jo eka kriyAtmaka vijJAna hai tathA jisake mAdhyama se sAdhaka sAdhya se milakara sAdhyagata guNoM ko pA letA hai| mantrasAdhanA se daihika, daivika aura bhautika tApoM se chuTakArA pAyA jA sakatA hai| jaina dharma ke mUla mantra NamokAra meM jina paMca parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai ve yA to AzAzUnya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/4 avasthA ko prApta hai yA phira AzAnyUnatA se kramaza AzAzUnyatA kI ora agrasara haiN| viliyama jemsa ke zabdoM meM kahA jAya to vaha yA to pUrNa sukhI hai athavA pUrNa sukhI banane ke mArga para agrasara hai| ata unake manana se sAdhaka bhI vaisA hI bana sakatA hai| mantrazakti sarvasammata hai| jaina paramparA meM ise paudgalika mAnA gayA hai| gommaTasAra jIvakANDa kI jIvatatvapradIpikA TIkA meM kahA gayA hai- 'acintyaM hi tapovidyAmaNimantroSadhizaktyatizayamAhAtmaya dRSTatvabhAvatvAt / svabhAvo 'tarkagocara iti samasta vAdisammatatvAt / kAlidAsa ne isI tathya ko 'acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAva' kahakara prakaTa kiyA hai| yadyapi jaina dharma meM mantra Adi kI siddhi kA lokamArga meM niSedha kiyA hai tathA mantroM se AjIvikA karane vAle sAdhu ko bahu pratADita bhI kiyA hai| rayaNasAra me kahA gayA hai ki jo muni jyotiSazAstra, anya vidyA yA mantra-tantra se apanI AjIvikA karatA hai, vaizyo ke samAna vyavahAra karatA hai aura dhanadhAnyAdi grahaNa karatA hai, vaha muni samasta muniyoM ko dUSita karane vAlA hai| tathApi paristhitivaza hame mantra prayoga kI anumati bhI dI gaI hai| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM kahA gayA hai ki jina muniyo ko cora se upadrava huA ho, duSTa pazuoM se pIDA huI ho, duSTa rAjA se kaSTa pahucA ho, nadI ke dvArA ruka gaye ho to vidyA mantra Adi se use naSTa karanA vaiyAvRtti hai| saMsArI jano ke nimitta pUjA vidhAna Adi dhArmika tathA garbhAdhAnAdi laukika kriyAo ke lie mahApurANa Adi meM viziSTa-viziSTa mantro kA nirdeza kiyA gayA hai| NamokAra mantra digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM mAnya hai| dhavalAkAra ise nibaddhamagala mAnate haiN| nibaddhamaMgala kA artha hai- granthakAra dvArA racita / isa AdhAra para isa maMtra ko dhavalA prathama khaNDa ke kartA AcArya puSpadanta kI racanA mAnanA abhISTa pratIta hotA hai| yaha bhI saMbhava hai ki AcArya puSpadanta ne ise anyatra se lekara udadhRta kiyA ho| zvetAmbara grantha mahAnizItha meM kahA gayA hai ki paMcamagalasUtra artha kI apekSA to bhagavAn dvArA racA gayA hai, kintu sUtra kI apekSA yaha gaNadhara kI racanA hai| hAthIguphA (uDIsA) zilAlekha me 'Namo arahaMtANaM sidhANaM' pATha bheda pAyA jAtA hai / yaha zilAlekha kaliMga nareza khAravela kA hai| kucha loga Ajakala 'arahatANaM' pATha ko azuddha batAkara kevala arihaMtANaM pATha ko zuddha ghoSita kara rahe haiN| yaha mUla Agama kA avarNavAda hai, kyoMki hamAre digambara AgamoM meM arihaMtANa aura 'arahaMtANa' dono hI pAThoM kA khUba ullekha huA hai| kaSAyapAhuDa, mahAbandha, mUlAcAra, tiloyapaNNatti dhavalA Adi meM dono hI pATha prApta hote haiN| hemacandrAcArya to prAkRta vyAkaraNa ke anusAra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 arahata. arihaMta aura arUhata tInoM pAThoM kA sabahumAna ullekha karate hai| 'uccArhati' 8/2/111 sUtra kI svopajJavRtti meM ve likhate haiM- arhat zabde hakArAt prAg uditAvuda bhavanti ca / araho ariho rUpamarUho ceti siddhayati / arahato, arihaMto, arUhato ceti ptthyte| hAthIguphA zilAlekha me siddhANaM ke sthAna para sidhANa kA prayoga bhI azuddha nahI apitu sAbhiprAya hai| siddhANaM ke si ko sayuktAkSara ke pUrva hone para bhI hasva hI mAnA gayA hai, kyoki yahAM svarAghAta nahIM hai | siddhANa ke sthAna para sidhANaM kA lekhana uccAraNagata bhinnatA dRSTigocara hotI hai| ___Ajakala kucha logo ne Agamo kI zuddhi kA eka abhiyAna sA calArakhA hai tathA pazcAdvartI vyAkaraNo ke AdhAra para kundakunda Adi kI bhASA ko zaurasenI prAkRta jora-zora se ghoSita kiyA jA rahA hai| yaha digambara paramparA ko pIche Dhakelane vAlA tathA AtmaghAtI bhI siddha ho sakatA hai| jisa prakAra pANini Adi ke laukika vyAkaraNo ko AdhAra banAkara vaidika saMskRta ke paramparAgata mUlapATho me parivartana na karake unakI pUrNa surakSA kI gaI hai, usI prakAra digambara jaina Agamo kI bhASA meM bhI vyAkaraNa ko AdhAra banAkara AmnAya ke mUla pATho me parivartana karanA hitakara nahI AgamoM me ArSa prayogo kI bahulatA hotI hai| ata unhe kisI eka prAkRta kA mAnanA hI samIcIna nahIM hai| hamArI paramparA to mUla bhASA ko 'daza aSTa mahAbhASA sameta, laghu bhASA sAta zataka suceta' svIkAra karatI hai | suprasiddha prAkRtavettA pizela jaina Agamo me zaurasenI kI bahulatA tathA ardhamAgadhI Adi kI pravRtiyo ke samAveza ke AdhAra para hI ise jaina zaurasenI jairo pRthak nAma se abhihita karate haiN| yadi digambara paramparA kI mUla bhASA zaurasenI svIkAra kara lI jAya to 'namo' pATha svIkAra karanA paDegA, kyo ki saurasenI me to Adi kA na aparivartanIya rahatA hai| jabaki yaha suviditatathya hai ki digambara paramparA Namo pATha tathA zvetAmbara paramparA namo pATha mAnatI hai| __ NamokAra mantra me paca parameSThiyo meM sarvaprathama arahato ko namaskAra kiyAgayA hai, jo sarvathA vaijJAnika hai| kyoki siddho kA jJAna hame arahaMto ke mAdhyama se hI hotA hai| dhavalA ke Adi me arahanto ko namaskAra karane ke jo kAraNa kahe gaye hai, ve isa prakAra hai1 arahato ke dvArA hI siddhoM kA zraddhAna hotA hai| 2 Apta, Agama aura padArthoM kA parijJAna arahaMtoM ke mAdhyama se hI hotA hai| 3 arahatoM ke prati zubha pakSa kalyANa kA utpAdaka hai| 4 isa mantra meM vastuta guNI ko namaskAra na karake guNoM ko namaskAra kiyA gayA hai aura guNoM kI apekSA pAco parameSThI bhinna nahIM hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 5 arahaMta Apta hai| unakI zraddhA se anya meM zraddhA hotI hai ataH arahaMtoM ko prathama namaskAra kiyA gayA hai| cattAri daNDaka meM paThita sAdhu zabda AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoM kA upalakSaNa hai| ata. tInoM ko pRthaka-pRthak ullikhita nahIM kiyA gayA hai| paMcama parameSThI sAdhu ke pUrva juDA sarva pada sAbhiprAya hai / mUlAcAra meM kahA gayA hai ki nirvANa ke sAdhana bhUta mUlaguNa Adika meM sarvakAla apane AtmA ko jor3ate haiM aura saba jIvoM meM samabhAva ko prApta hote haiM, isalie ve sarvasAdhu kahalAte haiN| dhavalakAra ne NamokAra mantra meM paThita sarva aura loka padoM ko anta dIpaka mAnate hue unakA sabake sAtha yoga abhISTa mAnA hai| anagAra dharmAmRta me NamokAra maMtra kI uccAraNa vidhi kA varNana kiyA gayA hai| isake anusAra prathama bhAga meM Namo arahatANaM, Namo siddhANaM do padoM kA, dvitIya bhAga meM NamoM AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM do padoM kA tathA tRtIya bhAga meM Namo loe sabasAhUNaM pada kA uccAraNa evaM dhyAna karanA caahie| isa maMtra meM kula pAMca pada, paitIsa akSara tathA aTThAvana mAtrAye haiN| NamokAra matra kA gAthA kI taraha uccAraNa bhI kiyA jA sakatA hai| kintu yaha gAthA ke pracalita sAta prakAroM se bhinna hai| kyoki gAhU meM 54, gAthA evaM vigAthA me 57, udgAthA meM 60. gAhinI evaM siMhinI me 62 tathA skandhaka meM 64 mAtrAoM kA vidhAna hai, jabaki siddhANaM ke sakArottaravartI ikAra ko hasva (svarAghAta na hone se) mAnane para isa mantra meM 57 mAtrAye hotI hai / ata yaha eka mantra hai, ata isakI AnupUrvI meM kiMcit bhI parivartana nahIM kiyA jA sakatA hai| om' bIjAkSara ke sAtha pATha bhale hI samIcIna haiM, kintu anya rUpoM me toDa maroDa kara mantra kA pATha sAdhanApaddhati ke anukUla nahIM hai| ata jahA taka saMbhava ho mantra ko nyUnAkSara yA adhikAkSara nahIM paDhanA caahie| - 261/3, paTela nagara, mujaphpharanagara "titthayara bhAsiyatthaM gaNahara devehiM gaMthiyaM svvN| bhAvehi aNadiNu atulaM visuddha bhAveNa suynnaannN||' - tIrthakara ne kahyA aragaNadhara devani ne gUMthyA, zAstrarUpa racanA karI, aisA zrutajJAna hai, tAhi samyak prakAra bhAva zuddhakarinirantara bhAya. vaha zrutajJAna atula hai| -bhAva pA0 62 - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 AgamoM ke prati visaMgatiyA~ lekhaka : padamacandra zAstrI, dillI DaoN e ena upAdhye evaM DaoN hIrAlAla jaina donoM manISiyoM ne prAkRta bhASA ke granthoM kA sampAdana kiyA tathA paraMparita prAcInatama digambara AgamoM ke vyavasthita prakAzanoM ke lie niyata paM bAlacandra zAstrI evaM hIrAlAla zAstrI prabhRti anya vidvAnoM ko apanA pUrA dizA nirdeza kiyaa| hamArI dRSTi meM prAkRta bhASA me Aja zAyada hI koI digambara jaina vidvAna aisA ho jo apane ko unake samAna vijJa ghoSita kara ske| dono manISiyoM ne Agamika prAkRtoM kA gahana adhyayana kara niSkarSa nikAlA ki digambara AgamoM kI bhASA koI eka jAtIya (zaurasenI Adi) prAkRta bhASA nahIM hai, apitu AgamoM kI mUlabhASA meM anya jAtIya bhASAeM bhI garbhita hai| tIrthakaro kI divyadhvani ko sarva-bhASA-mizrita kahA hai| gaNadhara aura paramparita AcArya usa bhASA ko ardhamAgadhI meM prakaTa karate haiN| vaha pramANika hotI hai- Agama bhI prAmANika hote hai| yadi usame bindu mAtra kA bhI antara ho jAya to vaha gaNadhara kI vANI nahIM kahalAI jAyagI- kisI anya kI vANI hogii| phalata. AcArya kundakunda ne svayaM sAkSI dI ki "suya kevalI bhaNiya'- yAnI maiM kucha nahIM kaha rahA apitu jo zruta kevalI ne kahA vahI kaha rahA hU~ aadi| jina sahasranAma ke tIrthakRcchataka ke zloka 53 meM gRhIt 'sarvabhASAmayIgI:' kA artha AzAdhara svopajJavRtti meM 'sarveSAM dezAnAM bhASAmayI gIrvANI yasya' arthAt jinakI vANI sarvadezoM kI bhASAmayI thI aisA kiyaahai| isI stotra kI zrutasAgarI TIkA zloka 50 meM gRhIta 'ardha mAgadhIyokti' kA artha 'ardha magadha deza bhaassaatmkN| ardhaca sarva bhASAtmaka' arthAt AdhI magadha deza kI bhASA aura AdhI (meM) sarvabhASAe~ (thI) aisA kiyA hai| mahApurANa 33/120 zloka me 'nAnA bhASAtmikAM divya bhASAm' aura isI purANa ke 33/148 meM 'azeSabhASA bhedAnukAriNI' kA artha (bhAva) bhI yahI hai ki ardhamAgadhI bhASA thii| isI kathana kI puSTi da pA TIkA 35/28/12, candraprabha 18/1, kriyA ka0 pR 247 meM bhI kI gaI hai| isake sivAya hamArI dRSTi meM kahIM kisI paramparitAcArya kA koI ullekha dekhane meM nahIM AyA ki AgamavANI zaurasenI (zUrasena deza kI) bhASA mAtra meM thii| aura na hI AcAryo dvArA kathita koI prAcIna pramANa zaurasenI poSakoM dvArA milaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/8 bhrAmaka pracAra : gata zrutapaMcamI ke avasarapara eka iztihAra zaurasenI prAkRta ke pracAra meM prakAzita thA, jisameM padamapurANa kA zloka aMkita thA __nAmAkhyAto pasargeSu nipAteSu ca sNskRtaa| prAkRtI zaurasenI ca bhASA yatra trayI smRtaaH|| 24 / 11 ukta zloka tIrthakara munisuvrata ke zAsana kAla meM utpanna kekayI ke bhASAjJAna ke saMbaMdha me hai ki vaha ukta tIno (saMskRta, prAkRta aura zaurasenI) bhASAoM ko jAnatI thii| para zaurasenI prAkRta poSako ko zaurasenI zabdase aisA lagA ki yaha zaurasenI prAkRta hai| basa, inhoMne usa zaurasenI ko apanI abhISTa prAkRta ke bheda rUpameM pracArita kara diyaa| vAstava meM vaha zaurasenI yadi prAkRta hotI to vaha prAkRtI zabda meM garbhita ho jAtI, alaga se usakA kathana na hotaa| aura yadi kadAcit 'saMskRtA' zabda ko 'prAkRtI zaurasenI' kA vizeSaNa mAna leM to saMskRta bhASA ke abhAva me do hI bhASAe~ raha jAtI haiM- jabaki kartA ko bhASAtrayI iSTa hai| pa pannAlAla jI sAhityAcArya ne spaSTa tIna bhASAoM kA hI ullekha kiyA hai tathAhi__ 'prAtipadika, tiDanta, upasarga aura nipAtoM meM saMskAra ko prApta saMskRta, prAkRta aura zaurasenI ye tIna prakAra kI bhASA jisameM sthita thii| padamapurANa 24 / 11 / pAThaka vicAra kare ki nAmAkhyAtopasarga nipAta saskArita saskRta bhASA, prakRti pradatta prAkRta bhASA aura prAkRta se bhinna koI prAdezika zaurasenI bhASA pichale dinoM kinhI vidvAna ne 'prAkRtI zaurasenI' donoM zabdoM kA mela biThAne ke lie likhA hai ki- "zaurasenI prakRti hai| yAnI aisA artha ve aba samajha paae| para, hama spaSTa kara de ki ye dono bhinna-bhinna bhASAe~ hai| smaraNa rahe ki yadi yahA~ zaurasenI prakRti hotI to usa artha ke lie yahA~ 'prAkRtI nahI apitu 'prakRti' zabda hotaa| AcArya hemacandra ne to svaya hI vyAkaraNa sabadhI apanI zabda siddhiyo meM 'saskRta' ko hI prakRti kahA hai ve to 'zaurasenI' saMbandhI viziSTa 26 sUtroM ke anta meM itanA taka kaha rahe hai ki 'zeSa praakRtvt|' isa bhaoNti 'zaurasenI' prAkRta kI prakRti nahIM hai| yadi sabhI prAkRto kI prakRti zaurasenI hotI to unhe zaurasenI ko 'zeSa prAkRtavata' likhane kI AvazyakatA hI na hotii| astu aise hI zaurasenI prAkRta kI puSTi meM bAlmIki rAmAyaNa aura kumAra saMbhava ke jo do zloka uddhRta kie hai unameM na to zaurasenI kA nAma hai aura na hI koI prasaMga hai| vaise hI logoM ko bharamAyA jA rahA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/9 sarvAgINa bhASA : pahile hama likha cuke hai ki zaurasenI koI svatatra sarvAgINa prAkRta bhASA nahI hai aura na hI bheda ko prApta anya prAkRteM hI sarvAgINa haiN| aura paramparita prAcIna jaina-Agama kisI eka bhASA se ba~dhe nahI hai| ve 'dazaaSTa mahAbhASA sameta, laghubhASA sAta zataka suceta' ke antargata haiM- sarvAgINa bhASA se pUrNa hai aura zaurasenI Adi bhASAe~ usame garbhita haiN| jaise mAnava zarIra ke upAMga--- nAka, kAna, AMkha, hAtha aadi| ye saba apane nAma, kAma, banAvaTa Adi dvArA apanI alaga pahicAna karAte hue bhI mUla zarIra se pRthaka nahIM haiM aura na hI pRthaka rahakara sattA me raha sakate hai aura na hI nirdhArita kArya kara sakate haiM unhe zarIra se bhojana, rakta, mAsa Adi kI pUrti Avazyaka hotI hai| vaise hI kevala eka bhASA-bheda meM koI prAkRta kAryakArI nahI hotI- anya prAkRto kA sahayoga Avazyaka hai ! haoN, koI bhI 'zabda rUpa' prAkRta bhASA ke apane svarUpa mAtra ko igita karatA hai ki mai amuka jAtIya prAkRta kA zabda huuN| kisI gAthA yA gadya me yadi kisI bheda ke eka-do zabda A jaoNya to pUrA gAthA yA gadya usI bhASA mAtra kA nahIM mAnA jA sktaa| jaise kisI ne kahA- 'mere pAsa abhI bAta karane kA 'TAima' nahIM hai to isa vAkya meM eka zabda 'TAima' agrejI kA A jAne se pUrA vAkya agrejI bhASA kA nahI kahalAyA jA sakatA- pUrA vAkya apanI bhASA hindI me hI use samAhita kara legaa| ata vAkya sAmAnya hindI kA hI khlaaegaa| aisI hI sthiti zaurasenI kI hai ki usa jAti kA koI zabda (sAmAnya prAkRta ke madhya Akara) kisI pUre gAthA yA gadya kA nAmakaraNa zaurasenI karAne meM samartha na hogaa| vAkya kI bAta hI kyo yahA~ to kaI zabda svayaM hI kaI bhASA mizrita bhI dekhe jAte hai| ___ yaha to mAnA hI jA rahA hai ki "jitane prAkRta vyAkaraNa hai, saskRta zabdoM se prAkRta banAne ke niyama die haiM -- 'prAkRta vidyA' varSa 6 aMka 3 pRSTha 13 / ' isake sivAya AcArya hemacandra ne bhI zabda siddhi me 'prakRti saMskRtama' kA nirdeza diyA hai| tadanusAra kisI eka zabda ko hI parakha liyA jAya ki kaise usa zabda rUpa meM aneka prAkRte samAhita hai| prasaga me hama prAkRta ke bhavissadi zabda para vicAra karate hai| isa zabda kI saskRta kI prakRti bhaviSyati hai aura isakI prAkRta-racanA kA prakAra yaha hai__isame 'prAkRta prakAza' ke sUtra 2/43 'zaSosaH' se pa kosa, sUtra 3/3 'sarvatra lavarAm' se ya kA lopa aura sUtra 3/50 'zeSAdezayordvitvamanAdau' se sa ko dvitva huA aura ye sabhI sUtra mahArASTrI (prAkRta) ke hai ata itane aMza me ukta zabda mahArASTrI niSpanna hai| isame 'ti' ko 'di' zaurasenI ke niyama se hotA hai ata vaha bhAga zaurasenI niSpanna hai| aise meM ise mAtra zaurasenI kA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/10 kaise kahA jA sakatA hai? yaha to milA-julA bhASA rUpa hai| aise hI pichale dinoM kundakunda bhAratI kI ora se eka zaurasenI prAkRta kavi goSThI karAI gaI thii| usameM zaurasenI kavita pATha karAyA gyaa| yadyapi hame vaha kavitA saMgraha aprApta rhaa| phira bhI 'prAkRta vidyA' --- varSa 7 aka 1 me zaurasenI nAma se pracArita eka racanA "vijjANaNda thudi' zIrSaka se hamane dekhii| ukta zIrSaka hI mAtra zaurasenI meM nahIM hai isame bhI do bhASAe~ garbhita hai| saskRta ke 'vidyAnanda stuti' rUpa se prAkRta rUpa 'vijjANaMda thudi' banA hai / tathAhi- prAkRta prakAza ke sUtra 3/27 'tyAthyA dyAm cachajAH' se 'dya' ko 'ja' huA aura sUtra 3/50 'zeSAdezayordvitvamanAdau' se ja ko dvitva huaa| ukta dono sUtra mahArASTrI (prAkRta) ke hai| sUtra 2/42 'noNaH sarvatra' se na kA Na huA taba 'vijjANaNda' bnaa| 'stuti' zabda me hema sUtra 8/2/46 'steve vA' mahArASTrI (prAkRta) se 'sta' ko 'tha' huA / aura kevala zaurasenI ke eka niyama mAtra se ti ko di hone se 'thudi' zabda sapanna huaa| aise meM zaurasenI kA mAtra eka niyama prayukta hone se (zeSa sapUrNa zabda rUpo me sAmAnya prAkRta hone) se pUre 'vijjANaNda thudi' rUpa ko mAtra zaurasenI kA kaise kahA jA sakatA hai? arthAt nahIM kahA jA sktaa| itanA mAtra hI hai ki 'di' rUpa zaurasenI kA svaya me bodha de rahA hai ki mAtra maiM zaurasenI kA rUpa huuN| aise hI 'kundakunda bhAratI' se prakAzita kathita zaurasenI grantha "NiyamasAra' me 'kundakunda AcArya ke lie prAkRta me 'koDakuMDa Airiya' likhA gayA hai, vaha bhI zaurasenI prAkRta kA nahI hai| yadi zaurasenI ke sUtra koI ho to 'da' ko 'Da' aura AcArya ko Airiya karane ke viziSTa sUtra khojeM / isa bhaoNti prAkRta kI sabhI racanAe milI-julI bhASA se hI sapanna hai- yaha niSkarSa vyAkaraNa kI apekSA karane vAloM ke bodha ke lie haiN| hama to prAkRta ko prakRti pradatta bhASA mAnane se sabhI rUpoM ko sahI mAnate hai| astu NamokAra maMtra kI bhASA : _ nyAya sammata ukta dRSTi kI avahelanA karane vAlo aura mAtra zaurasenI ke gItagAne vAlo se hamArA nivedana hai ki ve apanI dRSTi ko mUlamatra NamokAra me le jAe~ / yadyapi unhone 'arahaMtANaM' pada ko khoTA sikkA likhane taka me sakoca nahI kiyA thA aura hamAre dvArA spaSTIkAraNa die jAne para unhoMne dono rUpo ko zuddha mAna, apanI bhUla ko, hama para yaha lAchana lagAte hue (prakArAntara se) svIkAra kara liyA ki- 'Namo arihatANaM pATha ke viSaya me likhe gae lekha ko lekara kaI taraha ke visavAda phailAye jA rahe hai eva samAja ko uttejita kiyA jA rahA hai| hama likha deM ki yaha saba zAstrIya viSaya hai isameM vidhipUrvaka sapramANa sthiti, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 jana sAmAnya ko batAnA Avazyaka hai| so hamane sapramANa spaSTIkaraNa kiyA thaa| yaha samAja ko bhaDakAne yA usameM visaMvAda phailAne kI koI bAta nahIM thii| visaMvAda phailAne aura samAja ko bhaDakAne kI bAta to taba hotI jaba hama kisI ko satyAgraha karane, ghirAva karA dene athavA kAnUnI kAryavAhI karane kI bAta ko uchaalte| hamane to sAdhAraNa rIti se nyAyocita mArga samakSa rakhA / hama ina bAtoM ko uchAlanA nahI cAhate, jo likhate haiM vaha sapramANalikhate haiM, binA kisI Arthika sahayoga ke| aba hama 'arahatANaM' kI bAta hI nahIM likhate varan, pUre mUla maMtra ke prasaMga ko uThAte haiM ki-- digambara AgamoM kI mUla paramparita prAcIna bhASA ko zaurasenI ghoSita karane vAle vyAkaraNajJa vyakti, apanI mAnyatA kI parakha kA maMgalAcaraNa mUlamaMtra ke zabda rUpo ke cintana se hI kareM ki usameM kitane pada zaurasenI vyAkaraNa sammata hai? aura NamokAra matra kyo digambaro dvArA mAnya hai? pAThaka soce| 'Namo ara (ari) haMtANaM, Namo siddhANaM, Namo aairiyaannN| Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva saahuunn||' ukta mUlamatra jainiyo ke sabhI sampradAyoM meM mAnya hai| prAya antara kevala 'na' aura 'Na' kA hai| jahA~ digabaro me 'Namo' pracalita hai, vahIM zvetAmbaro me prAya 'namo' bolA jAtA hai| vyAkaraNa mAnyatA vAloM kI dRSTi se dekhA jAya to 'jitane bhI prAkRta vyAkaraNa hai, uname saskRta zabdoM se prAkRta banAne ke niyama die hai- (prAkRta vidyA 6/3) ke anusAra aisA zaurasenI vyAkaraNa kA kauna-sA sUtra hai jo 'na' ko 'Na' kara detA ho? anya prAkRto meM to 'na' ko 'Na' karane ke hemacandra ke sUtra 'vA''dau' 8/1/226 aura 'noNaH' 8/1/228 aura prAkRta prakAza kA sUtra 'noNa sarvatra' 2/42 hai| kyA zaurasenI vAlo ko apane meM inakA hastakSepa svIkAra hai? 'AiriyANaM' zabda saMskRta ke AcArya zabda se banA hai| zaurasenI ke vizeSa sUtro meM aisA kauna sA sUtra hai jo 'cA' ko 'i' meM badala detA hai? anya prAkRta niyamo me hemacaMdra kA 'AcArye coDacca' 8/1/73 sUtra hai jo 'cA' ko 'i' me badala detA hai| kyA zaurasenI vAlo ko apane me isakA dakhala svIkAra hai? tIsarA zabda 'loe' hai (jise loge bhI bolA jAne ke upakrama hai) kyA zaurasenI me 'ka' ko 'ga' karane kA koI sUtra hai? haoN, apabhraMza me 'anAdau svarAdanuktAnAM ka-ga-ta-tha-pa-phAM ga-gha-da-dha babhAH' hema 8/4/366 sUtra avazya hai jo 'ka' ko 'ga' kara detA hai| kyA zaurasenI meM usakA dakhala svIkAra hai? vyAkaraNa ke niyama se loye banane kA to prazna hI nhiiN| yata. lupta vyaMjanake sthAna para 'ya' zruti hone kA vidhAna vahIM hai jahaoN lupta vyaMjana ke pUrvameM 'a' Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/12 yA 'A' ho| dekheM hema 8/1/180 'avarNo ya shruti'| yahA~ to lupta varNa se pUrva o hai| ____ cauthA zabda 'sAhUNaM' hai, jo saMskRta ke sAdhu zabda se niSpanna hai| kyA zaurasenI me koI sUtra hai jo 'dha' ko 'ha' meM badala detA ho? anya prAkRtoM meM to hemacandra kA sUtra 'khaghathadhabhAm' 8/1/187 hai jo 'dha' ko 'ha' meM badala detA hai| kyA ukta rUpo meM zaurasenI vAlo ko ukta sUtro ke dakhala svIkAra haiN| yadi hA~, to bhASA mizrita huI aura nahI to zaurasenI ke svatatra niyama kauna se? jo vaiyAkaraNo ne vizeSa rUpa me die ho? ukta viSaya meM vicAra isalie bhI jarUrI hai ki ukta matra ko sabhI jaina sampradAyo vAle mAnya karate hai aura digambaroM me zaurasenI bhASA kI ghoSaNA se maMtra vivAda me paDa jAegA ki yaha kisa sapradAya kA hai? kucha bhI ho, bhASA ke vivAda me hama mUla matra choDane ko taiyAra nhiiN| namra nivedana : hama nivedana kara de ki hama prArambha se hI grantha sampAdana kI paramparita aura sarvamAnya paripATI ke pakSadhara rahe hai aura zabda ke kisI bhI badalAva ko TippaNa meM dene kI bAta karate rahe haiM aura vidvAnoM kI sammatiyA bhI prakAza meM lA cuke hai / paramparA kI lIka se haTakara koI sampAdana karanA mUla ko badalanA hI hai, jise ki racayitA kI sva-hastalikhita prati ke abhAva meM kadApi badalA nahIM jA sktaa| ukta vidhi ke atirikta anya vidhi apanAnA mUla kA sarvathA anizcaya aura ghAta hai| yaha to nizcita hai ki vyAkaraNamAnya zaurasenI ke mAtra 26 sUtro kI paridhi me kisI svatatra zaurasenI grantha kI racanA sarvathA asaMbhava hai aura pazcAdvartI bheda ko prApta sAmAnya prAkRtoM kA prayoga unameM avazyabhAvI hai aura isIlie ardhamAgadhI (mizrita) bhASA kI mukhyatA hai| udAharaNa ke lie vijjANaNda' zabda kA ullekha hama kara hI cuke hai| pAThaka vicAre ki kaise koI grantha mAtra zaurasenI me nirmita honA saMbhava hai? dhAdhalI aura durAgraha kA isa artha yuga meM koI ilAja nahI cAhe koI bhI kisI racanA ko kisI bhASA kI ghoSita kara puraskAro kI ghoSaNA karatA rhe| paise vAlo ko kyA roka hai| phira paise ke zaidAiyo kI kamI bhI to nhiiN| aise hI meM to AcAra meM bhI badalAva parilakSita hotA hai| hama zrAvakoM aura muniyo taka me mUlaguNo kA pUrNa astitva nahI raha gayA hai / lobha rUpa parigraha jo bhI anartha karA de vaha thoDA hai| prasaMgame yaha to saMzodhakoM ko socanA hai ki ve kaunasI nIti ko apanA kara svayaM pUrvAcAryoM ke apamAna para kamara kase hue hai aura kyo TippaNa dene se katarA rahe hai| unakI dRSTi me jina AcAryoM ne 'arihaMtANaM' pATha diyA hai kyA unhIM AcAryoM ne apanI racanAo me zaurasenI-bAhya bahuta se zabda prayoga Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 nahI die? yA anya pratiSThita AcAryoM ne 'arahaMtANa' kA prayoga nahI kiyA? kyA ve AcArya mithyA hai? udAharaNa ke lie puSpadantAcArya, vIrasenAcArya ke prayukta zaurasenI-bAhya nimna zabda rUpa hI dekhe jaoNya SaTkhaMDAgama mUlasUtra = 1112 meM 'smmaaittttii| sUtra 1160 va 177 meM vigghgi'| sUtra 1127 va 173 meM 'vIyarAya' sUtra 114 'gi| 'sammAiTTI' 'micchAiTTI' aneka sUtroM meN| SaTakhaMDAgama TIkA = 11 pR 171 'uccai' kuNai, paDivajjai, dukki| pR 68 'assiUNa' pR 68 'jayau-suya-devadA', 'bhaNiUNa' Adi / isI prakAra anya bahuta se zabda hai| pAThaka yaha bhI vicAreM ki jaba vIrasenAcArya NamokAramaMtra kI saMskRta bhASA saMbaMdhI vyAkhyA meM 'arhanta' zabda kI baikalpika vyutpatti atizaya pUjArhatvAdvArhantaH likha rahe haiM, to 'arha dhAtu niSpanna saskRta 'arhanta' zabda kA prAkRta rUpa 'arahaMta' hogA yA 'arihaMta? yadi zaurasenI me 'ikAra' karane ke lie nirdhArita koI sUtra ho to dRSTigata honA caahie| sarvavidita hai ki digambaro ko paravartI siddha karane ke lie vipakSiyoM ke prayAsa dIrghakAla se cale A rahe haiN| ve isa upakrama meM kundakunda AcArya ko pA~cavI-chaThavI zatAbdI taka le jAne ke prayatna karate rahe hai| isI prakAra ve digambara Agamo ko paravartI aura tIrthakara va gaNadhara kI vANI se bAhya siddha karane ke lie unhe ardhamAgadhI hIna batalAkara zaurasenI bhASA me nibaddha hone kI bAta karate rahe hai| jabaki svayaM digambara loga gaNadhara kI vANI ko ardhamAgadhI (milI julI bhASA -jaina zaurasenI) ghoSita karate haiN| __muni gulAbacanda 'nirmohI' ne 'tulasI-prajJA' ke akTubara-disambara 64 ke aMka me pR 160 para likhA hai 'jaina tIrthakara' prAkRta ardhamAgadhI meM pravacana karate theM unakI vANI kA saMgraha AgamagranthoM meM grathita huA hai| zvetAmbara jainoM ke Agama ardhamAgadhI bhASA me racita haiM / digambara jaina sahitya SaTkhaMDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra Adi zaurasenI prAkRta meM nibaddha hai, isI lekha meM pR 182 para unhone vyAkaraNa raciyatA kAla (bhASA bheda kAla) bhI diyA hai jisakA prArambha 2-3 zatAbdI se likhA hai| yaha saba digambara Agamo ko tIrthakara vANI bAhya aura pazcAdavartI siddha karane ke prayatna haiN| digambaro ko yaha socanA cAhie ki kyo (anajAne me) ve digambaratva ko svayaM hI pIche dhakela rahe haiM? hamArA to itanA hI nivedana hai ki sazodhaka TippaNa deM aura yadi prAkRta meM unakA prakhara jJAna hai to apane svataMtra grantha racakara zAstrAcAryoM kI zreNI meM baiTha joNy| isa bhAMti unakI pratiSThA bhI hogI aura prAcIna Agama virUpa hone se bhI baca jaaeNge| yaha viSaya anya vivAda meM ulajhane, ulajhAne kA nahIM-TippaNa dekara sabhI digambara AgamoM ke saMrakSaNa kA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/14 jaina- zaurasenI kiM vA zaurasenI lekhaka : ema0 ela0 jaina kundakunda bhAratI dvArA sampAdita 1664 meM prakAzita samayasAra ke dvitIya saMskaraNa ke 'munnaDi' meM bhASA vicAra zIrSaka ke antargata batAyA gayA thA ki prAkRta meM kaI bheda ho gae, yathA mAgadhI, zaurasenI, mahArASTrI, pAlI, paishaacii| DaoN0 pizala Adi vidvAnoM ne jaina mahArASTrI va jaina zaurasenI rUpa bhI svIkAra kiyA hai| ardhamAgadhI jaina Agama kI bhASA hai| kyoMki digambara sampradAya kI kucha racanAoM meM zaurasenI kI adhikAMza vizeSatAeM upalabdha hotI hai, isalie use jaina zaurasenI mAnA gayA hai| kundakunda kI sabhI racanAeM jaina- zaurasenI me racI gaI haiN| ve jaina- zaurasainI ke Adya kavi aura racanAkAra mAne jAte kintu isa varSa 1664 me akTUbara meM jo goSThI kundakunda bhAratI me zaurasenI prAkRta para Ayojita huI, usI samaya ke AsapAsa se uparokta mAnyatAoM meM parivartana AyA jAna par3atA hai aura "prAkRta vidyA' meM chape lekhoM Adi meM jo pratipAdita kiyA gayA hai usakA sAra yaha hai ki tamAma prAkRtoM ke mUla meM hai zaurasenI prAkRta aura zuddha zaurasenI prAkRta vahI hai jisameM digambara jaina Agama (SaTkhaNDAgama Adi) nibaddha haiM aura yaha zaurasenI apane vyAkaraNa ke niyamoM ke anusAra hai, kintu pAzcAtya vidvAnoM ne jaina zaurasenI, jaina mahArASTrI Adi nAma dekara hamArI bhASAo kA vibhAjana kara diyA hai| svargIya paNDita hIrAlAla ne 1677 ke apane eka lekha meM prAkRta vyAkaraNa ke niyama to vahI batAe jo AcArya hemacandra ne nirdhArita kie haiM parantu unake sUtra 'prakRti saMskRtam tatra bhavaM tat AgataM vA prAkRtam" ko najara aMdAja karate hue yaha andAja lagAyA ki prAkRta kI zAkhA mAgadhI, ardha mAgadhI yA mahArASTrI Adi prAcIna bolacAla kI prAkRtika (svAbhAvika) boliyoM kA saMskAra karake saMskRta bhASA ke rUpa me tAtkAlika maharSiyoM ne eka antarrASTrIya bhASA kA nirmANa kiyA3 (zAyada usI taraha jaise khar3I bolI hindI ne anya prAdezika bhASAoM rAjasthAnI, bRja va avadhI Adi ko pIche dhakela diyaa|) aba yaha to sApha hai ki hamAre manISI prAkRta bhASA ke jJAna ke sAtha sAtha bhASA-vijJAna meM bhI mahArata rakhate haiM aura jaina zAstroM ke sAtha sAtha unake Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 samakAlIna anya aise lekha-pralekhoM kI jinameM una jaisI hI bhASA kA prayoga huA hai, tulanAtmaka gaveSaNA karake hI unane navInatama niSkarSa sthApita kiyA hai|4 yadyapi yaha to sahI hai ki saMskRta se pahale jana bhASAe rahI hoMgI parantu yaha bhI sahI lagatA hai ki ve bhASAeM ve prAkRta nahIM thIM, na ho sakatI thIM jinhe hama aba mahArASTrI zaurasenI Adi prAkRtoM ke nAma se pahacAnate haiN| ___ agara mUla zaurasenI jo bhArata ke vistRta kSetra meM pracalita thI aura use jaina zaurasenI saMjJA dI gaI hai, to mai socatA hUM ki yaha eka acchI bAta hai ora hamAre vidvAnoM ko tathya paraka tulanAtmaka adhyayana ke dvArA aisI majabUtI se yaha sAbita kara dikhAnA cAhie ki jise jaina zaurasainI bhASA kahA jAtA hai vaha bhASA hI sarvatra pracalita thI, mAnoM eka samaya vahI bhArata kI na sahI, AryAvarta kI 'nija bhASA' rASTrabhASA thI, tAki bhASA vijJAna ke kSetra meM ina navIna vicAroM ko mAnyatA mila ske|5 socane kI bAta yaha bhI hai ki yadi zaurasenI hI sarvatra pracalita thI to phira mahAvIra ke saMdeza ardhamAgadhI va zaurasenI meM tathA buddha ke pAlI (mAgadhI) meM yAni alaga alaga prAkRtoM me kyo die gae jabaki dono eka hI samaya aura pradeza meM Ama janatA ko usakI bhASA meM (na ki saMskRta meM) apanA saMdeza de rahe the|6 hameM yaha bhI dhyAna meM rakhanA hai ki jaba kundakunda sAhitya sarjana kara rahe the taba eka samAnAntara 'aNajja' bhASA bhI pracalita thI jisakA jJAna bhI 'ajjo ko' aNoM ko samajhAne ke lie jarUrI thA 7 kintu abhI taka jo kahA gayA hai vaha yaha hai ki tIrthakaro ke saMdezoM, Agamo va AcAryoM ke lekha kA mAdhyama prAkRta rahI hai, vaidika sAhitya meM prAkRta ke tatva pracuratA se prApta hote haiM, prAya sabhI loka gIta prAkRta ke hI rahe haiM, ati prAcIna kAla se prAya samasta bhAratavAsI prAkRta bhASA bhASI the, sidhu sabhyatA kI bhASA prAkRta thI, azoka, khAravela aura sAtavAhana narezoM ke zilAlekhoM kI bhASA prAyaH zaurasenI prAkRta hai aura zaurasenI prAkRta zUrasena janapada kI hI bhASA na thI kintu aphagAnistAna se lekara barmA aura tibbata se lekara zrIlakA me cirakAla se prAkRta bhASA zAsana karatI rahI hai| aphagAnistAna meM ise niyA prAkRta nAma milA, to baMga pradeza va barmA meM mAgadhI rUpa pracalita rahA, zeSa bhArata meM kahIM ardhamAgadhI, kahIM paizAcI, kahI vAlhIkI aura kahIM mahArASTrI sajJA prApta huii| yahAM, yadi prAkRta se matalaba aneka bhASAoM ke samUha se nahIM hai, to ye saba vicAra paripakva puSTatA kI pratIkSA meM hai| vararUci sahita bhArata ke tamAma vaiyyAkaraNa isa bAta para eka mata haiM ki Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 prAkRta saskRta se nirgata huI hai kintu prAkRta bhASA kA vizada adhyayana karake pizala Adi vidvAn isa nirNaya para pahuce haiM ki prAkRta bhASA ke mUla me kevala eka saMskRta bhASA hI nahI anya boliyA bhI hai tathApi yaha bhI svayaM siddha hai ki saMskRta bhASA hI prAkRta kI AdhArazilA hai / 10 daraasala, prAkRta yaha nAma bhI bAda me saskRta ke saMdarbha meM diyA gayA hai| khoja kA viSaya yaha hai ki isa bhASA kA usa samaya jaba vaha Ama bolacAla kI bhASA rahI thI, asalI kyA nAma thaa| yadi prAkRta me hI yaha nAma hotA, to pAua, pAuDa, pAia aisA kucha nAma hotA jisakA saMskRtIkaraNa hokara prAkRta nAma paDA / aisI koI ulajhana pizala ke sAmane bhI thI aura usane apanI vyAkaraNa kA prAraMbha yaha kaha kara kiyA hai ki 'bhAratIya vaiyAkaraNo aura alaMkAra zAstra ke lekhakoM ne kaI sAhityika bhASAoM ke samUha kA nAma prAkRta rakhA hai|" sAtavI sadI ke jaina mahAkavi raviSeNa ne to likhA hai nAmAkhyAtopasargeSu nipAteSu ca saMskRtA prAkRtI zaurasenI ca bhASA yatra trayI smRtA / / 11 isase jAhira hotA hai ki raviSeNa ke samaya me saskRta, prAkRta aura zaurasenI ne ye tIna alaga alaga bhASAeM mAnI jAtI thii| prAkRta se raviSeNa kA matalaba vaha bhASA honA cAhie jise mahArASTrI prAkRta kahate hai| yahI mata svargIya paNDita hIrAlAla kA jAna paDatA hai| unake lekha me jo tulanAtmaka tAlikA dI huI haiM, usame unake prAkRta aura zaurasainI ko alaga mAna kara prAkRta (mahArASTrI) aura zaurasainI kA antara spaSTa kiyA hai |12 vararUci ne anya prAkRta mAgadhI, paizAcI ko zaurasenI prAkRta se nirgata mAnA hai aura ina tIno bhASAo ke viziSTa niyama dekara zeSa ke lie mahArASTrIvat karAra diyA hai / 13 yadi chaThI sadI ke vararUci va sAtavI sadI ke raviSeNa dvArA dI gaI jAnakArI kA koI mela biThAyA jAe, to kahanA hogA ki zaurasenI prAkRta ne sAtavIM sadI ke Ate Ate yoM kahie ki eka sau sAla ke atarAla meM prAkRta se bhinna eka svataMtra astitva prApta kara liyA aura vaha kevala zaurasenI nAma se jAnI jAne lgii| kintu zaurasenI phira apanA varcasva kho baiThI aura prakRto meM hI ginI jAne lgii| vAstava meM bAta yaha hai ki jaba jana sAdhAraNa kI bhASA sAhitya aura darzana kI bhASA, vaha bhI padyamaya, banatI hai to usakA saskAra ho jAnA lAjamI hai| isalie pizala ko kahanA par3A ki prAkRta bhASAeM atata kRtrima va kAvya kI bhASAeM ho gaI jaise ki saskRta huI / 14 jaba bhASA vijJAniyo ne bAda meM unIsavIM sadI meM Akara ina bhASAo meM racita sAhitya kA gahana adhyayana kiyA to patA calA ki jaina AgamoM kI bhASA na pUrNataH mahArASTrI hai, na pUrNata zaurasenI, yaha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 eka aisI samRddha bhASA hai jo kevala jaina AgamoM meM hI pAI jAtI hai yA jise nATakoM meM jaina pAtra bolate the to, use isa viziSTatA ke kAraNa jaina mahArASTrI va jaina zaurasenI ye nAma dene pdde| isalie yaha zikAyata ki jaina vizeSaNa lagAkara videzI vidvAnoM ne rAjanaitika va sAmAjika vibhAjana kI nIti ke anurUpa bhASAo kA bhI vibhAjana kara diyA, sahI nahIM hai / 15 navIna dhAraNA ke krama meM aba yaha kaThinAI AI ki zaurasenI to mathurA ke AsapAsa kI bhASA thI,16 to phira dakSiNa pradeza ke AcAryoM ne zAstra isa bhASA meM kyo likhe| ho na ho isa bhASA kA dakSiNa meM Ama pracalana rahA hogaa| ina vidvAnoM ne adAja lagAyA ki mathurA vyApAra kA bar3A kendra thA, uttara-dakSiNa ke tIrthoM kI yAtrA kA mArga bhI mathurA hokara thA, isalie vyApArI va tIrthayAtrI isa bhASA ko dakSiNa meM bhI le ge| bAta yaha bhI thI ki bhadrabAhu va unake hajAroM ziSyoM ne dakSiNa me zaurasenI meM upadeza die isalie vahA ke loga isa bhASA ko sIkha hI gae hoMge aura jaba itanA vyApaka samparka va pracAra ho gayA to AcAryoM ne yaha bhASA hI zAstra racanA ke lie sarvopayogI paaii| mere vicAra se itanI UhA poha kI jarUrata nahIM thii| sarala anumAna yaha hai ki mUla Agama giranAra kI guphA meM avatarita huA aura bhUtabali va puSpadata ne jisa bhASA meM use nibaddha kiyA, jaina darzana meM rUci rakhane vAle AcAryoM ne usa bhASA ko avazya hI sIkhA hogA aura jaba ve isa bhASA me pAragata ho gae to sAhitya sarjana me kyA kaThinAI ho sakatI thI? Aja bhI hindI yA anya bhASA bhASI loga saMskRta me likha paDha rahe hai, prAkRta meM kAvya racanA kara rahe hai| ThIka usI prakAra dakSiNa ke vidvAno ne zAstra racanAkI hai| alabattA, prAkRta bhASA kI pramukha patrikA 'prAkRta vidyA' ke hara aka me saMpAdakIya athavA kama se kama eka lekha zaurasenI gadya meM anivAryata prakAzita kiyA jAe to zaurasenI ke mUla rUpa ko samajhane tathA use pracAra prasAra meM eka bar3A yogadAna hogaa| isake alAvA jaba jahAM bhI prAkRta bhASA kI zikSA dI jAe, to yaha sunizcita kiyA jAe ki isake pAThyakramoM ke lie jo pustakeM taiyAra ho uname zaurasenI ke silasile meM SaTkhaNDAgama Adi ke uddharaNa va udAharaNa avazya die jaaeN| isI vicAra mathana ke silasile meM eka sujhAva yaha bhI AyA17 ki Agama graMthoM ke galata sUtrapATha karane vAle vyakti ko doSI mAnA gayA hai, ataH na kevala munigaNa apitu AcAryavRnda isa bAta kI AvazyakatA ko samajheM ki zaurasenI bhASA kA jJAna arjita kie binA kisI nava dIkSArthI ko dIkSA na deM / bhalA jo pratikramaNa sUtra taka ThIka se nahIM par3ha sakate haiM ve usakA arthabodha kaise kara sakeMge tathA ina donoM ke abhAva meM munidharma ke nitya karma kaise saMpAdita kara skeNge| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/18 yaha sujhAva baDA hI dilacaspa hai| isake anusAra to chaThe sAtaveM guNasthAna para vairAgya ko prApta hote hue bhI vyakti muni nahIM bana sakegA kyoMki use zaurasenI nahIM aatii| socanA yaha hai ki kyA pratikramaNa saMskRta yA hindI yA anya kisI bhASA meM nahIM kiyA jA sakatA? kyA vairAgya yA pratikramaNa yA cAritra kI bhASA se aparihArya saMbaMdha hai? adhika acchA sujhAva yaha hotA ki hamAre sAdhugaNa zAstroM ko mUla me paDha samajha sakeM isalie isa aura bhI prayAsa honA caahie| __ maiM na to bhASAvid, na bhASA vaijJAnika / phira bhI, isa vivAda meM merA apanA khyAla yaha hai ki jaina AgamoM kI bhASA ko kevala zaurasenI kaheM yA jaina zaurasenI, isase unake samaya, artha aura mahatva para koI prabhAva nahIM pdd'taa| saMpAdakIya TippaNI : vidvAn lekhaka ne parizrama pUrvaka khoja kI hai aura vibhinna matoM ko samakSa rakhA hai jo cintanIya hai| antima pairA meM likhA hai- "Agamo kI bhASA ko kevala zaurasenI kahe yA jaina zaurasenI, isase unake samaya, artha aura mahatva para koI prabhAva nahIM pdd'taa|' hamArA mantavya hai ki bhASA bheda vyAkaraNa nirmita hone ke samaya I0 2-3 zatAbdI meM prakAza meM Ae / yadi bhASA ko zaurasenI mAtra mAna liyA jAyagA, to kundakunda aura sabhI digambara Agama pazcAdvartI siddha hoNge| yahA~ taka ki (jaisA isI aMka ke hamAre lekha meM hai) NamokAra maMtra aura anya kaI zabda zaurasenI vyAkaraNa se mAnya nahIM tthhreNge| vidvAn lekhaka ise bhI soceM ki bheda ko prApta zaurasenI bhASA ke niyamoM mAtra (jo sImita hai) se kisI grantha kI racanA ho sakegI kyA? jaba ki zaurasenI ghoSaka prAkRta meM vyAkaraNa kI duhAI dete rahe haiM aura hamArI dRSTi meM prAkRta bhASA svAbhAvika aura milI julI hai| ___saMdarbha-TippaNI 1. kundakunda bhAratI, naI dillI, dvArA alaga se prakAzita pustikA meM paM0 balabhadra jI ke lekha mUlasaMgha kI Agama bhASA zaurasenI ke pRSTha 3 kA aMtima pairaaN| 2. uparokta pustikA tathA prAkRta vidyA, varSa 6, aMka 4, janavarI-mArca 1665, pRSTha 14 para chapA lekha zaurasenI Agama sAhitya kI bhASA / 3. zuru ke kucheka pAzcAtya cintakoM DUgala sTevArTa evaM cW WAll kI bhI kucha isI prakAra kI dhAraNA thI ki saMskRta bhASA cAlAka brAhmaNoM dvArA kI gaI jAlasAjI hai, parantu unheM koI samarthana nahIM milaa| dekheN| Macdonell, History of Sanskrit Literature chap i Para 1. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/19 4. prAkRta vighA, varSa 6, aMka 2 julAI-sitambara, 1664, pRSTha 42 43 para pUjya AcArya vidyAnaMdajI mahArAja ne yaha mata vyakta kiyA thA ki vastutaH janabolI prAkRta mAgadhI hI rahI hai| 5. pizala ke hindI anuvAdaka DA0 hemacandra jozI ne apane Amukha pRSTha 3 para likhA hai ki bhArata kI kisI AryabhASA aura vizeSakara navIna bhAratIya bhASAoM para kucha likhane ke lie kevala bhArata kI hI prAcIna madhyakAlIna navIna AryabhASAoM ke jJAna kI hI nahIM apitu grIka, leTina, gauthika, prAcIna slaivika, IrAnI, AramInIyana Adi kama se kama bIsa paccIsa bhASAoM ke bhASAzAstrIya jJAna kI AvazyakatA hai| dekheM : DaoN0 hemacandra jozI dvArA anuvAdita prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa jo 1658 me bihAra rASTrabhASA pariSad dvArA prakAzita huA hai| 6. bauddha Agama kA nAma hI pAlI hai- kintu unakI bhASA mAgadhI hai na ki arddha mAgadhI / graMthoM ke nAma se bAda meM usa mAgadhI kA nAma bhI pAlI paDa gyaa| 7. samaya sAra, kundakunda bhAratI, naI dillI, gAthA 1-8-8 jahaNa vi sakkamaNajjoM aNajja bhAsaM viNA du gAhedUM taha vavahAreNa viNA prmtthuvdesnnmskkN| TIkAkAro ne yaha batAyA hai ki ye anArya ve hai jinheM mleccha kahA jAtA hai| tatvArthasUtra ke sUtra AryamlecchAzca 3 / 36 kI TIkA meM pUjyapAda ne sarvAthasiddhi meM inakA vizada vivaraNa diyA hai jiname antarvIpaja mleccha, zaka, yavana, zabara aura pulindAdika zAmila hai| jAhira hai ki Aja kI bhAti ye mleccha saMkhyA meM AryoM se kama nahIM rahe hoMge aura unakI bhASA ko najaraaMdAja karanA muzkila kAma hai| tAtparyavRtti meM jayasena ne eka brAhmaNa kA mleccho kI bastI meM jAne kA varNana kiyA bhI hai| 8. jaina, DaoN0 sudIpa, saMpAdakIya lekha prAkRta vidyA, varSa 6 aMka 4, janavarI mArca, 1665 yadi pradeza ke anusAra prAkRta bhASA kA nAmakaraNa sahI huA hai to upalabdha sAhitya va Agama kI bhASA kI vizeSatAoM ke kAraNa nAmakaraNa kyoMkara ucita nahIM hai? 6. vararUci, prAkRta prakAza, dvAdaza pariccheda, sUtra 2. prakRti saMskRtam, zaurasenyA ye zabdAsteSAM prakRti sNskRtm| 10. pizala, prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, anuvAdaka DaoN0 hemacandra jozI, bihAra rASTrabhASA pariSad 1658, pRSTha 63-64, pairA 44 / prAkRta meM dvivacana va sampradAna kAraka kA lopa bhI isI ora saMketa karatA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/20 11. raviSeNa, padamapurANa, bhA0 jJAnapITha, 1644, zloka 24 11 / 12. uparokta TippaNa 2, lekha kI tAlikA va usake nIce kA noTa dekheM / daNDin ke kAvyAdarza (1 / 24) meM bhI likhA ki mahArASTrAmayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM vidu.| sAgara sUkti ratnAnAM setuM baMdhAdi yanmayam / 13. uparokta TippaNa 6 / 14. uparokta TippaNa 10, dekheM pRSTha 8, pairA 6 / 15. sabase pahale caNDa (15 vIM sadI) ne prAkRta lakSaNam meM spaSTa hI mahArASTrI, jaina mahArASTrI, ardhamAgadhI aura jaina zaurasainI kA varNana kiyA hai| isake - bAda haramena jakobI Adi vidvAnoM ne bhI ise svIkAra kiyA hai| DaoN zazikAnta kA maMtavya hai ki mahAvIra ke nAma se unake 500-1000 varSoM bAda jo kucha sarakSita kiyA gayA usakI bhASA saMrakSaNa kartAoM kI bhASA hai, svayaM mahAvIra kI nhiiN| use Arya yA Agamika kahanA ucita nhiiN| jaina digambara AgamoM kI bhASA zaurasenI hai aura zvetAmbara AgamoM kI ardhamAgadhI aura jaina mahArASTrI hai| dekhe, zodhAdarza aMka 26, julAI 1665, pR 170-173 para prakAzita 'bhagavAna mahAvIra kI prAkRta' zIrSaka lekha / 16 pannavaNA sUtra kI TIkA meM malayagirI ne to sUrasena kI rAjadhAnI pAvA kahakara bihAra ke antargata sUrasena deza ko mAnA hai / malayagirI ne jamAne me yahI dhAraNA rahI hogI 17. prAkRta vidyA, varSa 7, aNk| apraila-jUna, 1665 sampAdakIya pRSTha 6 / paka AcArya mahArAja kI sIkha ___"hamako koI bhI grantha likhate samaya athavA kisI grantha kI TIkA karate samaya isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki eka bhI akSara parama prAmANika jinavANI (jo ki kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra, pUjyavAda, akalakadeva, vIrasena, vidyAnandi Adi AcAryoM ke ArSa granthoM meM vidyamAna hai) ke virUddha na ho / pratyeka zabda una ArSa granthoM ke anusAra ho, aisA dhyAna rakhakara gahare adhyayana ke sAtha jaba hama kucha sAvadhAnI se likheMge taba hamArA likhA huA lekha yA grantha prAmANika hogA, sva-para-kalyANakArI hogA aura hamArI svaccha kIrti kA dRDha stambha hogaa| vikRta-granthoM kA paThana, pAThana, avalokana, svAdhyAya, grantha bhaNDAroM me rakhanA niSiddha honA cAhie jisase bhole-bhAle, aparicita strI puruSoM kA ahita na hone paave|" - di0 jaina sAhitya meM vikAra ..... ........... ....... Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/21 paramapUjya 108 AcArya sUryasAgara jI ke udgAra tyAgI ko kisI saMsthAvAda meM nahIM paDanA caahie| yaha kArya gRhasthoM kA hai| tyAgI ko isa daladala se dUra rahanA caahie| ghara choDA vyApAra choDA isa bhAvanAse ki hamArA kartRtva kA ahabhAva dUra hoM aura samatAbhava se Atma kalyANa kreN| para, tyAgI hone para bhI vaha banA rahA to kyA kiyA? isa saMsthAvAda ke daladala meM phaMsAne vAlA tattva lokaiSaNA se kyA hone jAne vAlA hai? jaba taka logo kA svArtha kisI se siddha hotA hai taba taka ve usake gIta gAte hai aura jaba svArtha me kamI par3a jAtI hai to phira Take ko bhI nahIM puuchte| isa lie Atma pariNAmoM para dRSTi rakhate hue jitanA upadeza bana sake utanA tyAgI de, adhika kI vyagratA na kre| Aja vratIvarga cAhe muni ho, cAhe zrAvaka, svacchanda hokara vicaranA cAhatA hai| muniyoM meM to usa muni ko ekAvihArI hone kI AjJA hai jo guru ke samIpa rahakara apane AcAra-vicAra me pUrNa dakSa ho tathA dharmapracAra kI bhAvanA se guru jisake ekAkI vihAraM karane kI AjJA de deN| Aja yaha dekhA jAtA hai ki jisa guru se dIkSA lete haiM usI guru kI AjJA pAlana meM apane ko asamartha dekha navadIkSita muni svaya ekAkI vihAra karane lagate haiN| guru ke sAtha athavA anya sAthiyo ke sAtha vihAra karane meM isa bAta kI lajjA yA bhaya kA astitva rahatA thA ki yadi hamArI pravRtti Agama ke virUddha hogI to loga hameM burA kaheMge, guru prAyazcitta dege para ekAvihArI hone para kisakA bhaya rahA? janatA bholI hai isalie kucha kahatI nahI, yadi kahatI hai to use dharma nindaka Adi kahakara cupa kara diyA jAtA hai| isa taraha dhIre-dhIre zithilA cAra phailatA jA rahA hai| koI granthamAlAo ke saMcAlaka bane hue hai to koI grantha chapavAne ke saMcAlaka bane hue haiM to koI grantha chapAvane kI cintA me gRhastho ke ghara-ghara candA mAMgate phirate haiN| kinhIM ke sAtha moTareM calatI hai to kinhIM ke sAtha gRhastha jana durlabha kImatI caTAiyAM aura Asana ke pATe tatha choladAriyAM calatI hai / tyAgI brahmacArI loga apane lie Azraya yA unakI sevA meM lIna rahate haiN| 'bahatI gaMgAmeM hAtha dhone se kyo cUMke? kitane hI vidvAna unake anuyAyI bana A~kha mIca cupa baiTha jAte hai yA hA~ ye haoN milA guru bhakti kA pramANa patra prApta karane meM saMlagna rahate haiN| ( merI jIvana gAthA se) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/22 loka-prazaMsA manuSya meM sabase bar3A avaguNa apanI pratiSThA kA hai| prAya adhikAMza manuSya apanI prazaMsA cAhate haiN| prazaMsA ke lie ve nAnA prakAra ke kaSToM ko sahana karate haiN| vrata kareM, upavAsa kareM eka bAra bhojana kreN| kahA~ taka kaheM tila tuSa mAtra parigraha bhI na rkheN| kevala loga hamako uttama kaheM aisI jinakI abhilASA hai unakA yaha bAhya tyAga dambha hI hai| (3014 / 47) lokeSaNA bahuta hI prabala saMsAra vardhaka anAtmIya bhAvoM kI jananI hai| bahuta hI kama mahAnubhAva aise hoMge jo isake raMga se bace hoN| (7-8-47) zAnti kA mArga isa lokeSaNA se pare hai| loka pratiSThA ke artha tyAgavata saMyamAdi kA arjana karanA dhUla ke artha ratna ko cUrNa karane ke samAna hai| sAmAnya manuSyoM kI kathA to choDo kintu jo vidvAn hai vaha bhI jo kArya karate hai AtmapratiSThAM ke lie hI karate hai| yadi vaha vyAkhyAna dete hai taba yahI bhAva unake mana meM rahatA hai ki hamAre vyAkhyAna kI prazasA ho| arthAt loga kahe ki mahArAja, Apa dhanya hai, hamane to aisA vyAkhyAna nahIM sunA jaisA zrImukha se nirgata huaa| hama logoM kA saubhAgya thA jo Apa jaise satpuruSoM dvArA hamArA grAma pavitra huA / ityAdi vAkyo ko sunakara vyAkhyAtA mahodaya hRdaya meM prasanna ho jAte hai| (24-6-51) yadi Aja hama loga prazaMsA ko tyAga deveM to anAyAsa hI sukhI ho sakate hai| parantu lokeSaNA ke prabhAva meM haiN| yahI hamAre kalyANa me bAdhaka hai| (27-12-51) (varNIvANI se) saMpAdakIya lokeSaNA bhI parigraha meM garbhita hai| Aja lokeSaNA jaisI vyAdhi se samasta loka grasita hai| zrAvaka kI to bAta hI kyA? pU0A0 sUryasAgara mahArAja ke mata meM to muni bhI isase achUte nahIM bce| yadi koI vyApArI sva lAbha ko bhUla jAya aura kevala dUsaro ko artha arjana kA upAya batalAne ke dhandhe meM laga jAya to usakA vyApAra caupaTa hI smjhie| vahI avasthA AcArya mahArAja ne apane kathana meM igita kI hai aura pUjya varNI jI ne bhI pratiSThA-prApti ke kathana meM likhA hai| Aja to sthiti aura bhI bigaDa gaI jaisI hai| yahA~ taka dekhA jA rahA hai ki jisa muni mudrA aura muni kriyA ko dekhakara zrAvaka ko saMsAra zarIra aura bhoga se virAga honA caahie| zrAvaka ko vaha virAga nahIM mila pA rahA apitu ulTe zrAvako ne hI virAgI ko rAga mArga me lagA diyA hai| ve bhAMti bhAMti ke upakaraNa (jo nahI juTAne cAhie) tyAgiyoM ko apane svArtha sAdhana AzIrvAda prApti ke lie juTA rahe haiN| zrAvakoM ko aise kAryoM se virata honA cAhie kyoMki aise saba sAdhana digambara mudrA ke lopa ke kAraNa hai| Aja ke yuga meM AzIrvAda kA to nAma mAtra zeSa hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/23 1. kalpavRkSoM kI bhUmi kerala 0 zrI rAjamala jaina solahavIM sadI ke eka ajJAtanAma naMpUtiri kavi ne racanA 'cadrotsava' meM kerala kI prazaMsA meM apane udagAra isa prakAra prakaTa kie haiM paramRtamoSi caTaTu maTaTu khaNDu, Da. leTaTu paTavilumadhika hRdhaM dakSiNama bhaartaakhym| vilanilamalaramAtinna gajannuM triloko cerU nATu kuri pole ceramAn nATu ysmin|| arthAt he parabhUtavANi cAroM tarapha ATha aura khaNDa haiN| para unameM dakSiNa nAmaka yaha khaNDa adhika hadya hai / lakSmI aura sauMdarya devI kI janmabhUmi ke tInoM loka ke tilakabiMdu ke samAna yaha hamArA ceramAna nATu (cera rAjA kA) kerala __ uparyukta kavi hamAredeza kI usa bhaugolika paramparA kI ora saMketa kara rahA hai jisake anusAra bharatakhaNDa ke isa nauveM khaNDa ko kumArI khaNDa yA kumArI dvIpa kahA jAtA thA / vaidika dhArA ke vAmanapurANa ne sAgara me ghire isa kumArI dvIpa ke dakSiNa meM AMdhro ko vahAM kA nivAsI batAyA hai| isa purANa ne kumArI dvIpa se bhArata kA bhI Azaya liyA hai| yaha purANa bhArata ko gaMgA ke udbhava sthAna se lekara kumArI atarIpa taka phailA huA batAtA hai| jo bhI ho, kerala kA kumArI aMtarIpa se anyatama saMbaMdha to hai hii| isa pAraparika nAma kI ora saMketa karane ke atirikta kavi ne cera deza yAkerala ko lakSmI aura sauMdarya devI kI janmabhUmi bhI kahA hai| zrIdevI yA lakSmI kI kRpA to kerala para sadA hI rahI hai / atyaMta prAcIna kAla se hI roma, yUnAna aura araba dezoM se apane masAloM, ilAyacI, kAjU Adi ke badale meM kerala svarNa mudrA arjita karatA rahA hai aura Aja bhI usake nivAsiyoM ne araba Adi dezoM me phailakara dhana arjita karane kA krama jArI rakhA hai| prakRti ne kerala ko anupama chaTA bhI pradAna kI hai| usake laMbe samudrataTa hare-bhare Uce parvata jhIle, nadiyAM aura harItimA lie ghATiyAM, unameM laharAtI nAriyala, dhAna Adi kI khetI ne use sacamuca hI zasyazyAmalAyA prakRti kI anupama kRti banA diyA hai| tabhI to malayAlama ke suprasiddha kavi vaLaLatola Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/24 ne isa saudarya ke eka pakSa kA varNana apanI kavitA 'mAtUMvadanam' meM bahuta suMdara rUpaka meM kiyA hai jisakA bhAva isa prakAra hai- mAtA kI vaMdanA karo, mAtA kI vaMdanA karo, upAsyoM dvArA bhI upAsya mAtA kI vaMdanA kro| samudra kI lahareM sadA hI sakhiyoM kI bhAMti samudra phena ke rUpahale nUpuroM ko tumhAre caraNoM meM dhAraNa karatI rahatI hai aura bArabAra isakI punarAvRtti karatI rahatI haiN| kerala pazcimI taTa ke sAtha usakI lagabhaga pUrI laMbAI taka usakI dharatI ke sAtha-sAtha calane vAlA nIle pAnI kI zobhA se yukta araba sAgara bhI to use samudra phena se nirmita vibhinna gahane dhAraNa karAtA rahatA hai| yaha araba sAgara uttarI kerala se dakSiNa kerala taka lagabhaga 560 kilomITara laMbAI meM usakA sahayAtrI hai| yadi Apa rela dvArA maMgalora se triveMdrama taka kI yAtrA kareM to samudra Apake sAtha-sAtha calatA dikhAI degaa| kerala meM aneka AkarSaka samudrataTa bhI hai jo paryaTako ko AkarSita karate hai| isa pradeza kI harItimA ko dekhakara ise vana-zrI kI vihAra-bhUmi kahA jA sakatA hai| samudra se kerala ke sabadha ke viSaya meM eka paurANika kathA kerala meM pracalita hai| yaha kahAnI malAyalama bhASA me keralotpatti tathA saMskRta meM kerala mahAtmya meM nibaddha hai| usake anusAra viSNu ke avatAra mAne jAnevAle parazurAma ikkIsa bAra kSatriyo kA uttara bhArata me sahAra karane ke bAda gokarNam (goA pradeza) aae| vahAM se unhoMne apanA pharasA arabasAgara meM pheNkaa| unake aura pharase ke bIca jo dUrI thI, utane kSetra se samudra haTa gayA aura gokarNa se lekara kanyAkumArI taka kI bhUmi prakaTa ho gii| isa mAnyatA ke anusAra kerala kA eka nAma bhArgavakSetram yA parazurAma kSetram bhI hai| ___vaijJAnika DhaMga se kerala kA itihAsa likhane vAle vidvAna isa para vizvAsa nahIM karate hai| isake sabadha me kerala nAmaka agrejI pustaka ke lekhaka zrI kRSNa caitanya ne yaha mata vyakta kiyA hai ki yadi Apa meM bAlasulabha zraddhA hai to Apa isa para vizvAsa kara leMge aura yadi Apa prauDha vyakti haiM to ise Apa kAvyamaya bhASA meM jAtIya smRti maaneNge| kerala ke prasiddha itihAsakAra zrIdhara menana ne isa paurANika kathA para apanI saMtulita sammati vyakta karate hue kahA hai ki 18 vI yA 16 vIM sadI meM likhita yaha kathA kucha nihita svArtha vAle vyaktiyo ne brAhmaNa kI zreSThatA ko lokapriya banAne ke lie kisI samaya apane mana me gaDha lI hai| isa bAta kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki parazurAma ne isa kSetra ko apanI pazcAtApa-tapasyA kA kSetra banAyA hogaa| unheM yahAM kA zAMta, suMdara prAkRtika vAtAvaraNa acchA lagA hogaa| unhoMne yahAM kI bhUmi ko apane dharma ke pracAra ke Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/25 lie upayukta mAnA hogaa| anuzruti hai ki parazurAma ne 64 grAbham meM brAhmaNoM ko kerala meM AbAda kiyA thaa| ahicchatra se Ae ina brAhmaNoM ko bhI yahAM kA saumya vAtAvaraNa upayukta lagA hogaa| kucha itihAsakAroM kA mata hai ki kerala ke harita parvatoM, jaMgaloM, guphAoM aura maidAnI bhUbhAgoM ne bhI jaina muniyoM aura sAdhakoM ko apanI sAdhanA ke lie kerala meM AkarSita kiyA hogaa| jaina anuzruti hai ki IsA se pUrva kI cauthI zatAbdI meM samrATa cadragupta maurya aura AcArya bhadrabAhU bAraha hajAra muniyoM ke sAtha dakSiNa meM Ae the| ve donoM to zravaNabelagola me raha gae aura zeSa muni saMgha ko unhoMne sudUra dakSiNa meM dharma pracAra ke lie bheja diyaa| itihAsa-lekhaka yaha mAnate haiM ki tabhI se kerala meM jainadharma kA praveza huA hogA kiMtu agale adhyAya meM yaha batAyA gayA hai ki yaha dharma kerala meM isase bhI pahale vidyamAna thA isa bAta kI sabhAvanA hai| kerala hI nahI, usakI vidyamAnatA kA saketa hameM zrIlaMkA ke itihAsa se bhI milatA hai| AvazyakatA hai niSpakSa vicAra kii| parazurAma sabaMdhI paraparA meM kerala ke jaina vizvAsa nahI karate haiN| ve jainadhamai ke isa siddhAMta me AsthA rakhate haiM ki isa jagata kI racanA karane vAlA koI Izvara yA tIrthakara nahIM hai| vaha to anAdi aura anata hai| usakI racanA Adi me tIna tatva apanA kAma karate rahate hai| ye hai- utpAda, vyaya aura dhrauvy| vastu utpanna hotI hai, vaha naSTa hotI hai kitu parivartita rUpa meM sadA banI rahatI hai| bIja se vRkSa banatA hai, vaha naSTa hotA hai aura phira vRkSa bana jAtA hai| jahAM samudra thA, vahA jamIna ubhara AtI hai yA parvata nikala Ate haiN| jagata kA yaha krama calatA rahatA hai| yaha prakRti kA niyama hai, na ki kisI Izvara kA liilaa-kssetr| kerala kA kucha bhAga yadi samudra ne pradAna kiyA hai, to usane nigala bhI liyA hai| kerala ke itihAsakAra isa bAta ko jAnate haiM ki kanyAkumArI ke AsapAsa 40 mIla kSetra aura eka nadI samudra kI bheTa caDha gyii| kanyAkumArI ghATa para khar3e hokara yadi dekhe, to jJAta hogA ki kucha parvata coTiyA samudra me apanI gardana Upara nikAlane kA prayatna kara rahI hai| vaijJAnika yaha mAnate hai ki kisI samaya araba sAgara kerala ke parvatoM ke mUla taka bahatA thA kiMtu koI aisI bhaugolika uthala-puthala huI ki araba sAgara ne bahata-sI dharatI pradAna kara dI aura vaha Age calA gyaa| yahI samudra-datta bhUmi kerala hai| bhaugolika parivartana kI ora bhI aneka ghaTanAeM kerala ke itihAsa meM vikhyAta haiN| isI prakAra kA eka sthAna zrImUlavAsam thA jise samudra nigala gyaa| yaha sthAna jainadharma se saMbadhita thA kiMtu use galata sAkSya ke AdhAra para bauddha mAna liyA gayA hai| isalie kerala ke jainetara vicArazIla janoM kI bhAMti Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/26 vahAM ke jaina parazurAma kathA meM vizvAsa nahIM karate haiN| vaijJAnika mata bhI jaina siddhAMta kA samarthana karatA hai| ____ kerala meM samudra kevala apane taTa taka hI sImita nahIM hai apitu vaha usake bhUbhAga taka ghusa AyA hai aura isa prakAra usane aneka vizAla aura suMdara jhIloM kA nirmANa kiyA hai| malayAlama meM inheM kayala (Backwaters) kahA jAtA hai| samudra se sIdhA sabadha joDane vAlI jhIloM ko aji (Azhi) kahate haiN| isa prakAra kI eka aji kA eka sthAna koMDagallUra bhI hai jisakI carcA yathAsthAna kI jaaegii| usakA sabadha jainadharma se hai| kocIna se AlappI nAmaka suMdara nagara ko jor3ane vAlI jhIla 52 mIla laMbI hai| isame moTaraboTa dvArA yAtrA kA AnaMda hI nirAlA hai| isake pAnI kA raMga nIlA hai aura isI ke kinAre zaivoM kA prasiddha tIrtha vaikkama hai| prAcIna kAla me to vyApArika mAla lAne-lejAne ke lie inakA bahuta mahatva thaa| ina jhIlo ke kinAre nAriyala Adi ke peDa ina jhIloM ke taToM ko AkarSaka svarUpa pradAna karate hai| sAvana ke mahIne meM kerala kI lagabhaga sabhI jAtiyo ke logo dvArA harSa aura ullAsa ke sAtha manAyA jAne vAlA tyauhAra oNam vizeSa mahatva rakhatA hai| isa avasara para naukA-dauDa (vallama-kIla) dRzya baDA bhanohArI hotA hai| ye naukAeM 30 mITara taka labI hotI hai aura inakA eka chora sAMpa ke phaNa kI taraha UMcA uThA huA hotA hai| ina nAvoM ko jhUmate-gAte lagabhaga sau loga khete dikhAI dete hai| kinAro para raMga-biraMge paridhAnoM me hajAro darzaka hote haiM aura rAjasI DhaMga se saje hAthI bhI khar3e kie jAte hai| isa utsava kA sabadha rAjA mahAbali se jor3A jAtA hai| ve yahA ke lokapriya zAsaka the| isa dina ve yaha dekhane Ate haiM ki unakI prajA sukhI hai yA nahI | Aja kI prajA bhI unhe yaha vizvAsa dilAtI hai ki vaha sukhI aura samRddha hai| isa sabadha me agalA adhyAya dekhie| rAjA mahAbali jaina the aisA lagatA hai| bhArata ke dakSiNa-pazcima chora para rAjanItika nakzo meM eka anapaDha nokA jaisA dikhane vAlA yaha kerala rAjya hai to bhAratabhUmi kAhI eka bhAga kitu usake pazcima me phailI sahyAdri parvatamAlA ne use pUrvI bhAga se mAno vibhAjita hI kara diyA hai| yaha parvatazreNI pazcimI ghATa kahalAtI hai| ye parvata 3000 phITa se lekara 8841 phITa taka Uce haiM aura eka Thosa dIvAra jaisA kArya karate haiN| ve zuSka yA vRkSahIna nahI hai, kiMtu imAratI lakaDI Adi ke vanoM me sadA hare-bhare rahate hai| inake aneka zikharoM para bane maMdiro, guphAo Adi kA bar3A mahatva hai| inakI carcA yathAsthAna kI jaaegii| yaha parvatamAlA akhaDa nahIM hai| usakA sabase bar3A darrA pAlaghATa darrA yA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 pAlakkADa darrA kahalAtA hai| yaha lagabhaga 20 mIla cauDA hai aura tamilanADu ke koyambaTUra jile ko kerala se rela aura saDaka mArga dvArA joDatA hai| isa darre ke atirikta karnATaka ke kurga aura maisUra ko jor3ane vAle darre tathA tigjelavellI ko triveMdrama anya dareM bhI kerala meM jainadharma kI dRSTi se mahatva rakhate haiM vizeSakara kerala ke vAnADa jile ko maisUra se joDane vAlA darrA / __ parvatamAlA ke kAraNa kerala kA eka nAma malayanATu yA malanADu arthAt parvatoM kA deza bhI rahA hai| malaya yA malA kA artha hai parvata aura nADu yAnI deza / briTiza sarakAra aura araba loga bhI ise malAbAra kahate the| arabI phArasI ke zabda bAra se bhI deza yA prAyadvIpa kA artha liyA jAtA hai| kerala zabda kA prayoga saMskRta-apabhraMza grathoM meM bhI pAyA jAtA hai| dasavIM sadI ke eka jaina mahAkavi puSpadaMta ne apane apabhraMza mahApurANa me bhI kerala zabda kA prayoga kiyA hai| svataMtratA-prApti se pahale yaha pradeza, malAbAra, trAvaNakora aura kocIna rAjyoM meM baMTA huA thaa| rAjyoM ke punargaThana ke avasara para isake prAcIna nAma kerala kI puna pratiSThA huii| __kerala kisI samaya ceranADu yA cera rAjAoM kA deza bhI kahalAtA thaa| IsA kI dUsarI sadI meM cera rAjadhAnI vaji thI jo ki Adhunika koDaMgallUra ke rUpa meM pahicAnI jAtI hai| usa samaya ke yuvarAjapAda ilago aDigala ne tamila meM kovalana aura kaNNagI nAmaka jaina zrAvaka aura zrAvikA kI amara kahAnI eka mahAkAvya ke rUpa me milatI hai| ilago jaina the| unhone apane rAjya ko cera kahA hai| unakI kRti se yaha bhI jJAta hotA hai ki kisI samaya kerala tamilagama (Tamilkam) yA tamilanADu kA eka bhAga rahA hai| jisake tIna pramukha zAsaka cera, cola aura pAMDya the| AThavI-nauvI sadI ke suprasiddha jaina mahAkavi jinasenAcArya ne apane vizAlakAya saskRta mahApurANa me RSabhadeva dvArA vibhAjita dezo me cera nAma hI ginAyA hai| samrATa azoka ke eka zilAlekha meM bhI ceralaputra nAma AyA hai| yaha lekha IsA se lagabhaga 200 varSa prAcIna hai| itihAsakAro ne isase cera zAsaka kA artha liyA hai| isase bhI isake kucha bhAga kA caranADu nAma siddha hotA hai / malayAlama bhASA ke prasiddha kozakAra DaoN guNDarTa ise cerama ke kAnaDI uccAraNa se vyutpanna mAnate haiN| jo bhI ho, kerala kA eka nAma cerama yA cerala yA ceranADu thA aura vaha jainadharma se saMbaMdhita thaa| yaha bhI eka mAnyatA hai ki kerala nAma kera (Coconut) yA nAriyala ke kAraNa vyavahAra me AyA arthAt vaha pradeza jahA nAriyala kI bahutAyata ho / isameM to jarA bhI sadeha nahIM ki kerala kI mukhya upaja nAriyala hI mAnI jA sakatI hai| vahAM mAnoM isake jaMgala hI hai| zAyada hI koI aisA ghara milegA jisake Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/28 AsapAsa nAriyala ke peDa na lage hoN| nAriyala ke peDa ko keralavAsI kalpavRkSa bhI kahate haiN| baccoM ko isa vRkSa ke do nAma batAe jAte haiM- kalpavRkSa aura teDa Da / kiMtu kucha zuddhivAdI loga sAMskRtika mahatva ke isa zabda ko koza meM sthAna hI nahIM dete haiN| isa kalpavRkSa kA hara bhAga kAma meM AtA hai, yaha pUre varSa phala detA hai aura lagabhaga sau varSa kI isakI Ayu hotI hai| isa zabda ko sunakara usa samAja vyavasthA kA smaraNa ho AtA hai jaba vaidika dhArA meM bhI Adara prApta evaM jainoM ke prathama tIrthakara RSabhadeva se pahale kI pUrti dasa prakAra ke kalpavRkSoM se huA karatI thii| eka kalpavRkSa yadiunaheM vastra pradAna karatA thA, to dUsarA auSadhi, to tIsarA khAdya padArtha aura cauthA prakAza ityAdi / kisI ko Azcarya ho sakatA hai ki vRkSa prakAza kaise de sakatA hai to usakA uttara yaha hai ki Aja sAdhakoM ne himAlaya meM aisI jaDI-bUTIM DhUMDha nikAlI hai jo rAtri ke samaya reDiyama kI taraha paryApta prakAza detI hai| isa bUTI kI khoja aura prakAza Adi ke sabaMdha meM vistRta vivecana prasiddha jyotiSI DA zrImAlI ne apanI pustaka "taMtra gopanIya rahasyamaya siddhiyAM" ke pRSTha 37 se 42 para diyA hai| ataH kalpavRkSa saMbaMdhI jaina mAnyatA para avizvAsa kA koI kAraNa nahIM jAna paDatA / jaina purANoM meM ina kalpavRkSo kA vivecana anivArya rUpa meM pAyA jAtA hai| jaba inase manuSyo kI AvazyakatAoM kI pUrti me kamI huI, taba prathama rAjA RSabhadeva ne prajA ko ganne Adi kI khetI karanA sikhaayaa| RSabhadeva kA smaraNa kevala jaina hI nahIM karate haiM apitu vaidika dhArA ke mahatvapUrNa caudaha purANa unakA aura unake putra bharata kI carcA AdarapUrvaka karate haiN| unhIM ke putra bharata ke nAma para yaha deza ina purANoM ke anusAra bhI bhArata kahalAtA hai| RSabhadeva ko to viSNu aura ziva kA avatAra bhI mAna liyA gayA hai| vaise zakutalA-putra ke nAma para bhArata jaisI galata dhAraNAeM phailAne vAloM kI isa dezame koI kamI nahI hai / prazna uTha sakatA hai ki kyA kalpavRkSa kerala me jainamatam ke prasAra kI koI sUcanA detA hai? bhASA vaijJAnika jAnate haiM ki aise zabdo me bhI jo ki aba alaga-thalaga par3a gae haiM bahuta-sA itihAsa chipA hotA hai| malayAlama bhASA meM Ajakala pracalita paLaLIkkUDam zabda jisakA artha skUla hotA hai, kerala meM jaina prabhAva kI sUcanA detA hai| isa tathya ko kerala ke hI niSpakSa vidvAno ne svIkAra kiyA hai| malayAlama bhASA aura prAkRta adhyAya me isakI carcA kI gaI hai| samiti aura sabhA jaise ginatI ke zabdoM ke AdhAra para hI to vaidika yuga meM bhI gaNataMtra kI kalpanA kara lI gaI hai| pitR, duhita, mAtR jaise zabdoM ke uccAraNa-bheda ke kAraNa hI yUropa aura bhArata kI bhASAeM Arya-bhASA parivAra meM A gaI haiM aura bhASA vijJAna nAmaka eka vijJAna hI udbhUta Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/29 huA hai| isalie yaha mAnanA anucita nahIM hogAki jaina paraMparA meM bahucarcita zabda kalpavRkSa bhI kerala meM kisI samaya jainamatam ke lokapriya hone kA saketa de rahA hai vizeSa rUpa se usa samaya jaba ki kerala tamilagam kA eka bhAga thA / yahAM yaha ullekha karanA bhI ucita hogA ki nAriyala Aja bhI jaina pUjA aura vidhi-vidhAna kA eka anivArya aga hai| usake binA jaina maMdira meM pUjana kI kalpanA nahIM kI jA sktii| jaino me nAriyala kI eka pratIkAtmaka vyAkhyA bhI kI gaI hai| usake bAhara jaTAoM kA jo gherA hai, vaha sAMsarika jaMjAla kA pratIka hai jo ki krodha, mAna, mAyA, lobha, hisA Adi durguNo se bharA par3A hai| usako haTAne yA pratIka rUpa meM nAriyala ko phoDane para hI to AtmA apane zuddha, nirmala svabhAva ko prApta kara sakatA hai| nAriyala kI zveta garI isa zuddha AtmA kI pratIka hai| isa phala ke Upara AvaraNa me tIna AMkhe hotI hai jo ki jaina mata ke anusAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra kI pratIka hai| ye tInoM hI to mokSa pAne ke mArga yA upAya haiN| sabhavata. yahI kAraNa hai ki isa pratIkAtmaka phala nAriyala ko saMpUrNa bhArata meM jaina pUjA, vidhividhAna meM sarvocca sthAna prApta hai| kerala me sabarImalA kI vratapUrNa, ahiMsAvratI yAtrA para jAne vAle yAtrI bhI nAriyala caDhAte hai aura nAriyala phoDakara prasAda grahaNa karate haiN| ataeva kerala meM nAriyala ko kalpavRkSa kahA jAe to isame Azcarya kI koI bAta nahI hai| usake vibhinna bhAga keralavAsiyoM ko mudrA kamAkara dete hI haiN| paryaTana kI dRSTi me bhI kerala vizeSa mahatva rakhatA hai| kanyAkumArI, kollama samudrataTa, pUraba kAvenisa AlappI, vAyanADa ke sudara, sugaMdhapUrNa, hare-bhare parvata, vahAM pArzvanAtha kA jena darpaNa maMdira aura anya aneka jina madirana, citarAla gAva ke pAsa kI pahAr3I para caTTAno me khudI huI prAcIna jineMdra mUrtiyoM ora nAgarakovila kA vizAla maMdira jisame pArzvanAtha aura mahAvIra utkIrNa hai vizeSakara jaina paryaTako ke lie vizeSa AkarSaNa ke sthAna hai| kerala meM Aja bhI jainadharma ke anuyAyI haiM aura jinamadira haiN| bahusakhya jaina vAyanADa jileM me aura kAlIkaTa, kocIna jaise bar3e zaharo meM nivAsa karate hai| kerala jaise choTe rAjya meM nadiyo kI bhI bahutAyata hai| vahAM ikatAlIsa nadiyAM pazcimI ghATa se nikalakara arabasAgara meM milatI haiM jaba ki tIna nadiyA pUrva kI ora bahatI huI kAverI nadI meM vilIna ho jAtI haiN| sabase bar3I nadI bhAratapujA hai jo ki 234 ki mI laMbI hai| kerala ke hI kAsaragoDa jile meM jo ki karnATaka ko chUtA hai, eka nadI hai jisakA nAma hai cNdrgiri| yaha 104 ki mI laMbI hai aura karnATaka ke paTTI vanoM se nikalatI hai| isI nadI ke kinAre Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 kerala kI hI sImA meM eka pahADI caMdragirI nAma kI bhI hai| ina donoM kA nAma jaina samrATa caMdragupta maurya kI smRti meM rakhA gayA hai joki muni ho gae the| kerala kI rAjadhAnI trivedrama eka pahADI para basI huI hai aura manorama dRzya prastuta karatI hai| kAlIkaTa se vAyanADa taka kI yAtrA kA AnaMda hI nirAlA hai| vaise sArA kerala hI AkarSaka dRzya prastuta karatA hai| usake samudrataTa, harI-bharI parvata-zreNiyAM, una para kAjU, nAriyala kAlImIrca, ilAyacI Adi ke vRkSa use eka anokhI harItimA pradAna karate haiN| kisI paryaTaka ne ThIka hI likhA hai ki jisa Izvara ke hAthoM ne kerala kI racanA kI, usake sAtha hI hare the| kerala meM kevala prakRti ne hI vividhatA kI sRSTi nahIM kI hai, apitu vahAM mAnava vaza kI itanI adhika nasle pAI jAtI hai ki kerala ko mAnava vaMzakA eka saMgrahAlaya (thnolocical museusm) kahA jAtA hai| sabase prAcIna samajhI jAne vAlI negrITo nasla ke loga bhI vahAM hai jo jaMgaloM meM apanA Adima jIvana vyatIta kara rahe haiN| kADara, kANikkAra, malappaMDArama, mutuvara, ullATana tathA UrALi Adi isI prakAra kI jAtiyA haiN| negriTo logoM ke bAda Adya-oNsTrolAiDa nasala ke jana kerala meM aae| isa prakAra kI jAtiyAM haiMisalana, karimpAlana, kericciyana malaya rayana aura mala veTana aadi| unake bAda bhUmadhyasAgarIya jAtiyo ne bhArata sahita kerala meM praveza kiyaa| dakSiNa bhArata meM ya draviDa kahalAte hai| kerala ke nAyara, Ijavana aura veLaLALa jAti ke loga isI parivAra ke haiN| ina jAtiyoM ke saMbaMdha meM yorapIya vidvAnoM ke atirikta zrI ela ke ayyara aura e ke ayyara nAmaka pitA-putra ne bahuta mahatvapUrNa kArya kiyA hai| kerala ke vibhinna jAtiyoM ke saMbaMdha meM lagabhaga ATha hajAra pRSThoM kI sAmagrI kA adhyayana karate-karate prastuta lekhaka ko aisA lagA ki kerala kI jAtiyoM vizeSakara AdivAsI aura aspRSya karAra dI gaI jAtiyoM meM jaina cinha yA jaina smRtiyAM zeSa haiN| saMbhavataH rAjanItika yA dhArmika kaSTo ke dino meM ve parvatoM aura ghane jaMgaloM meM bhAga ge| isakI carcA eka alaga adhyAya me kI gaI hai| sabase bAda meM Aryo athavA brAhmaNa sabhyatA kA kerala meM praveza huA yAnI IsA se do-tIna sau varSa pUrva / kucha vidvAnoM kA mata hai ki jainoM aura bauddhoM kA Agamana kerala yA dakSiNa bhArata meM Aryo se bhI pahale ho cukA thaa| kerala meM jainamatam kA itihAsa jAnane ke lie prAcIna auraAdhunika kerala kA sImAoM kA jJAna kara lenA Avazyaka hai| AThavIM zatAbdI kerala tamilagam yA tamila deza kA eka bhAga thaa| usakI bhASA bhI tamila thI- malayAlama usase alaga nahIM huI thii| tamilagam kI sImA isa prakAra thI- uttara meM tirUpati parvata, dakSiNa meM kanyAkumArI aura pUrva tathA pazcima meM samudra / Adhunika kerala Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 ke pUrva meM tamilanADu ke nIlagiri, koyambatUra, madurai, rAmanAthapuram aura tirUjelavelI jile hai| pazcima meM arabasAgara hai jo lagabhaga 550 ki mI laMbA hai| uttara meM karnATaka kA dakSiNa kannaDa jilA tathA uttara pUrva meM kuDagu aura maisUra jile haiN| dakSiNa meM tamilanADu ke kanyAkumArI jile kA aMtima sthAna parassAlA hai jo ki kanyAkumArI se 56 ki mI hai| isa pustaka meM kanyAkumArI ko anya aneka lekhako kI bhAMti kerala kA hI eka bhAga mAnakara vivaraNa likhA gayA hai| yaha vivaraNa jilo ke anusAra diyA gayA hai| jo ki caudaha haiN| inake nAma haiM- 1. tirUanantapuram yA trivedram 2. kollam yA Qulon 3. pattanaMtiTTA Pathanamthitha 4. iDukkI Idukki 5 koTTAyam Kottayam 6 erNAkulam Ernakulam7. trizzura Trichur8. AlappI Aleppy9 malappuram Malappuram 10. kojhikkoDa Kozhikode 11 pAlakkADa Palghat 12. vayanADa Wynad 13. kaNNUra Cannanore tathA 14 kAsaragoDa Dasargod. kucha pracalita nAma isa prakAra hai erNAkulama aura kocIna yA koccI eka hI zahara mAne jAte haiM, kojhikkoDa kAlIkaTa kA nAma hai, pAlakkADa pAlaghATa hai, trirazUra tricUra hI sAmAnya taura para yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki kerala meM jaina samAja nahIM hogaa| kitu yaha tathya nahIM hai| itanA avazya hai ki janagaNanA saMbadhI AkaDo meM jaino kI sakhyA bahuta hI kama hotI he| sana 1681 kI gaNanA meM, kerala meM jainoM kI kula AbAdI 3500 ke lagabhaga Akalita kI gaI thii| isa saMkhyA ko vAstavika nahIM mAnA jA sktaa| isa kathana ke do kAraNa haiN| pahalA to yaha ki bhArata ke anya bhAgoM kI bhAMti kerala me bhI jainadharma ke anuyAyiyoM ko bhI hidU likha liyA gayA hogA isa bAta kI pUrI saMbhAvanA hai| gaNanA karane vAle bahuta kama loga yaha jAnate haiM ki jainadharma aura hidU dharma (vAstava meM vaidika dharma) do alaga-alaga dharma haiN| dUsarA kAraNa yaha hai ki svaya jaina loga bhI isa aura jAgarUka nahIM rahate ki ve vaidika dharma ke anuyAyI nahIM haiN| yaha bAta bhArata ke anya bhAgoM para bhI lAgU hotI hai| ___kerala meM jaina dharmAvalaMbiyoM kI saMkhyA kA kucha anumAna una bhaugolika kSetroM para vicAra karake lagAyA jA sakatA hai jinameM Ajakala jaina jana nivAsa karate hai| isa rAjya ke madhya pUrvI bhAga meM jainiyo kA vistAra sabase adhika hai| ve isa pradeza meM dUra-dUra taka gAMvo, choTe-bar3e zaharoM meM aura aMdarUnI bhAgoM meM bhI phaile hue haiM / yaha bhAga adhikatara pahADI hai / ye loga khetI karate haiN| kAphI, cAya, kAlImirca, ilAyacI Adi kI khetI vizeSa rUpa se kI jAtI hai nAriyala aura kAjU bhI pramukha upaja haiN| kucha samatala bhAgoM meM cAvala kI bhI khetI hotI . - . - . - - - - - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 kerala kI hI sImA meM eka pahADI caMdragirI nAma kI bhI hai| ina donoM kA nAma jaina samrATa caMdragupta maurya kI smRti meM rakhA gayA hai joki muni ho gae the| kerala kI rAjadhAnI trivedrama eka pahAr3I para basI huI hai aura manorama dRzya prastuta karatI hai| kAlIkaTa se vAyanADa taka kI yAtrA kA AnaMda hI nirAlA hai| vaise sArA kerala hI AkarSaka dRzya prastuta karatA hai| usake samudrataTa, harI-bharI parvata zreNiyAM, una para kAjU, nAriyala kAlImIrca, ilAyacI Adi ke vRkSa use eka anokhI harItimA pradAna karate haiN| kisI paryaTaka ne ThIka hI likhA hai ki jisa Izvara ke hAthoM ne kerala kI racanA kI, usake sAtha hI hare the| kerala meM kevala prakRti ne hI vividhatA kI sRSTi nahIM kI hai, apitu vahAM mAnava vaza kI itanI adhika nasle pAI jAtI hai ki kerala ko mAnava vaMzakA eka saMgrahAlaya (thnolocical museusm) kahA jAtA hai| sabase prAcIna samajhI jAne vAlI negrITo nasla ke loga bhI vahAM hai jo jaMgaloM meM apanA Adima jIvana vyatIta kara rahe haiN| kADara, kANikkAra, malappaDArama, mutuvara, ullATana tathA UrALi Adi isI prakAra kI jAtiyAM haiN| negriTo logoM ke bAda Adya-oNsTrolAiDa nasala ke jana kerala meM aae| isa prakAra kI jAtiyAM haiMisalana, karimpAlana, kericciyana malaya rayana aura mala veTana aadi| unake bAda bhUmadhyasAgarIya jAtiyo ne bhArata sahita kerala meM praveza kiyaa| dakSiNa bhArata meM ya draviDa kahalAte hai| kerala ke nAyara, Ijavana aura veLaLALa jAti ke loga isI parivAra ke haiN| ina jAtiyo ke saMbaMdha meM yorapIya vidvAnoM ke atirikta zrI ela ke ayyara aura e ke ayyara nAmaka pitA-putra ne bahuta mahatvapUrNa kArya kiyA hai| kerala ke vibhinna jAtiyoM ke saMbaMdha me lagabhaga ATha hajAra pRSThoM kI sAmagrI kA adhyayana karate-karate prastuta lekhaka ko aisA lagA ki kerala kI jAtiyoM vizeSakara AdivAsI aura aspRSya karAra dI gaI jAtiyoM meM jaina cinha yA jaina smRtiyAM zeSa haiN| saMbhavata rAjanItika yA dhArmika kaSToM ke dinoM meM ve parvatoM aura ghane jaMgaloM meM bhAga ge| isakI carcA eka alaga adhyAya meM kI gaI hai| sabase bAda meM AryoM athavA brAhmaNa sabhyatA kA kerala meM praveza huA yAnI IsA se do-tIna sau varSa puurv| kucha vidvAnoM kA mata hai ki jaino aura bauddhoM kA Agamana kerala yA dakSiNa bhArata meM AryoM se bhI pahale ho cukA thaa| kerala meM jainamatam kA itihAsa jAnane ke lie prAcIna auraAdhunika kerala kA sImAoM kA jJAna kara lenA Avazyaka hai| AThavIM zatAbdI kerala tamilagam yA tamila deza kA eka bhAga thaa| usakI bhASA bhI tamila thI- malayAlama usase alaga nahIM huI thii| tamilagam kI sImA isa prakAra thI- uttara meM tirUpati parvata, dakSiNa meM kanyAkumArI aura pUrva tathA pazcima meM samudra / Adhunika kerala Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 ke pUrva meM tamilanADu ke nIlagiri, koyambatUra, madurai rAmanAthapuram aura tirUjelavelI jile haiN| pazcima meM arabasAgara hai jo lagabhaga 550 ki mI laMbA hai| uttara meM karnATaka kA dakSiNa kannaDa jilA tathA uttara pUrva meM kuDagu aura maisUra jile haiN| dakSiNa meM tamilanADu ke kanyAkumArI jile kA aMtima sthAna parassAlA hai jo ki kanyAkumArI se 56 ki mI hai| isa pustaka meM kanyAkumArI ko anya aneka lekhako kI bhAMti kerala kA hI eka bhAga mAnakara vivaraNa likhA gayA hai| yaha vivaraNa jiloM ke anusAra diyA gayA hai| jo ki caudaha haiN| inake nAma hai- 1.tirUanantapuram yA triveMdram 2. kollam yA Quilon 3. pattanaMtiTTA Pathanamthitha 4. iDukkI |dukki 5. koTTAyam Kottayam 6. erNAkulam Ernakulam 7. trizzura Trichur8. AlappI Alleppy9 malappuram Malappuram 10. kojhikkoDa Kozhikode 11. pAlakkADa Palghat 12. vayanADa Wynad 13. kaNNUra Cannanore tathA 14. kAsaragoDa Dasargod. kucha pracalita nAma isa prakAra hai erNAkulama aura kocIna yA koccI eka hI zahara mAne jAte hai, kojhikkoDa kAlIkaTa kA nAma hai, pAlakkADa pAlaghATa hai, trirazUra tricUra hI hai| sAmAnya taura para yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki kerala meM jaina samAja nahIM hogaa| kiMtu yaha tathya nahIM hai| itanA avazya hai ki janagaNanA sabaMdhI AMkar3oM meM jaino kI saMkhyA bahuta hI kama hotI hai| sana 1681 kI gaNanA meM, kerala meM jaino kI kula AbAdI 3500 ke lagabhaga Akalita kI gaI thii| isa sakhyA ko vAstavika nahIM mAnA jA sktaa| isa kathana ke do kAraNa haiM | pahalA to yaha ki bhArata ke anya bhAgo kI bhAMti kerala meM bhI jainadharma ke anuyAyiyoM ko bhI hidU likha liyA gayA hogA isa bAta kI pUrI saMbhAvanA hai| gaNanA karane vAle bahuta kama loga yaha jAnate hai ki jainadharma aura hidU dharma (vAstava meM vaidika dharma) do alaga-alaga dharma hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki svayaM jaina loga bhI isa aura jAgarUka nahIM rahate ki ve vaidika dharma ke anuyAyI nahIM haiN| yaha bAta bhArata ke anya bhAgoM para bhI lAgU hotI hai| ___ kerala meM jaina dharmAvalaMbiyo kI saMkhyA kA kucha anumAna una bhaugolika kSetroM para vicAra karake lagAyA jA sakatA hai jiname Ajakala jaina jana nivAsa karate hai| isa rAjya ke madhya pUrvI bhAga meM jainiyo kA vistAra sabase adhika hai| ve isa pradeza meM dUra-dUra taka gAMvoM, choTe-bar3e zaharoM meM aura aMdarUnI bhAgoM meM bhI phaile hue haiN| yaha bhAga adhikatara pahADI hai| ye loga khetI karate haiN| kAphI, cAya, kAlImirca, ilAyacI Adi kI khetI vizeSa rUpa se kI jAtI hai nAriyala aura kAjU bhI pramukha upaja haiN| kucha samatala bhAgoM meM cAvala kI bhI khetI hotI hai kiMtu jaina jana isameM kama hI saMlagna hai| kucha kRSaka choTe khetoM ke mAlika Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/32 haiM to kucha bar3e phArmo ke| kucha khetoM ke svAmI jaina maMdira bhI haiN| yaha kSetra kAphI vizAla hai| isameM nivAsa karane vAle jaina mukhya rUpa se digaMbara jaina AmnAya ke haiN| inake aneka jaina madira aura caityAlaya haiM kiMtu kheda kI bAta hai ki isa bhAga ke jainoM ne jIrNa-zIrNa jaina maMdiroM ko girAkara unake sthAna para nae maMdiro kA nirmANa kara liyA hai| isase prAcInatA saMbaMdhI bahuta-sA sAkSya naSTa ho gayA hai| grAmoM Adi me baMTI isa kSetra kI hI AbAdI para vicAra kiyA jAe to yaha spaSTa bhAsita hogA ki kevala isI kSetra meM hI jainoM kI saMkhyA janagaNanA ke AMkar3oM se adhika hai| isa bhUbhAga kA darpaNa maMdira ,Dapatatavata jamaucasamaddha to kerala meM itanA prasiddha hai ki use pichale tIsa-paiMtIsa varSoM me hajAro jaina-ajaina loga kucha UMcI pahADI para hone para bhI dekha cuke hai| kerala kA yaha pradeza apane nae nAma vAyanADa ke rUpa meM hI jAnA jAtA hai| eka aura kSetra digambara jaina AmnAya se mukhya rUpa se saMbaMdhita hai| vaha hai kaNNUra aura kAsaragoDa hilo ke atargata prdesh| isa bhUbhAga meM jainadharma aura jaina janasaMkhyA ko, jaina maMdiroM ko sabase adhika hAni hiMdU dharma ke sAtha hI sAtha TIpU sulatAna ne phucaaii| usake atyAcAro ke kAraNa jaina janatA parvatoM kI ora bhAga gii| dUsarI kSati purtagAliyoM ne phuNcaaii| unhone goA meM aneka jaina madiro ko naSTa kiyA, karnATaka meM gerasoppA Adi ke kalAtmaka maMdiro ko to kSati pahucAI hI, kerala me bhI jaina maMdira naSTa kie| phira bhI jainadharma jIvita rhaa| isa pradeza meM eka atyaMta prAcIna caturmukha maujUda hai| ina atyAcAroM kA pariNAma yaha huA ki jaina AbAdI virala ho gii| kama saMkhyA meM hone para bhI isa bhUbhAga ne goviMda pe jaise jaina rASTra-kavi ko janma diyaa| gomaTeza dhudi ke isa mahAkavi ne kerala aura karnATaka donoM kA mastaka UMcA kiyA / kerala ke isa bhAga meM jainoM kI janasaMkhyA bahuta kama hai yaha saca hai| __ jaino kA zvetAbara samAja mukhya rUpa se kerala ke zaharI kSetra meM nivAsa karatA hai| yaha jaina samAja mUla rUpa se gujarAtI hai| isake pUrvaja lagabhaga pAMca sau varSa ghoDo para gujarAta se kerala vyApAra ke lie Ane prAraMbha hue the kiMtu apravAsiyo kI bhAti gujarAta se unakA nAtA nahI TUTA hai| vaha eka hI muhalle yA gujarAtI sTrITa meM rahate haiN| inake vyavasAya ke pramukha keMdra kerala ke bar3e zahara haiM / erNAkulama, koccI, maTTAnacerI, kobhikkoDa, AlappI isa prakAra ke nagaro meM mukhya haiN| yahAM ke jaina nAriyala, nAriyala kA tela, kAphI, kAlImirca, adaraka Adi kA vyApAra mukhya rUpa se karate haiN| kucha baDe udyoga bhI calAte hai jaise nAgajI puruSottamajI jo ki sAhU yA DAlamiyA kI bhAMti prasiddha haiN| TAimsa oNpha iMDiyA kI hI taraha vikhyAta malayAlama dainika mAtRbhUmi ke svAmI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/33 bhI jaina hI haiN| digambaroM meM kaoNphI ke pramukha utpAdaka ke rUpa meM zrI zAMtivarmA, zrI dharmapAla aura zrI santakumAra jAne-pahacAne nAma haiM / kerala ke zvetAMbara samAja vizAla aura suMdara maMdira bhI haiN| AlappI meM paccIsa lAkha kI lAgata se eka suMdara derAsara kA nirmANakiyA jA rahA hai| yaha samAja kallila ke guhA maMdira ko tIrthasthAna mAnatA hai ki hAlAMki vaha aba naMpUtiri ke adhikAra meM hai| uparyukta zaharoM me yadyapi zvetAMbaroM kI hI saMkhyA sabase adhika hai phira bhI zvetAMbara apane utsavoM Adi ko digambaroM ke sAtha sahayoga kara manAte haiN| isa kA eka udAharaNa prastuta lekhaka ko paryuSaNa parva kA diyA gyaa| aisA lagatA hai ki kerala ke ina zaharo meM zvetAMbara aura digambara kA bheda miTa gayA hai vaise apavAda to hara sthAna para hote haiN| vizeSakara maMdiroM aura atithigRhoM ke karmacAriyoM ke vyavahAra meM bhedabhAva kI bhAvanA kA kahIM-kahIM anubhava hotA hai| yaha samAja vaiSNavoM ke utsavo meM bhI sahayoga karatA hai| akele kojhikkoDa meM hI 150 se adhika zvetAMbara parivAra nivAsa karate haiN| isI prakAra yadi anya zaharoM ke zvetAMbaroM kI saMkhyA joDI jAeM to yaha pariNAma sAmane AegA ki kerala meM kevala zvetAMbaroM kI saMkhyA hI janagaNanA meM jainoM kI saMkhyA se adhika hogii| kerala ke malayAlamabhASI aura isa rAjya ke mUla nivAsI digambara jainoM aura zvetAmbara jainoM kI sakhyA janagaNanA ke AMkaDoM se kama se kama do gunI to avazya hogI aisA anumAna sahaja hI kiyA jA sakatA hai| yadi kerala ke jaina bhI apane kulanAmo yathA varmA yA varmana yA zAha athavA mehatAAdi ke sthAna para jaina zabda kA prayoga kareM to bhI janagaNanA ke AMkaDe vAstavikatA kI jhalaka de sakate haiN| kerala meM kucha jAtiyAM aura janajAtiyAM aisI bhI haiM jinameM jainatva ke saMketa pAe jAte haiN| isa prakAra ke varga meM sabase prathama hama nAyara jAti kA ullekha kara sakate hai| yaha sAmAnyata vizvAsa kiyA jAtA hai ki yaha jAti mUla rUpa se nAga jAti thI jisake upAsya deva sarpa phaNAvalI maMDita pArzvanAtha the aura unakI zAsana devI padamAvatI kI bhI uname bar3I mAnyatA thii| kerala meM sAmAjika krAMti ke sUtradhAra caTaTImpa svAmI ne yaha mata vyakta kiyA hai ki nAyara jAti ahiMsA ke siddhAMta ko mAnane vAlI thI, usakI apanI suvyavasthita zAsana vyavasthA thI aura vaha varNavyavasthA se aparicita thii| aisA lagatA hai ki yaha jAti pArzvanAtha ko to bhUla gaI aura nAgapUjaka ho gii| yahAM yaha bhI ullekhanIya hai ki hiMdU maMdiroM ke rUpa meM parivartita aneka jaina maMdiroM kA prabaMdha nAyara logoM ke hAtha meM thaa| isI prakAra padmAvatI devI bhI bhagavatI kahI jAne lagI aura unake maMdira bhagavatI maMdira kahalAne lge| kerala meM eka janajAti aisI bhI hai jo apane saMskAra jainoM se karavAtI hai| prastuta lekhaka ko aSTasahatrI brAhmaNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/34 jAti ke eka sadasya ne batAyA ki usakI jAti pahile jaina thI aura jisake ATha hajAra sadasyoM ko kisI samaya brAhmaNa banAyA gayA thaa| yaha eka rocaka bAta hai ki dakSiNa bhArata kI jAtiyoM saMbaMdhI eka atyaMta prAmANika graMtha meM brAhmaNa jAti ke vibhinna bhedoM kA utpatti Adi kA vivaraNa to upalabdha hai kiMtu aSTasahastrI brAhmaNoM kI utpatti ke saMbaMdha meM yaha graMtha mauna hai| isa lekhaka ne vibhinna jAtiyo aura janajAtiyo kI utpatti saMbaMdhI briTiza kAlIna vivaraNoM ko paDha kara aneka jAtiyoM meM jainatva ke saMketa pAe haiM jisakA ullekha usane apanI pustaka 'kerala meM jainamatam' meM eka svataMtra adhyAya meM kiyA hai| purAtatva kI dRSTi se dekheM to laghu kSetraphala vAle kerala me vartamAna meM bhI lagabhaga pacAsa jaina pUrAvazeSa milate haiM aisA kucha adhyayano se jJAta hotA hai| yaha tathya kisI samaya kerala me jaino kI bahuta bar3I saMkhyA kI ora saMketa karatA hai| - bI 1/324, janakapurI naI dillI-58 samatA bhAva samatA bhAva rahanA hI parama tapa hai| jJAnI jIva samatA bhAva meM sukhasAgara ko pAte haiM, usI meM magana ho jo haiM, usI ke zAntarasa kA pAna karate haiM, usI ke nirmala jala se karma-mala chuDAte haiN| samatA bhAva eka apUrva candramA hai, jisake dekhane se sadA hI sukhazAnti milatI hai| samatA bhAva parama ujjavala vastra hai, jisako pahinane se AtmA kI parama zobhA hotI hai| samatAbhAva | eka zIghragAmI jahAja hai, jisa para caDhakara jJAnI bhava sAgara se pAra ho jAte haiN| samatA bhAva ratnatraya kI mAlA hai, jisako pahinane se paramazAMti milatI hai| samatA bhAva paramAnandamayI amRta kA ghara hai, jisameM bhItara se amRtarasa rahate hue bhI vaha kabhI kama nahIM hotA hai| jo samatA bhAva ke svAmI haiM vahI parama tapasvI haiN| ve zIghra svataMtratA ko pAkara parama santoSI ho jAte haiM aura taSNA ke AtApa se rahita ho jAte haiN| - svataMtratA sopAna, ( bra. zItala prasAda jI) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/35 caDobha kA aitihAsika jinAlaya va dAna patra O lekhaka kundana lAla jaina caDobha kA zilAlekha purAttava jagata kA prasiddha jaina zilAlekha hai isase jahA kacchapadhAtI (kachavAhe) zAsakoM kA paricaya milatA hai vahAM lADa bAgaDa sagha ke AcAryo aura bhaTTArako kA bhI paricaya milatA hai| inameM se vijaya kIrti nAmaka bhaTTAraka ne yahAM vizAla jina caityAlaya banavAyA thaa| jise mahArAja vikramasiMha ne grAmadAna tailadAna Adi diye the. ina sabakA digdarzana isa zilAlekha se malatA hai isa zilAlekha meM isa grAma kA nAma caDoma utkIrNita hai jo kAlAntara me Doma kuNDa kahalAyA aura aba dUbakuNDa ke nAma se prasiddha hai| dekho zilAlekha kA unnIsa vA shlok| huA yaha ki sarvaprathama san 1866 me yaha zilAlekha zrI kaptAna zrI DablyU Ara maikavilI ko isamadira ke dhvasAvazeSo me prApta haA thaa| ata unhone Dov-Kund zIrSaka se romana lipi me isakA vivaraNa likhA jo zilAlekha ke "caDoma se milatA julatA hai, kAla parivartana ke kAraNa logo kI jihA se 'ca' uDa gayA aura Dobha bAkI baca gayA, jahA yaha zilAlekha dhvasAvazeSa mile vaha grAma aba bhI Dobha nAma se prasiddha hai| nAgarI lipi vAlo ne Dobha aura dobha ko doma ko dUbha-kuNDa meM parivartita kara diyA aura aba yaha dUba kuNDa ke nAma se hI prasiddha ho gayA hai| isame kuNDa zabda kA sayojana sabhavata usI rajakadraha nAmaka sarovara ke lie huA jise mahArAja vikramasiha ne mandira ke lie dAna diyA thaa| dUbakuNDa madhyapradeza ke murainA jile kI zyopura tahasIla kA eka pichaDA huA choTA sA AdivAsI grAma hai, rAjasthAna kI sImA se lagA huA hai| dUba kuNDa jAne ke lie gavAliyara, jhAsI aura zivapurI se base jAtI hai| gvAliyara zyopura rAjamArga para sau ki.mI para eka rAstA gorasa zyAmapura ko jAtA hai isa mArga para dasa ki.mI. bAda baoNI aura eka rAstA aura nikalatA hai jisa para karIba 3 ki mI. calane para DomagrAma pahucA jA sakatA hai| yahA hajAro jaina mUrtiyA astavyasta dazA me paDI hai inakI khoja khabara lene vAlA koI nahI hai| grAmINa loga inhe apanA devatA samajha pUjA karate hai kucha murtiyo ko to kuNDa ke kinAre agala bagala me cuna diyA gayA hai| kucha loga isa grAma ko cadobhA, caDobhA, camoDA, cabhoDA Adi nAmo se ullekha karate hai| jo bhrAntipUrNa hai| jaina samAja ko ina mUrti ke jIrNoddhAra hetu prayAsa karanA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/36 caahie| itihAsa aura purAtatva kI aisI bahumUlya saMpadA yo hI akAraNa naSTa ho jAve | yahA kI sArI purA sapadA murainA ke sagrahAlaya tathA gvAliyara ke gUjarI mahala sagrahAlaya me vyavasthita hai| dUba kuNDa Ajakala eka choTA sA upekSita AdivAsI grAma hai| para aba se lagabhaga nau sau varSa pUrva yaha eka prasiddha vyApArika kendra thaa| kacchapa ghAtI zAsakoM kI yaha rAjadhanI thI, yahA baDe baDe vyApArI vaNika jaina zreSThI jana rahA karate the, ina zreSThiyoM ne sAmUhika prayAsa se yahAM eka vizAla jinAlaya kA nirmANa karAyA thA, jinAlaya kA kSetraphala 750 phuTa lambA tathA 400 phuTa caur3A vargAkAra thA, isameM eka vistRta zilAlekha saMvat 1145 meM utkIrNa kiyA gayA thaa| zilAlekha kI bhASA vizuddha saskRta eva alakArika hai| isame sundara paitIsa zloka jinakI alakArika chaTA se mana mugdha ho jAtA hai |at meM gadya bhAga hai jo dAna patra sA pratIta hotA hai aura sarala saskRta gadya me hai| yaha zilAlekha san 1866 I. me kaptAna zrI DablyU.Ara. maikabilI ko isa maMdira ke bhagnAvazeSo meM milA thA, hosakatA hai yaha gvAliyara (myUjiyama kI sampatti ho)| isa zilAlekha ko lADabAgaDa sagha ke AcArya zAntiSeNa ke ziSya vijayakIrti ne racA thA tathA zrI udayarAja ne likhA thA aura "talhaNa" nAmaka zilpI ne bhAdrapada zuklA tRtIyA saMvat 1145 somavAra ke dina ise utkIrNa kiyA thaa| isa samaya kachavAhA zAsaka vikramasiha kA zAsana kAla thaa| rAjA vikrama siMha ne isa madira ke lie mahAcakra nAmaka grAma rajakadraha nAmaka sarovara tathA bAvaDI sahita vagIcAdAna me diyA thaa| sAtha hI eka goNI = 32 sera upaja para eka vizopaka (tatkAlIna sikko) karake rUpa meM svIkRta kiyA thA tathA cAra goNI gehU~ boyA jAne vAlA kheta dAna me diyA thA aura madira meM prakAza AratI ke lie aura sAdhuo ke mAliza mardanAdi hetu do karaghaTikA (eka prakAra kA mApa) taila bhI dAna meM dene kI ghoSaNA kI thii| uparyukta AmadanIse madira kI jIrNoddhAra aura marammata nirmANa Adi bhI karAyA jA sakatA thaa| aba hama pUre zilAlekha kA zlokAnusAra vistRta vivecana prastuta karate hai| pahale zloka me bha, RSabhadeva stuti hai jisakA bahuta sA aza truTita evaM khaNDita hai| dUsare meM bha. zAntinAtha kI alakArika bhASA me vaMdanA kI gaI hai| tIsare meM candra prabhu bhagavAna kI prArthanA kI gaI hai| cauthe meM mahAvIra svAmI ko praNAma kiyA gayA hai| pAcave meM gautama gaNadhara ko namana kiyA gayA hai, chaThe meM pakajavAsinI zrutadevatA (sarasvatI) kI vadanA kI gaI hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/37 sAtave se unnIsave zloka taka kacchapaghAtI zAsaka zrI bhImasena ke putra pANDu, rAjA arjuna, vidyAdhara, abhimanyu, rAjA bhoja, vijayapAla aura vikrama siha Adi zAsako ke bala, vIrya, zaurya, parAkrama, sAhasa, vikrabha Adi mAnavIya guNo kI prazasA atyAdhika saundaryapUrNa alakArika chaTA vAlI zabdAvalI me vistAra se varNita hai| aMtima zAsaka vikramasiha kA cadobha (Doma kuNDa = dUba kuNDa) nAmaka nagara thaa| bIsave zloka me isa nagara ke mahAna zreSThI zrI jAsUka kA ullekha hai jo jAyasavAla vazaja the ve samyagadRSTi the aura caturvidha sagha ko zraddhA pUrvaka cAra prakAra kA dAna diyA karate the| ikkIsa zloka me jAsUka ke putra jayadeva kA ullekha hai jo jinendra bhagavAna ke caraNAravinda me bhramara tulya rahA karatA thA tathA apane vaibhava se tathA yazakIrti se sArI dizAo ko dhavalIkRta kara diyA karatA thaa| bAIsave zloka me jayadeva kI patnI yazomatI kA ullekha hai jo rUpa, guNa, zIla svabhAva se sayukta thii| teisave zloka me inake (jayadeva aura yazomatI) do putra zrI RSi aura zrI dAhaDa kA ullekha hai jo sUrya candra kI bhAti daidIpyamAna the| caubIsave zloka me rAjA vikramasiha dvArA ina dono (RSi aura dAhaDa) ko zreSThI padavI se vibhUSita kiye jAne kA ullekha hai| paccIsave zloka me AcArya devasena kA ullekha hai jo laDavAgaDagaNa rUpI parvata ke liemaNi maNikya svarUpa the / ve zuddha samyagadarzana jJAna caritra rUpI alakAro se vibhUSita the, baDe baDe AcArya unakI AjJA zirodhArya karate the chabbIsave zloka me inake ziSya kulabhUSaNa kA ullekha hai jo ratnatrayA lakAra ke dhAraka the, vidvAno me agraNI the tathA nirvANa pramANa dhvani ko prasArita karane vAle the| sattAIsave zloka me inake ziSya durlabha sena kA ullekha hai jo ratnatraya se suzobhita the, sapUrNa zruta ke pAragAmI the aura Atma svarUpa ke jJAtA the| aThAisave zloka me inake ziSya zAtiSeNa kA ullekha hai jo zAstra rUpI sAgara ke pAragata the jinhone rAjA bhoja kI rAjasabhA me ziroratna pa. ambarasena ke samakSa aneko pravAdiyo ko apane vAka-cAturya se parAjita kiyA thaa| 26 va 30 ve zloko me inake ziSya vijaya kIrti kA ullekha hai jinhone guru caraNo kI kRpA se puNya prApta kara ratnatrayAtmaka zuddha buddhi prApta kI thI tathA isa prazasti ko sUkti ratno se ala kRta kiyA thaa| inhI guru kI kRpA se paramAgama kA sArabhUta dharmopadezAtmaka viziSTa jJAna pAyA thaa| aura Ayu aura zarIra ko nazvara eva vinAzIka smjhaa| 31 se 34 ve zloka taka zrI dAhaDa, zrI kUkeka, zrI sarpaTa, zrI devadhara, zrI mahIcandra, zrI haradeva ke mAmA zrI lakSmaNa aura goSThika Adi jaina zrAvako kA ullekha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/38 hai jinake sAmUhika sahayoga se yaha aitihAsika vizAla jina mandira kA nirmANa huA thaa| paitIsave zloka me isa aitihAsika jinAlaya kA saundarya pUrNa chaTA kA alakArIka bhASA meM varNana kiyA hai| __ ata me gadya bhAga dAna patra ke rUpa me utkIrNa hai| jisame rAjA vikrama siha dvArA ghoSita vibhinna dAnA kA vivaraNa hai| sarvaprathama to mandira kI pUjA arcA tathA bhaviSya me TUTaphUTa yA jIrNoddhAra hetu mahAcandra nAmaka grAma dAna me diyA thaa| __ jisame cAra goNI gehU bone lAyaka kheta bhI thaa| goNI eka droNa ke barAbara hotA thA aura eka droNa 32 sera barAbara hotA thA isa taraha 28 sera gehU jisame boyA jA sake aisA vizAla kheta thaa| sAtha hI eka goNI anAja para eka vizepaka (tatkAlIna sikkA yA mudrA) kara ke rUpa me bhI nizcita kiyA thaa| sAtha hI rajaka draha nAmaka vizAla sarovara madira ke lagA diyA thA jisase kheto kI sicAI ho tathA aura anya kAryo me prayoga meM lAyA jA ske| isake atirikta pUrva dizA me sthita bagIcA aura usame vidyamAna bAvaDI bhI (nAyikA) dAna me dI thii| madira me AratI tathA rozanI prakAzAdi hetu eva munijano eva sAdhu sagho ke zarIra mardana mAliza Adike lie do kara ghaTikA pramANa (eka prakArakA mApa) taila bhI dAna me diyA thA(pradIpa munijana zarIra sabhyajanArtha kA ghaTikA dvaya taila dabhavAn) isa ullekha se jJAta hotA he ki muni mahArAjo me taila mAliza kI prathA pracalita thii| jo Aja ke yuga eka prazna cinha khaDA kara detA hai| isa taraha uparyukta sapUrNa dAna mahArAja vikrama siha ne jaba taka sUrya candramA rahe taba taka ke lie diyA tathA anurodha kiyA hai ki bhaviSya me jo koI zAsaka ho vaha isa dAna kI rakSA kA pAlana karatA rahe / atima zloka me likhA hai ki sagarAdi baDe-baDe cakravartI rAjA isa pRthvI para zAsana karate rahe aura jisane jitanI bhUmi pAI usane utanA hI usakA phala pAyA ata isa vAkya se apanna prayojana siddha karate hue bhAvI zAsaka isa dAna kI rakSA karate rhe| isa prazasti ko udayarAja ne likhA tathA tilhaNa nAmaka zilpI ne utkIrNa kiyA / savat 1145 bhAdrapada zukla tRtIyA somavAra sabako magalamaya ho| zruti kuTIra 68, vizvAsa nagara zAhadarA dillI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/39 caDobha kA jina mandira o namo vItarAgAya A......dravi................. nA........dyatpAdapITha luThan madAra sraga mada gujadali manniSTha saaraavinnm| tatpAda...........vadvaca..........ramu..........tA, sa.....vi........vedvegamivAkarotsa RSabhasvAmI zriyestAtsatAm / / 1 / / vibhrANo guNa sahati hatatama stApo nija jyotiSA, yuktAtmApi jagati sagaja jaya zcakre sArAgANiya / unmAdyanmakaradhvajorjitajagaja grAsollasatkesarI, sasArogragadacchide stu sa mama zrI sA (zAM) ti nAtho jina. / / 2 / / jADaya sasvada khaDita kSayamapi kSINAkhilopakSaya, sAkSAddIkSitamakSibhirdadhadapi prauDhakalaka tthaa| cinhatvAdyadupAta mApya satata jAta stathA nadakRc candra sarva janasya pAtu vipdshcndrprbhorhnsnH||3|| so (zo) kAno kaha sakula ratitRNa zreNi praNazyabhrama ....... tmA dhvaga pUgamudgatamahAmithyAtva bAtadhvani, yo rAgAdi mRgopaghAta kRta dhI yA'nAgninA bhasmasAd bhAva karmavanaM ninAya jayatAtsoya jina. sanmatiH / / 4 / / prasAdhitArtha gurbhavya pakajAkara bhaaskr.| atastamopaho vostu gautamo muni sattamaH / zrI majjinAdhipati sadvadanAravida, mudgacchadacchataravo (bo) dha samRddhagandham / adhyAsya yAjagati pakaja vAsinIti, khyAti jagAmajayatu su (zru) ta devatA sA / / 6 / / AsItkacchapaghAta vaza tilaka strailokya niryadyaza., pADu zrI yuvarAja sUnura sama dyadabhImasenAnugaH / zrImAnarjuna bhUpatiH patirapAmakyA ya tulyatA, no gAbhIryaguNena nirjita jagaddhanvI dhanurvidyayA / / 7 / / zrI vidyAdharadevakArya nirataH zrI rAjyapAla haThAta, kaThAsthicchidanekabANa ninahai hatvA mhtyaahve| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/40 / / 8 / / / / 6 / / || 10 / / / / 11 / / DiDIrA bali candramaNula milanmuktA kalApojjavalai strailokya sakala yazobhiracalai ryojasra mA pUrayat yasya prasthAnakAlotthita jaladhiravAkAra vAditra, zabdAvegAnnirgacchadadri pratimagaja ghaTA koTi ghaTAravAzca / sasarpanta samatAdahamahamikayA pUrayato viremu, / rodA radhra bhAga giri vivaragurU ghatpratidhvAna mizrA. dikcakrA krama yogya mArgaNa gaNAdhArAnanekAn guNAna, cchinnAnaniza dardhAdvaghukalA sasparddhamAna dhutIna / sunucchinna dhanurguNa vijayinopyAjo vijorjita, jAto ramAdabhimanyuranyanRpatInAma manyamAnastRNam yassAtyadabhuta vAhavAhana mahAzastra prayogAdiSu, prAvINya pravikalpita pRthumati zrI bhoja pRthvI bhujA / cchatrA lokana mAtra jAtabhayato dRptAribhagaprada, syAsya rayAdaguNa varNane tribhuvane ko labdha varNa prabhu turagakhara khurAgrotkhAta dhAtrI samuttha, sthagayadahima rasme (zme) maMDala yatprayANe / pracuratara rajonyAzeSatejasvite jo hatimacirata evA (za) satIvAni vAram zaradamata mayUkha pe svadaza prakAza, prasara damitakIrti vyApta dikcakravAla / ajanivijayapAla zrI matIrabhAnmahIza, zamita sakala dhAtrI maDalakleza lesa (za) bhaya yacchatrUNA tridazatarUNIvIkSitaraNe, krameNAzeSANA vyataradasadapyAtmani sdaa| satopya zannAdAdavanivalayasyAdhikamato, vu (bu) dhAnAmAzcarya vyatanuta narendro hRdicaya taramAdikramakAri vikramabharaprArabha nirbhedita, protugAkhila vairivAraNaghaTedyanmAsa kubhasthala / zrI mAnvikramasiMha bhUpatirabhU danvarthanAmA sama, sarvAsA (zA) prasaradvibhAsura yaza sphAra sphuratkesara vA (bA) lasyApi vilokya yasya paridhAkAra bhuja dakSiNa, kSINAzeSa parAzraya sthiti dhiyAvIrazriyA sazritam / sarvAgeSvagRhanAgraha mahakArA dahapUrvikA, rAjya zrIrakatAdhigasya vimukhI sarvAnyapa vargata atyatodRpta vidvitimirabharabhidicchAditAnIti, / / 12 / / || 13|| / / 14 / / / / 15 / / / / 16/ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/41 tArA cakrevizvaka prakAzaM sakala jagadamadAvakAzaM ddhaane| niHparyAya digAsya prasaraduka rAkrAMtadhAtrI dharendra, yasmin rAjAM su (zu) mAlinya haha sati vRthaivaiSako nyoNshumaalii|| 17 / / yadigjaye varaturaMga khurAna sagakSuNNavanI valayajanya rjobhisrpt| vidveSiNAM puravareSu tirohitAnya vastUkaraM pralayakAla mivaadidesh|| 18 / / tasya kSitIzvaravarasya pura samasti vistIrNazobhamabhito'pi caDobha saMjJam / prAptepsitakraya samagra digAgatAgi vyavarNyamAna vipnnivyvhaarsaarm|| 16 / / AsIjjAyasapUrvi nirgata vaNigvazAva (ba) rAmIzubhAn, jAsUkaH prakaTAkSatArtha nikaraH shresstthiiprbhaadhisstthitH| samyagdRSTi rabhISTa jainacaraNa dvadArcane yodadau, pAtraughAya caturvidha trivibudho dAna yutaH zraddhayA || 20 / / zrImajjinezvara padAburuha dvirepho, visphAra kIrtidhavalIkRta digvibhAgaH / putrosya vaibhavapada jydevnaamH| sImAyamAnacarito janisajjanAnAm ||21|| rUpeNazIlena kulena sarva strINA guNairapyaparaiH shirss| pada dadhAnasya babhUva bhAryA yazomatIti prathitA pRthivyAm / / 22 / tasyAmajIjanadasAvRSi dAhadAkhyau putrau pavitravasurAjita cArUmUrtI / prAcyAmivArkazazinau samayaH samastasapatprasAdhaka jana vyavahAra hetU / / 23 / pronmAdyatsakalAri kujara ziro nirdAraNodyadyazo, muktAbhUSitabhUrabhUrapi bhiyAnnonmArgagAmIca yaH / sodAdvikramasiMha bhUpati rati prIto yakAbhyA yuga, zreSThaH zreSThi pada puretra parama prAkAra saudhapaNe || 24 / / AsIdvizuddhatarabodha caritra dRSTi niHzeSa sUrinatamastaka dhaaritaajnyH| zrI lATavAgaTa gaNonnatarohaNAdri maNikya bhUta carito guru devasenaH || 25 / / siddhAnto dvividhopyavAdhitadhiyA yena pramANa dhvaniH, grantheSu prabhavaH zriyAmavagato hastastha muktopamaH / jAtaH zrI kulabhUSaNokhila viyadvAsogaNagrAmaNI., samyagdarzanabodha caraNAlakAradhArI tataH || 26 / / ratnatrayAbharaNadhAraNajAta zobhastasmAdajAyata sa durlabhasena suuriH| sarva zrutaM samadhigamya sa haiva samyagAtmasvarUpa nirato bhavadiddhadhIryaH / / 2711. AsthAnAdhipatau budhAdivigaNe zrI bhojadevenape, sabhyevaMbarasena paDita ziroratnAdiSUdyanmadAn / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/42 yonekAn zatazo vyajeSTa paTutAbhISTodyamovAdinaH, zAstrAMbhonidhi pAragobhavadataH zrI zAMtiSaNo guruH / / 28 / / guru caraNa sarojArAdhanAvApta puNya prabhavadamala buddhiH zuddharatnatrayosmAt / ajani vijayakIrtiH sUktaratnAvakIrNA jaladhibhuvabhivaitAM yaHprazasti vyadhattaH || 26 / tasmAdavApyaparamAgama sArabhUtaM dharmopadezamadhikAdhikata prabodhAH / lakSyAzca badhu suhRdAMca samAgamasya matvAyuSazca vapuSazca vinazvaratvaM 11 30 / / prArabdhA dharmakAMtAra vidAhaH sAdhu dAhaDaH / sadvivekazca kUkeka: sUrpaTaH sukRte paTuH || 31 / / tathA devadharaH zuddhaH dharmakarmadhuraMdharaH / candrAlikhita nAkazca mahicandraH zubhArjanAt / / 32 / / guNinaH kSaNAnAzi zrI kalAdAna vicakSaNA. | anyepizrAvakAH kecidakRtedhanapAvakAH / / 33 kiMca lakSmaNasajJobhUd haradevasa maatulH| goSThiko jinabhaktazca sarvazAstra vicakSaNa. / / 34 / / zRgbhagrolilakhatAbara varasudhA sAndra dravApADura, sArtha zrI jina mandira trijgadAnadaprada / sundaraM / sabhUyedamakArayanguruziraH sacAriketvabara, prAtenocchalateva vAyuvihate dhImAdizatpazcatAm || 35 / / gadya : arthatasya jinezvara maMdirasya niSpAdana pUjana saskArAya kAlAntara sphuTita truTita pratIkArArthaM ca mahArAjAdhirAja zrI vikramasiMhaH sva puNyarAzera pratihataprasara paramopacaya cetasi nidhAya goNI prati vizopaka godhUma goNI catuSTaya vApayogya kSetra ca mahAcakra grAmabhUmau rajakadraha pUrva digbhAga vATikA vApI smnvitaa| pradIpa munijana zarIra samyaMjanArthaM kara ghaTikA dvaya ca dattavAn / taccAdrArka mahArAjAdhirAja zrI vikramasiMhoparodhena / bahubhirvasudhAbhUmi muktA rAjabhiH sgraadibhiH| yasya yasya yadA bhUmi stasya tasya tadA phalam / / iti smRtivacanA nnijamapi zreyaH pryojn| manyabhAnaiH sakalairapi bhAvimibhUmipAlaiH prati pAlanIyamiti / " lilekhodayarAjo yAM prazasti zuddhadhIrimAm / / utkIrNavAn zilAkUTa stIlhaNa staaNsdkssraam||" saMvat 1145 bhAdrapada sudi 3 somadine, maMgala mhaashriiH|| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8011 vIra sevA mandira kA mAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') | varSa-48 kiraNa-4 akTUbara-disambara 95 | .. ............... 1. sambodhana 2. paMca parameSThI-svarUpa 3. zrAvaka kA svarUpa (AcAryA jainamatI jaina) 4. AgamoM ke prati visaMgatiyAM (padmacandra zAstrI) 5. jaina paramparA meM parazurAma (zrI rAjamala jaina) 6. prAkRta vaidyaka (zrI kundanalAla jaina) 7. sAMkhya yoga darzana meM pratipAdita ahiMsA para jainadharma kA prabhAva (DaoN. jayakumAra jaina) ...... ............. vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja naI dillI-110002 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rU. vArSika mUlya : 6 ru., isa aka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAo eva maMdiro kI mAMga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 48 kiraNa-4 anekAnta vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 akTUbara-disambara vi.ni.saM. 2522 vi.saM. 2052 1665 sambodhana kahA paradesI ko ptiyaaro| manamAne taba calai paMtha ko, saoN jhiginai na skaaro| sabai kuTumba chaoNDi itahI, puni tyAgi calai tana pyaaro|| dUra disAvara calata Apa hI, kou na rAkhana haaro| koU prIti karo kina koTika, anta ho igo nyaaro|| dhana sauM ruci dharama ko bhUlata, jhU lata moha maeN jhaaro| ihividhi kAla anaMta gamAyo, pAyo nahiM bhava paaro|| saoNce sukha so vimukha hota hai, bhrama madirA mtvaaro| cetahu ceta sunahu re 'bhaiyA' Apahi Apa sa~ bhaaro|| kahA paradesI ko ptiyaaro|| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/2 paMcaparameSThI-svarUpa ghaNaghAi kammarahiyA kevalaNANAiparamaguNa shiyaa| cautisa adisayajuttA, arihaMtA erisA hoti|| NaTTa kammabaMdhA aTTamahAguNasamaNNiyA prmaa| loyaggaThidA NiccA siddhA je erisA hoti|! paMcAcAra samaggA pNciNdiydNtidppnniddlnnaa| dhIrA guNagaMmIrA AyariyA erisA hoti|| rayaNattaya saMjuttA jiNa kahiya payatthadesayA sUrA / NikkaMkhabhAvasahiyA ubajjhAyA erisA hoti|| vAvAravippamukkA cauviha rAhaNA sayA rttaa| NiggaMthA NimmohA sAhU ederisA hoti / / artha 1 jo sapUrNa ghAtiyA karmo se rahita hai, kevalajJAnAdi paramaguNa ke dhArI haiM, cauMtIsa atizaya virAjamAna haiM, so hI arahata kahalAte hai| 2 jinhone aSTakarmo ke bandhano kA nAza kara diyA hai, jA Ara mahAguNa karake sahita parama arthAt baDe hai, loka ke agrabhAga meM sthita haiM, nitya haiM ve siddha hai| 3 jo darzana-jJAna- caritra-tapa aura vIrya rUpa AcAro se pUrNa hai, pacendriyarUpI hAthiyoM ke mada ko dalana karane vAle haiM, dhIra hai aura guNo me gambhIra haiM ve AcArya hote hai| 4. jo ratnatraya se yukta haiM, jinendra praNIta padArtho ke upadezaka hai, jo icchArahita aise bhAva sahita hai aise upAdhyAya kahe jAte haiN| 5 jo sarva vyApAra se rahita hai, cAra prakAra ArAdhanA me sadA lavalIna haiM jo nirgrantha aura moha rahita hai ve sAdhu hote haiN| - "niyamasAra' se Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka kA svarUpa : pradUSaNa vihIna samAja kI saMracanA le AcAryA zrImatI jainamatI jaina ema e 'bhAvaka'zabda 'zramaNa' zabda kI taraha jaina saskRti aura jainAgamo kI maulika nidhi hai| 'manusmRti' Adi me 'gRhastha' zabda jisa artha meM prayukta huA hai usI artha me jaina AcAryoM ne zrAvaka zabda kA prayoga kiyA hai| zrAvaka ke kramika vikAsa kA avasAna paramAtmA kI prApti me hotA hai| zrAvaka samAja kI ikAI hai / ata: svastha samAja kA nirmANa usake AcaraNa para nirbhara hai| ___ jaina dharma jaina ora jainadharma ke sambandha me bhI prasaga vazAt cintana Avazyaka hai| 'jaina' zabda usa samudAya ke lie prayukta hotA hai jo 'jina' ko apanA pUjya mAnate hai| dUsare zabdo meM 'jinadeva' kI upAsanA karane vAle jaina kahalAte hai / 2 kahA bhI hai ___ "jinasya sambandhIdaM jinena proktaM vA jainm3|" uparyukta kathana kA nihitArtha yaha hai ki jaina kisI jAti yA sampradAya vizeSa ke vyakti nahI hote hai, balki ve sabhI prANI jaina kahalAte hai jo 'jina ko apanA abhISTa mAnakara unake dvArA pradarzita mArga kA anukaraNa karate hai| aba prazna hotA hai ki 'jina' kise kahate hai? 'jina' zabda 'jaya' yA jItane' artha vAlI dhAtu se banA hai| halAyudhra koza me batalAyA gayA hai ki 'ji' dhAtu me iNa viajIti' isa sUtra se naka pratyaya joDane para jina zabda banA hai| ata jayatIti jina' isa vyutpatti ke anusAra jItane vAlA jina kahalAtA hai| lekina bhautika padArtho ko jItane vAlA yA laDAI me apane zatruo ko jItane vAlAjina nahI kahalAtA hai taba kise jItane vAlA jina kahalAtA hai? isa sabadha meM sarva prathama AcArya kunda-kunda ne vicAra kiyA haiM ve kahate haiM 'Namo jiNANa jida bhavANa"4 arthAta bhava ko jItane vAlA jina kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jina kAraNo se saMsAra me AvAgamana hotA hai, una kAraNoM ko jItanA jina hai| jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmo ke vazIbhUta hokara AtmA ko sasArarUpI jagala, meM bhaTakanA par3atA hai| ata TIkAkAro ne krodha, mAna, mAyA, lobha rupI kaSAyoM aura karma rupI zatruoM ko jItane vAle ko ji.5 kahA hai| ata rAga-dveSa se rahita aura anantajJAnAdi catuSTaya se yukta Apta jinadeva yA sarvajJa kA upadeza jaina dharma kahalAtA hai| gambhIratA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/4 se dekhA jAya to kahA jA sakatA hai ki zuddha AcAra aura vicAra ke dvArA jIvana ko yathArtha vikAsa ke lie gati pradAna karane vAlA ora zuddhAcaraNa kA pAlana karane vAle prANiyo ko nimna sthAna se ucca sthAna para pahuMcAne vAlA dharma jaina dharma kahalAtA hai| jaina dharma meM AcAra-vicAra kI ahiMsA pradhAna hai| kahA bhI hai syAdvAdo vidyate yatra pakSapAto na vidyte| ahiMsAyAH pradhAnattva jaina dharma sa ucyte|| ___ ata ahisAvAda anekAntavAda, syAdvAda, aparigrahavAda eva anIzvaravAda jaina dharma ke stambha hai| (ba) mAnava kA carama lakSya sukha kI prApti hai : bhAratIya manISiyo ne batalAyA hai ki uttama guNa) sa yukta manuSya-janma sasAra kA sAra hai manuSya sukhI honA cAhatA hai| vaha jIvana kA abhyudaya cAhatA hai / vaha aise sukha ko prApta karanA cAhatA hai, jo abAdhita aura ananta ho| dUsare zabdoM meM svarga aura mokSa ke sukha ko prApta karanA mAnava-jIvana kA carama lakSya hai| isa sukha kI prApti dharma ke dvArA hI sambhava hai| ata dharma mAnava jIvana kA parama sAra hai 8 sukha kI prApti bhAratIya cintako ne netika AcAraNa sa mAnI hai| yahI kAraNa he ki jaina-AcAryoM ne "cAritta khalu dhammo" kahakara caritra ko mokSa kA sAkSAta kAraNa mAnA hai| astu, pravRtti aura nivRtti rupa dharma gRhastha aura muni dharma kI apekSA se do prakAra kA hai| kahA bhI hai 11 "sa dharmo hi dvidhA proktaH sarvajJena jinAgame / ekazca zrAvakAcAro dvitIyo munigocrH||" anyatra bhI kahA hai "do ceva jiNavarehi, jAijarAmaraNa vippmukkehiN| logammi pahA bhaNiyA, sussamaNa susAvago vA vi||" iname munidharma zreSTa hai isa lie AcArya amRta canda sUri ne kahA hai ki jo munidharma kA pAlana karane meM asamartha hai aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udita hone se viSayo ko nahIM chor3a sakatA hai use zrAvaka dharma kA upadeza denA caahie| aisA nahI karane se vaktA daMDa kA bhAgI hotA hai|12 (sa) zrAvaka dharma kA srota yahA~ jijJAsA hotI hai ki vartamAna me zrAvaka dharma nirupaka jo sAhitya upalabdha hai usakA srota kyA hai? yahA~ ullekhanIya hai ki jaina dharma ke upadezaka yA tIrthakara Agamo ke bhAva kartA aura gaNadhara dravyakartA hote hai| sarva prathama zrAvaka dharma kA upadeza Adi tIrthakara RSabhadeva ne diyA thA aura unake gaNadhara vRSabhasena ne unake isa upadeza ko upAsakAdhyayana nAmaka sAtave aga me nirUpaNa kiyA thaa| yaha vizAla aga thaa| kahA gayA hai ki isa aga ke samasta pado kI sakhyA 11 lAkha sAta hajAra thI aura eka-eka pada me 16 arava 34 karoDa 83 lAkha 6 hajAra 8 sau varNa the| AdinAtha bhagavAna kA anukaraNa ajitanAtha Adi tIrthakaroM ne kiyaa| isa yuga ke aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne jisa zrAvaka dharma kA nirupaNa kiyA thA, tadanusAra gautama gaNadhara ne Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 'upAsakAdhyayana' nAmaka aga meM use gUthA thaa| isake pazcAt sudharmA svAmI Adi kevaliyo viSNu Adi zruta kevaliyo ne ukta agAnusAra zrAvaka dharma kA nirupaNa kiyA / vI ni saM 683 ke pazcAt kramazaH kAla ke prabhAva se aga pUrvo ke aMza ke jJAtA AcArya dharasena se jJAna prApta kara puSpadanta-bhUtabalI ne paTakhaNDAgama kI racanA kI aura isake pazcAta AcArya kunda-kunda ne prAkRta bhASA me apane caritra pAhuDa me sarva prathama sakSipta zrAvaka dharma kA ullekha kiyA hai| isake pazcAt AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakA cAra meM svAmI kArtikeya ne kArtikeyAnu prekSA meM AcArya raviSeNa ne padma carita, AcArya jinasena (dvitIya) ne mahApurANa, amRtacandra ne puruSArtha siddhayupAya somadeva ke upAsakAdhyayana aura haribhadrAcArya kRta sAvayapannatti me zrAvaka dharma upalabdha hai| isake atirikta amitagati zrAvakAcAravasunandi zrAvakAcAra, sAvayadhamma dohA, sAgAradharmamRta dharmasaMgraha zrAvakAcAra, praznottara zrAvakAcAra, guNabhUSaNa zrAvakAcAra, dharmopadeza pIyUSavarSa zrAvakAcAra, lATI saMhitA pacavizatikAgata zrAvakAcAra, bhAvasagraha ardhamAgadhI prAkRta bhASA me racita upAsakAdhyayana Adi zrAvaka dharma nirUpaka vizAla sAhitya kA sRjana prAkRta saskRta apabhraza aura hindI bhASAoM meM huA hai| inake AloDana se jJAta hotA hai ki jaise-jaise zrAvaka apane dharma ke prati zithila hote gaye vaise-vaise hI AcAryo ko zrAvakadharma meM saMzodhana aura parivarddhana karate hue tata sambandhI sAhitya kA sRjana karanA pdd'aa| vIsavI zatAbdI ke AcArya jJAna sAgara AcArya kunthusAgara paM kailAzacandra siddhAnta zAstrI pa DA pannAlAla sAhityA cArya DA mohana lAla mehatA paM hIrA lAla nyAyatIrtha Adi ne zrAvaka dharma kA vizleSaNa eva vivecana apanI-apanI kRtiyo me kiyA hai| (da) zrAvaka kA artha 'zrAvaka' zabda utanA hI prAcIna hai jitanA jaina dharma hai| prAkRta bhASA me ise 'sAvagga' bhI kahate hai| sarAvagI aura sarAka zrAvaka ke hI rUpa hai| bihAra, vagAla, uDIsA Adi me sarAka nAmaka jAti kA nAmakaraNa zrAvaka dharma kA pAlana karane se huA pratIta hotA hai / ApTe ne zri + Nvula' pratyaya joDakara zrAvaka zabda kI niSpatti mAnI hai| lekina 'zrAvaka' zabda 'zru zramaNa' dhAtu se banA hai| pANinI ke 'zrava zrace13 sUtra se 'zrava' ke sthAna para 'U' hone aura vartamAna kAla ke eka vacana kA pratyaya lagAne para zrRNoti rupa banatA hai / ata sunane vAle ko zrAvaka kahate hai| lekina yaha zrAvaka kA sAdhAraNa artha hai| jainAgamo me jinendra ke upadiSTa tattvo ke sunane vAlo ko zrAvaka kahA gayA hai|14 AcArya haribhadra 15 ne kahA bhI hai ___ saMmattadaMsaNAI paidiyaha jai jaNA suNeI y| sAmAyariM paramaM jo khalu taM sAvagaM vintii|| arthAta samyagdarzana Adi prApta kara jo pratidina muniyoM se utkRSTa sAmAcArI (sajjanoM dvArA AcArita) sAdhu evaM zrAvaka se sambaddha kriyA kalApa sunatA hai, use Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 zrAvaka kahate hai| isI prakAra pa AzAdhara ne sAgAra dharmAmRta kI svopajJa TIkAo me kahA hai ki guru Adi se jo dharma sunatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai|16 (ka) zrAvaka' meM Agata tInoM akSaroM kI vyAkhyA kI apekSA : zrAvaka zabda kA gaThana 'zrA' 'va' 'ka' ke mela se huA hai isa dRSTi se abhidhAna rAjendra koza me zrApaka kI nirukti karate hue kahA gayA hai ki zrAvaka meM 'zra' zabda tatvArtha zradvAna kA sUcaka hai| 'va' zabda sAta dharmakSetro meM dhana rupI bIja bone kI preraNA karane kA saketa karatA hai| 'ka' zabdaklipTa yA mahApApo ko naSTa karane kA saketa karatA hai| karmadhAraya samAsa kie jAne para 'zrAvaka' niSpanna hotA hai|17 ata guruo se paraloka hitakArI samyaktva sunane vAlA zrAvaka kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki zrAvaka samyagdarzana ko dhAraNa kara jaina zAsana ko sunatA hai, dAna detA hai, sukRta eva puNya ke kArya karatA huA sayama kA AcaraNa karatA (ya) zrAvaka vAcI zabda * naina vADamaya meM zrAvaka ko sAgAra agArI, gRhastha, aNuvratI, upAsaka dezasayamI, vivekavAna, saMyatAsaMyata, paMcamagaNa sthAnavartI virakticitta vAlA Adi kahate hai| ata ina zabdoM ke artha bhI vicAraNIya haiN| (i) sAgAra : sAgAra zabda sa + AgAra se banA hai| ata ina zabdo nA AgAra sahita hotA he use sAgAra kahate hai| pUjyapAdAcArya savArthasaddhi18 me kahate hai ki Azraya cAhane vAle jise svIkAra karate hai, use AgAra (ghara) kahate hai| jisake ghara hai use AgArI kahA hai| caritra pAhuDa19 me AcArya kundakunda ne parigraha yukta ko sAgAra kahA hai| paM AzAdhara ne sAgAra dharmamRta kI svopajJa TIkA20 meM parigraha sahita ghara me rahane vAle ko sAgAra kahA hai| uparyukta paribhASAo se phalita hotA hai ki jo parigraha se yukta hai vaha sAgAra hai| bhale hI vaha jagala ko hI apanA Azraya samajhatA ho| saparigrahI jahA rahegA vahI usakA ghara hogaa| (ii) upAsaka : kA artha vaha vyakti jo upasanA kare / dUsare zabdo me apane iSTa deva, guru dharma kI upAsanA21 arthAta ArAdhanA yA sevA karane vAlA upAsaka kahalAtA hai| jo gRhastha vItarAga deva kI sadaiva pUjA, bhakti stuti Adi karatA hai, vItarAga dharma me zraddhA rakhatA hai aura usakI ArAdhanA karatA hai, nirgrantha muniyo kI sevA (vaiyAvRtya) karatA hai, vItarAga dharma meM zraddhA rakhatA hai aura usakI ArAdhanA karatA hai| isI kAraNa se gRhastha ko upAsaka kahate haiN| DA mohanalAla mehatA ne kahA bhI hai "zramaNavarga kI upAsanA karane ke kAraNa vaha zramaNopAsaka athavA upAsaka kahalAtA hai| yahA~ vizeSa rupa se ullekhanIya hai ki ardhamAgadhI vADa maya me zrAvaka ke lie samaNopAsaka, upAsaka, eva zramaNabhUta zabdoM kA adhikatara prayoga kiyA gayA hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 (iii) aNuvratI : hisA, corI, asatya, kuzIla (abrahmacArI) aura parigraha ina pA~co pApoM kA tyAga kara zubha kAryoM ko karanA vrata kahalAtA hai| ata ahisA, acaurya, satya, brahmacarya ora aparigraha ye pA~ca vrata kahalAte hai| inakA aMza rupa se pAlana karanA aNuvratI kahalAtA hai| aNuvratI ko deza saMyamI, deza virata bhI kahate hai| (4) saMyatAsaMyata : jo sthUla trasajIvo kI hisAdi kA tyAgI hone se sayata he aura sUkSma sthAvara kI hisA kA tyAga na karane ke kAraNa asayata hai, use sayatAsayata kahate haiM22 bhaTTa akalaka deva ne kahA bhI hai / 24 kSAyopazamika virata aura avirata pariNAma saMyatAsaMyata kahalAtA hai| athavA anAtyantikI (apUrNa) viraktatA sayamAsayama hai| tAtparya yaha hai ki jo sayata bhI hai aura asayata bhI hai, use sayatAsayata kahate hai| ise paMcama guNasthAnavartI bhI kahA jAtA hai| (5) paMcama guNasthAna vartI : isa dRSTi se zrAvaka paMcama guNa sthAna vartI hotA hai| kyo ki yahA apratyAkhyAnAvaraNa kapAya to nahI hotI, lekina pratyAkhyAnAvaraNa ke hone se pUrNa saMyata nahIM hotA hai| caturtha guNasthAna vartI jIva pAkSika zrAvaka kahalA sakatA hai kintu isa jIva ke vilkula bhI saMyama nahIM pAyA jAtA hai| vaha sthAvara aura trasa jIvoM kI hisA se virata nahIM hotA hai25 isalie vaha naiSThika zrAvaka nahIM kahalAtA hai paMcama guNasthAnavartI ko zrAvaka kahane kA dUsarA kAraNa yaha hai ki vaha sthAvara kI hisA to karatA hai, kintu trasa kI hisA nahI karatA hai| (ra) zrAvaka ke guNa pa AzA dhara (26) jI ne zrAvaka ke una guNo kA ullekha kiyA hai, jinako dekhakara use vAstavika sAgAra yA zrAvaka mAnA jA sakatA hai|ye guNa nimnAkita 1 nyAyapUrvaka dhana kmaanaa| 2 guNa-guruo kI pUjA krnaa| 3 sadgI (prazasta vacana bolnaa)| 4 nirvAdha tri varga sevana / tadarha (gRhinnii-sthaanaaly)| 6 hRImaya (ljjaashiil)| 7 yogya aahaar-vihaar| 8 Arya samiti (stsgtivaalaa)| 9 praajny-(vivekvaan)| 10 kRtajJa 11 vazI (jitendiy)| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) yoga anekAnta/8 12 zravandharmavidhi (dhrmshrvnn)| 13. dayAlu 14 adharma bhI (paapbhiiruu)| (1) nyAyopAttadhana : zrAvaka ko nyAyapUrvaka dhana kamAnA caahie| jo anyAya pUrvaka dhana kamAtA hai use zrAvaka nahI kahA jA sakatA hai| (2) guNaguruna bhajana : zrAvaka me dUsarA guNa yaha honA cAhie kI vaha guNo kI, gurujano aura jo guNavAna hai unakI pUjA kare, unakA sammAna kare aura unake prati yathocita vinamra ho| sadgI : zrAvaka meM hita-mita vacana volane kA guNa honA caahie| (4) nirbAdha trivarga-sevana : dharma, artha aura kAma ina tIna vargo ke yogya strI, grAma aura makAna vAlA zrAvaka ko honA caahie| (6) hImaya (lajjAzIla) : zrAvaka me samucita lajjA honA caahie| yogya AhAra-vihAra : zrAvaka me sAtvika bhojana karane aura ucita sthAno ma AvAgamana karane kA guNa honA caahie| (8) Aryasamiti : zrAvaka me sajjano kI sagati kA guNa honA caahie| (9) prAjJa : zrAvaka ko vivekavAna honA caahie| (10) kRtajJa : kRtajJatA guNa honA caahie| kisI ke upakAra Adi ko nahIM bhUlanA caahie| vazI : zrAvaka ko jitendriya honA caahie| (12) dharma zramaNa : zrAvaka me dharma sunane kI icchA honA caahie| (13) dayAlu : dIna dukhiyo ke prati dayA kA guNa honA caahie| (14) pApakAryoM se Darane kA guNa honA caahie| (la) zrAvaka kI paribhASA evaM vizleSaNa :___1. AcArya kundakunda : AcArya kundakunda ke grantho me 'cAritra prAbhva (26) me pAca aNuvrata tIna guNavrata aura cAra zikSA vrata rupa sayama kA AcaraNa karane vAle vyakti ko sAgAra kahA gayA hai| 2. svAmI kArtikeya : svAmI kArtikeya ne 'kArtikeyAnu prekSA' me sarvajJa dvArA kahe gaye dharma ke do bhedo kA ullekha kiyA hai kintu isame zrAvaka kI paribhASA upalabdha nahIM hai| 3. svAmI samantabhadra : inake ratnakaraNDa zrAvakAcAra28 me bhI zrAvaka kI koI paribhASA nahIM dI gaI hai, kintu sakala aura vikala kI apekSA caritra ke do bheda vatalAkara AcArya kundakunda kI taraha pAMca aNuvrata tIna guNavrata aura cAra prakAra ke zikSAvrata rupa vikala caritra gRhasthoM ke hone kA ullekha kiyA hai| isase siddha hotA hai kijo vAraha prakAra ke vikala carita ko dhAraNa karatA hai, vaha zrAvaka kahalAtA (11) hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 9 4. AcArya jinasena : inhone apane mahApurANa me yadyapi zrAvaka kI koI paribhASA nahI dI hai, lekina sAgAra ke parIkSaNa ke krama me vahA~ kahA gayA hai ki manuSya aNuvrato kA dhAraka dhIra aura vIra evaM gRhasthoM meM pradhAna hai| ve hI dhanavAna Adi se sammAnanIya hai cakravartI bharata ne gIle hare ghAsa akuro puSpoM aura phalo se vyApta bhavanAgana se jo loga adara Ae unheM bhagA diyA aura jo dayAlu tathA pApa bhIru loga usa rAste ko choDakara dUsare rAste se Ae unakA sammAna kiyA kyoki ve parva ke dina harita aMkurAdi me sthita nirdoSa ananta nigodiyA jIvo kI hisA nahI karanA cAhate hai / ukta kathana se spaSTa hai ki AcArya jinasena ne una aNuvratayo aura pApa bhIruo ko zrAvaka kahA hai, jo parva ke dino me ananta nigodiyA jIvo kI hisA nahI karate hai, gyAraha prakAra se kramaza: zrAvaka ke dharma kA pAlana karate haiM aura ijyA, vArtA, dattI, svAdhyAya, sayama aura tapa rupa kula dharma kA pAlana karate hai / (5) AcArya amRtacandra sUrI AcArya amRtacandra sUri ne apane puruSArtha siddhayupAya ( 3/41) me hisA, asatya vacana, corI kuzIla aura parigraha kA eka deza rUpa se tyAga karane vAle aura deza cAritra kA pAlana karane vAle ko upAsaka kahA hai| tAtparya yaha hai ki hiMsAdi paoNca pApo kA aMza rUpa se tyAga karane vAlA zrAvaka kahA gayA hai| (6) somadeva sUri : somadeva sUri ne adharma se rahita aura dharma kArya ke karane ko caritra kahakara sAgAra aura anAgAra kI apekSA se usake do bheda kie hai| deza (azI) rUpa se cAritra kA pAlana karane vAle vyakti ko unhone (yazastilaka campU 6/246-248) meM zrAvaka kahA hai| isI prakAra se cAmuNDarAya amitagati AcArya aura vasunandi ke grantho me zrAvaka kI koI paribhASA dRSTigocara nahIM hotI hai| (7) AcArya pUjyapAda ne umAsvAtI ke "samyagdRSTi zrAvaka ityAdi sUtra kI vyAkhyA karate hue kahA hai "vaha avirata samayagdRSTi apravyAkhyAnAvaraNa karma ke kSayopazama se pariNAmo kI prApti ke samaya vizuddhi kI prakarSatA hone se zrAvaka hotA hai 29 tAtparya yaha hai ki apratyAkhyAnAvaraNa karma caritra mohanIya kA eka bheda hai jisake udaya se dezavirati jIva kucha nahI kara sakatA hai| isake kSayopazama se jIva ke pariNAmoM meM nirmalatA A jAtI hai| (8) paM. AzAdhara : ne sAgAra kI nimnAMkita paribhASAe~ dI hai (ka) jisa prakAra ( vAta pitta aura kapha ina tIna prakAra ke) doSoM kI viSamatA se utpanna hone vAle ( prAkRta sAdhya prAkRta asAdhya, vaikRta sAdhya aura vaikRta asAdhya ina) cAra prakAra ke jvaro se dukhI manuSyo me hita aura ahita kA jJAna nahI hotA hai usI prakAra anitya azuci, duHkhita Adi padArtho ko nitya, pavitra sukha aura apane se bhinna strI Adi para padArthoM ko apanA mAnane rupa AdikAlIna avidyA (ajJAnatA) rupI ( bAta, pitta evaM kapha kI ) viSamatA se utpanna hone vAlI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/10 AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra prakAra kI sajJAo rupa jvara se pIDita eva sadaiva Atma-jJAna se vimukha hokara iSTa-aniSTa aura rAga-dveSa indiyoM ke viSayo meM lIna vyakti ko sAgAra kahate hai |30 (kha) bIja aura aMkura kI taraha anAdikAlIna ajJAna ke kAraNa santati rupa paramparA se Ane vAlI parigraha ko chor3ane meM asamartha aura viSayoM me mUrchita hone vAle ko sAgAra31 kahate hai| (ga) jo samyagdRSTi ATha mUla guNo ora bAraha vrato kA pUrNa rupa se pAlana karatA hai arahata siddha AcArya,upAdhyAya aura sAdhu ina pAca parameSThiyo ke caraNo ko zaraNa mAnatA hai, pradhAna rupa se cAra prakAra ke dAna detA hai, pAca prakAra kI pUjA karatA hai aura veda vijJAna rupI amRta ko pIne kI icchA karatA hai, vaha zrAvaka kahalAtA hai / 32 aMtaraga meM rAga-dveSa Adi ke kSaya kI hInAdhikatA ke anusAra prakaTa hone vAlI AtmA kI anubhUti se utpanna sukha kA uttarottara anubhava hone vAle aura vAhya me trasa hisA Adi pAca pApo se nivRtta hone vAle gyAraha dezavirata nAmaka pacama guNa sthAna vartI dArzanika Adi sthAno ma munivrata kA icchuka vyakti kisI eka sthAna ko dhAraNa karatA hai, use zrAvaka mAnatA hU / zraddhA kI dRSTi se dekhatA hU/33 (gha) "nirdoSa samyaktva ko dhAraNa karanA nirdoSa vAraha vrata kA pAlana karanA aura mRtyu ke samaya vidhipUrvaka sallekhanA karanA sAgAra kA pUrNa dharma hai34. sAgAra kI uparyukta paribhASAo kA vizleSaNa karane para nimnAkita niSkarSa nikalate hai (a) sAgAra anAdikAlIna ajJAnatA ke kAraNa AhAra, bhaya maithuna ora parigraha ina cAra saMjJAo ke prApta hone aura na hone dono avasthAo me duHkhI rahatA hai| kyoki jisase saMkliSTa hokara isa loka me aura viSayo kA sevana karane se paraloka me jisake kAraNa dukha rahatA hai| kyoki jisase sakliSTa hokara isa loka me aura viSayo kA sevana karane se paraloka me jisake kAraNa du kha milatA hai, use sajJA kahate hai / saMkSepa me icchA ko sajJA kahate haiM / ina sajJAo ke bhogane se pApArjana hotA hai| ata paraloka me du kha kI prApti hotI hai| (A) zrAvaka sadaiva sacitta bhAI-bandhu Adi meM aura ucitta makAna Adi meM mamatva bhAva rakhatA hai / ahaMkAra aura mamakAra rakhane ke kAraNa iSTa padArtho me rAga karatA hai aura aniSTa padArtho me dveSa karatA hai| rAga-dveSa ke kAraNa vaha AtmA ke svarupa kA cintana nahI kara pAtA hai| ata vaha sasAra me bhaTakatA rahatA hai| (i) zrAvaka parigraha meM Asakta hotA hai| (I) indriyoM ke viSayoM me lIna rahatA hai| (ai) zrAvaka ATha mUla guNoM kA pAlana karatA hai| (ai) zrAvaka 12 vratoM kA pAlaka hotA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 (A) paca parameSThiyo kA ArAdhaka hotA hai| (au) cAra prakAra ke dAna detA aura pAca prakAra kI pUjA karatA hai| (aM) hiMsAdi pAMca pApoM kA tyAgI hotA hai| (a) samyaktva kA dhAraka hotA hai| (ka) ata kAla me sallekhanA karatA hai| (kha) para padArtho aura Atma svarupa jAnane ke lie bheda vijJAna ko jAnane kA icchuka hotA hai| padmanandi35 ne uparyukta sabhI mahatvapUrNa vAto kA ullekha karate hue kahA hai ki "gRhastha avasthA me jinendradeva kI ArAdhanA kI jAtI hai, nirgrantha meM vinaya, dharmAtmA me prIti evaM vAtsalya, pAtro ko dAna, vipattigrasta ke prati dayA, buddhi se dAna tatvo kA abhyAsa vrato evaM gRhastha dharma se prema kiyA jAtA hai, nirmala samyagdarzana dhAraNa kiyA jAtA hai. aisI gRhastha avasthA vidvAno ke lie pUjya hai| isase bhinna avasthA dukha rupa hai| zrAvaka kI pratimAoM ko grahaNa karane ke pahale juA Adi vyasano kA tyAga smaNIya hai|" uparyukta kathana se siddha hotA hai ki sAta vyasano kA tyAga karanA zrAvaka ke lie Avazyaka hai| dUsarI bAta yaha hai ki ATha mUla guNo kA pAlana karanA bhI Avazyaka hai| kyoMki sAta vyasanoM kA tyAga aura ATha mUla guNo kA pAlana kiye binA zrAvaka nahIM kahA jA sakatA hai| pa rAjamalla ne pacAdhyAyI me kahA bhI hai36 "ye ATha mUla guNa svabhAva se yA kula paramparA se palate hue A rahe hai| inake binA na vrata hote hai aura na samyaktva hI hotA hai| ina mUla guNo ke vinA jIva nAma mAtra se bhI zrAvaka nahIM hotA hai phira pAkSika Adi kaise ho sakatA hai? isI prakAra gRhastho ko yathA zakti vyasano kA tyAga karanA caahie| paM AzAdhara37 ne bhI kahA hai "jinendra deva kI AjJA me zraddhA rakhate hue hisA kA tyAga karane ke lie madya,mAsa madhu aura pAca kSIrI phala tyAga ina mUla guNo ko dhAraNa karanA caahie| yahA sAta vyasano aura ATha mUlaguNoM kA vivecana apekSita nahI hai| (ba) zrAvaka ke chaH Avazyaka karttavya jaina vADa maya meM zrAvaka ke katipaya anivArya karttavyo kA ullekha huA hai| yazastilaka campU38 meM somada va sUri ne devapUjA, guru pUjA, svAdhyAya, sayama, tapa ora dAna ye cha Avazyaka karma yA karttavya batAeM hai / zrAvako ko ye cha kAma pratidina karanA caahie| padmanandi39 ne kahA bhI hai devapUjA gurupAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTa krmaannidinedine|| sakSepa meM kahA gayA hai ki jisa prakAra dhyAna aura adhyayana zramaNa ke pramukha kartavya hai| inako kiye vinA muni vAstava me muni nahIM kahalAtA hai| usI prakAra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/12 dAna aura pUjA zrAvaka ke pramukha kartavya hai / inako kiye binA zrAvaka zrAvaka kahalAne kA adhikArI nahIM hotA hai|40 uparyukta Avazyaka kAryoM ke kiye vinA vyakti zrAvaka kahalAne kA bhI adhikArI nahIM hotA hai| isa kathana se spaSTa hai ki zrAvaka ke Avazyaka kartavyoM ko batalAkara jainAcAryoM ne zubhapravRtti ko jAgRta karane aura naitikatA ke pracAra karane meM mahAna yogadAna kiyA hai| yadi zrAvaka apane kartavyo kA samucita rupa se pAlana kare to use anya Azramo ke dharmoM kA pAlana karane kI AvazyakatA nahIM zrAvaka yA gRhasthAvasthA hI eka aisI avasthA hai jo svaya dhArmika naitika jIvanayApana karate hae dUsaro ke kartavya pAlane meM sahAyatA karatA hai| yahI karaNa hai ki dharma niSTha aura kartavyaniSTha nirmohI zrAvaka ko zithilamohI RSiyoM se bhI adhika pavitra kahA gayA hai| kahA bhI hai "yadyapi (zuddhAcAraNa karane vAle) sAdhu samasta gRhasthoM se sayama meM uttama hote hai, lekina zithilAcArI kisI bhikSu kI apekSA gRhastha saMyama meM uttama hote haiN| padmanandi ne kahA bhI he-"jo ratnatraya samasta devendro aura asurendrA se pUjita hai mukti kA advitIya kAraNa hai, tathA tInoM loko ko prakAzita karane vAlA hai, use sAdhujana zarIra ke sthita hone para bhI dhAraNa karate hai / usa zarIra kI sthiti utkRSTa bhakti se die gaye jina sadagRhasthoM ke anna se rahatI hai una guNavAna sadgRhasthoM kA dharma kise na priya hogaa| arthAt saba ko priya hogaa|41 manusmRti42 me bhI kahA hai - "sarveSAmapi caiteNaM vedasmRti vidhAnataH / gRhastha ucyate zreSThataH sa trInatonvimarti hi|| yathA nadinadA :sarve sAgareyanti saMsthitima / tathaivAzramiNA : sarve gRhasthe yAnti sNsthitim||" arthAta brahmacArI, gRhastha, vAna prastha aura yati ina Azramo se veda zAstrAnusAra gRhastha zreSTha hai, kyoki roSa tIno kA gRhastha hI pAlana karatA hai| jisa prakAra nadI nAle saba samudra me jAkara sthita rahate haiM usI prakAra saba Azrama vAle gRhastha me sthita rahate hai, (kyoki manuSya kI utpatti) tathA pAlana gRhastha se hI hotA hai| aba jijJAsA hotI hai ki jaba saMyamI zrAvaka zithilAcArI RSiyo se bhI adhika pavitra hai to kyA vaha zrAvaka dharma kA pAlana karate hue usI bhava me dukha se chuTakArA pAkara mokSa prApta karatA hai yA nahIM? isakA samAdhAna bhI zrAvakAcAra me kiyA gayA hai| mokSa pAhuDa TIkA43 me kahA gayA hai ki ukhalI cakkI, cUlhA, ghaDA aura jhADU ye pacasUnA doSa zrAvaka me pAe jAte hai, isalie unako usI bhava meM mokSa nahIM milatA hai| kintu uttama prakAra se apane dharma kA pAlana karane se deva-manuSyoM ke sukha ko bhogatA huA tIsare pAMcave yA AThaveM bhava meM siddha ho jAtA hai| A vasunandi eva pa AzAdhara ne bhI aisA hI kahA hai|45 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 upasaMhAra : zrAvaka dharma ke uparyukta vivecana ke pazcAta Aja ke sandarbha me usakI upAdeyatA para vicAra karanA bhI Avazyaka hai| dharma kisI vyakti vizeSa ke lie nahIM hotA hai| use apanAkara sabhI vyaktiyoM kA abhyudaya ho sakatA hai| pratyeka vyakti kA abhyudaya samAja aura rASTra kA abhyudaya hai, kyoMki vyakti sadAcArI, nirdoSa niraparAdha sukhI aura satuSTa jIvana vyatIta kara sakatA hai / sapUrNa vizva kI vikaTa samasyAe hala ho sakatI hai| pa kailAzacandra zAstrI ne apanI kRti jaina dharma me kahA bhI hai "jainadharma meM pratyeka gRhastha ke lie pAca aNuvrato kA pAlana karanA Avazyaka batalAyA hai| yadi unhe sAmAjika aura rAjanaitika jIvana kA bhI AdhAra banAkara calA jAe to vizva kI aneka maulika samasyAeM saralatA se sulabha ho sakatI (3) Aja hisA, bhUTha, corI, balAtkAra, durAcAra, anAcAra. sacaya, azAnti beImAnI Adi se samAja pradUSita ho rahA hai| ina burAiyoM ko dUra karane ke lie zrAvaka dharma kA ImAnadArI se pAlana karanA Avazyaka hai| hisA, asatya, corI, vyabhicAra aura parigraha kA tyAga karane aura ahiMsAdi kA pAlana kara jahA~ eka ora sadAcAra kA pracAra hone se vizva kA paryAvaraNa zuddha banAyA jA sakatA hai, vahIM dUsarI ora tAmasika madyamAsa ora madhu bhakSaNa kA tyAga karane jala chAla kara pIne se svastha dimAga kA nirmANa ho sakatA hai aura sAtvika bhAvo kA prasAra kiyA jA sakatA hai| (4) niSkarSa rUpa meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki juA na khelane se vezyAgamana aura para strI gamana ke tyAga karane se durAcAritA, anaitikatA, vAsanAo kA vinAza ho sakatA hai| vahIM dUsarI ora zikAra na khelane aura jIva dayA karane se bhI pramoda, kAruNya madhyastha bhAvanA utpanna hotI hai / paraspara me rAga-dveSa kI bhAvanA janma nahI letI hai| duzmana ke prati usakA bhAva utpanna hotA hai ki - "hara cIja nahIM eka madakaja para, eka roja idhara, eka roja udhara / napharata sena dekho duzmana ko zAyada vaha muhabbata kara baitthe|" (5) Aja bhautikatA ke yuga meM vizva me kRtrima AvazyakatAoM ke kAraNa mAnava asaMtuSTa aura dukha se grasta hai| zrAvaka dharmAcaraNa ke dvArA kRtrima icchAo kA niroghakara sukhI ho sakatA hai| deva darzana karane se mana pavitra ho jAtA hai aura zAnti kA anubhava hone lagatA hai| mana me bhautika vilAsatA kI vastuo ke prati vitRSNA ho jAtI hai, aura anta. karaNa se AvAja Ane lagatI hai "dekhakara na phisalo Upara kI saphAI para varka cAMdI kA caDhA hai gobara kI miThAI pr|" Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 14 sakSepa meM kahA jA sakatA hai ki jaina dharma ne jIne kI kalA sikhAI hai / sayamI zrAvaka apane jIvana (Atmika) zakti kA vikAsa karatA huA paramAtma pada prApta kara sakatA hai| hamAre aneka nirmohI evaM utkRSTa saMyamadhArI muni hamAre patha pradarzaka hai evaM Adarza bhUta hai| jaina dharma me zithilAcAra kA koI sthAna nahI hai| yahI kAraNa hai ki samantabhadra jaise AcArya ko kahanA paDA hai ki mohI muni apane pada se cyuta ho jAtA hai| ata: Aja zrAvako kA uttaradAyitva adhikatara baDha gayA hai| use zrAvaka dharma kA pAlana bhI karanA he ora zramaNo kI vaiyAvRttya Adi karate hue aisA prayAsa karanA hai ki ve kisI prakAra se mohI na ho ske| sahAyaka grantha- saMdarbha sUcI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 yazastilaka 6/2 (i) vahI 1/15-16 (ii) pa medhAvi dharmasaMgraha zrAvakAcara 1 / 4-5 cAritaM khalu dhammoM jo so samotti NidiTTho mohakkhoha vihINoM pariNAmo appaNoM husamo / pravacanasAra 1/7 pUjyapAdAcArya sarvArtha siddhi 9/18 pR - 333 (ka) praznottara zrAvakAcAra 1 / 22, (kha) svAmI kA gA 304 (ga) ratna karaNDa zrAvakAcAra 3/4 | yo yatidharmamakathayannupadizati gRhastha dharmamalpamati / tasya bhagavatpravacane pradarzitaM nigrahasthAnam / / amRtacandrAcArya puruSArtha siddhayupAya, 118 draSTavya madhya siddhAnta kaumudI sUtra, 550 zrRNoti jinoditaM tatvamiti zrAvakaH / zubhacandraH kArtikeyAnuprekSA TIkA, gAthA 330 pR 236 zrAvaka prajJapti gAthA-2 15 16 zraNoti gurvAdimyoM dharmamiti zrAvakaH / 1 / 15, pR0 141 17 vasunandi zrAvakAcAra, pR-20 para uddhRta / 18 7/19 pR 269, gAthA 29 12 manusmRti 6187 padamaprabha mallidhArI deva niyamasAra, tAtparyavRtti, gAthA 139/ jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR 344 | 13. 14 * paMcAstikAya gAthA / (i) pa. kA tAtparya vRtti TIkA, pR-41 (ii) pra sA tAtparyavRtti 3/6 caturgatimahAvarte saMsAra kSAra sAgara / manuSyaM durlabhaviddhi guNopetaM zarIriNAma / / A sakalakIrti praznottara zrAvakAcAra 1/14 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 19 sAyAi saggathe. / gA 21 20. bhavya kumudacandrikA TIkA 1/2, 1 2 21 DA mehatA mohanalAla jaina AcAra (pArzvanAtha vidyAzrama zodha sasthAna jainAzrama, vArANasI, san 1966 pR83 22 (i) tattvArthasUtra-7 | (ii) sAgAra dharmAmRta 2/80/ (ii) savArtha si TIkA 4/5 23 paJcasagraha (bhAratIya jJAnapITha banArasa) 1/13, 134-135 24 tatvArtha vArtika (i) 2/5/8 pR. 108 (ii) vahI 6/12/7 pR 5221 25. jIvakANDa (paramazruta prabhAvaka maNDala, AgAsa, sana 1972 gAthA 6-5 26 sAgAra dharmAmRta (zrAvakAcAra sagraha bhAga-2 1/11 __ cAritraprAbhRta,gAthA, 22 / 28 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 3/5 29 AcArya pUjyapAda sarvarthasiddhi 9/45 pR. 458 30 sAgara dharmAmRta 1/2 31 vahI 1/3 32 vahI 1/15 33 vahI sAgAra dharmAmRta, 1/16 34 vahI sAgara dharmAmRta 1/12 35 paJcavizatikA 1/13-14 36 uttarArdha kArikA 724-728 37 sAgAra dhAmRta-2/2-3 38. yazastilaka campU (upAsakAdhyayayana), 8/879 39 pacaviMzatikA 6/7 / 40 samaNa suttaM dvitIya khaMDa 22, zloka 297 41 paMcavizatikA 1/12 6/89-90 43 gAthA-12 para uddhadhRta / sijjhai taiyammi bhave paMcamae kovi sttmtttthmaae| bhuMjivi sura-maNuyasuhaM pAvei kameNa siddhapayaM / / vasunandizrAvakAcAra, gAthA 539 / / pa. AzAdhara; sAgAradharmAmRta, 8/111 evaM svopajJa ttiikaa| prAkRta zodhasasthAna vaizAlI (bihAra) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoM ke prati visaMgatiyA~ le padmacandra zAstrI, naI dillI saMpAdana aura saMpAdaka paramparita-prAcInatama digambara Agama prAya sArvajanika prAkRta-bhASA meM nibaddha hai| unake sapAdana ke lie jaba koI anya vyakti svaya sannaddha hotA hai athavA anya kisI ko sapAdana ke lie prerita karatA hai taba hama socate haiM ki jaba Agamo ke mUlakartA unakA svaya sapAdana kara cuke taba anya kisI ko unake saMpAdaka gAnI rApAdanakartA banane kA adhikAra hI kahA~? hama nahIM samajha pAe ki prAcInatama AgamoM ke nae-nae sapAdaka banane kI paramparA ne kaba aura kaise janma liyA? yA kisI mUlakartA ne kaba kisI anya ko sapAdana ke lie adhikRta kiyA? hamArI samajha se veda, Agama, kurAna, bAibila, gurugrantha sAhiba jaiso kA sapAdana nahI, apitu chAyAnukaraNa hotA hai| yadi kadAcit durbhAgyavaza kAlAntara me chAyAnukaraNakartAoM kI ajJAnatA yA asAvadhAnI se chAyAnukaraNa meM vibhinna pratiyo me bheda paDa gayA ho to vahA~ kisI eka prati ko Adarza mAnakara anya pratiyoM me upalabdha pATha bhedo ko yathAzakya TippaNa meM dene kI prAcIna paramparA hai / isake sivAya kisI ko aisA adhikAra prApta nahIM ki vaha racayitA kI sva-hastalikhita prati ke binA svecchA se kisI prAkRta mUlapATha kA nizcaya kara sake yA badala sake / anyathA, pATha meM koI parivartana karane kA tAtparya hogA ki aba taka kA upalabdha mUla pATha aprAmANika thA aura aba koI usame prAmANikatA lA rahA hai.. yAnI ArSa kA saMzodhana kara rahA hai| yadi Agamo kA upalabdha adyAvadyi azuddha thA to vaha Agama kI zreNI me hI nahI / yata Agama to veda Adi kI bhaoNti aparivartanIya aura sarvathA zuddha hI hotA hai| ____ pAThako ko smaraNa hogA ki zrI kunda kundAcArya kRta samayasAra Adi ke anucita sapAdana kA virodha karate hame lagabhaga 15 varSa ho rahe haiM aura anadhikRta saMpAdaka va prakAzaka samUha tathA bhRSTa-paraMparA poSaka vaise hI logoM dvArA Aja taka anyAya sammata mArga hI apanAyA gayA hai| bAvajUda isake hame bhI ukta pApa me ghasITane ke lie pichale dino di 25 8 95 me kahI sadeza pahuMcAyA gayA hai- "ve (paM. padmacandra jI) svayaM samayasAra kA saMpAdana kara prakAzita kyoM nahIM karA dete tAki jo zuddha pATha haiM, ve vyavasthita A skeN|" hama nivedana kara deM ki paramparita pUrvAcAryoM dvArA saMpAdita (kRta) AgamoM kA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 sapAdaka banane kA hame adhikAra nhii| sapAdana karanA anadhikAra ceSTA to hogI hI aura sAtha me pUrvAcAryo kI avahelanA bhii| yata- na to hame AgamakartA ne adhikRta kiyA aura na hI hamame unase adhika yogyatA hii| phira pATha-bhedoM kI upalabdhi me AcArya ke mUlazabda rUpo ko bhI hama kaise grahaNa kara sakege? hama to Agama me jahA~ jaisA jo pATha hai (artha bheda ke abhAva meM) use hI pramANa mAnate rahe haiM aura vivAdita sthaloM para 'Agama meM zaMkA na dhAra' kA anusaraNa karate rahe cUki ukta Agama, prAkRta bhASA baddha hai ataH hama sapAdaka aura sapAdana kI paribhASA (artha) ke viSaya meM prAkRta koSo ko hI pramANa rUpa meM upasthita karate hai| tathAhi(1) saMpADaga (saMpAdaka) kartA, nirmaataa| saMpADaNa (saMpAdana) niSpAdana, karaNa, nirmaann| --pAia saddamahaNNava (koss)| (2) saMpADaga (saMpAdaka) kartA, nirmAtA, Author, Makers saMpADaNa (saMpAdana) niSpAdana, Producing, causing, karaNa, nirmANa, Formation, Creating. -ardhamAgadhI koSa ukta prasaMgoM se pAThaka nirNaya kareM ki ukta Agama ke mUlakartA AcArya kundakunda saMpAdaka haiM yA vartamAna meM uchala-kUda karane vAle hama aire-gaire canda loga? hama isakA nirNaya vicArakoM para choDate haiN| hA~, hamArI dRSTi spaSTa hai ki hama kisI bhI bhaoNti saMpAdaka banane ke lie taiyAra nhiiN| naI hI ghaTanA hai ki kucha dina pUrva eka patrakAra ne hamAre kAryoM para prasannatA vyakta karate hue apanI patrikA meM chApa diyA-- " paramasAdhuvRtti zrAvaka, paM. padmacandra jI zAstrI ko apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| basa, kyA thA kucha logo ne hame TokanA zuru kara diyA ve bole - Apa to acche khAse ghUma phira rahe hai- jIvita aura svastha hai aura hamane patrikAme Apako zraddhAMjali arpita (jo mRtyu ke bAda arpita hotI hai) hone ke samAcAra paDhe hai| hamane kahA- zraddhAMjali kA artha zraddhApUrvaka hAtha joDanA hai aura yaha zreSTha zabda hai| para, jalAMjalI zabda ke anurUpa ise maraNa se joDa liyA gayA mAlUma hotA hai| loka me mRtyu ke bAda jala-ajalI (pAnI) dene kA pracalana prasiddha hai hii| saMbhava hai aisA hI prasaMga saMpAdaka aura sapAdana ke pracalana meM huA ho aura kAlAntara me kisI anya kI kRti ko chApane ke yogya banAne ko saMpAdana tathA chApane yogya banAne vAle ko sapAdaka nAma se sabodhita kiyA jAne lagA ho| para isase saMpAdaka aura saMpAdana ke koSa-sammata artho me to antara nahIM paDatAmUlakartA sampAdaka hotA hai aura sampAdana bhI usI kA, kisI anyakA nhiiN| aise me kundakundAdi kI mUla kRtiyoM ke saMpAdaka banane jaisI dhRSTatA hama kyoM kareM? Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/18 smaraNa rahe ki A kundakunda kI kRti 'himAlaya me digambara muni' jaisI kRti nahI, jisakA cAhe jo sapAdaka bana baiThe aura cAhe jo sarvAdhikAra surakSita jaisI ghoSaNA kara de / AcArya kundakunda to Agama dhuradhara aise sapAdaka haiM jinakA sthAna anya nahIM le sktaa| ve rASTra ke prANabhUta dharma-santa the| aura jJAna cAritra sata bhii| kyA Apane dekhA hai? ukta patra meM likhA hai "pa gajAdhara jI dvArA sapAdita eva prakAzaka nemIcanda mahAvIra prasAda pANDayA dvArA vI ni sa 2468 me kalakattA se prakAzita prAcIna samayasAra pratiyo ko kyA Apane dekhA hai? una vidvAnoM ne jo mUlapATha rakhe haiM, hamane vahI lie haiN| dono samayasAro kA vivaraNa isa prakAra hai 1 samaya prAbhRta (A kundakunda) saMpAdaka paM0 gajAdharalAla jaina, sanAtana jaina grantha mAlA, banArasa, san 1914 meM prakAzita, ___ 2 samaya prAbhRta (AtmakhyAti sahita) AcArya amRtacandra kRta saskRta TIkA, 5 jayacanda jI chAbaDA hindI TIkA sahita / prakAzaka zrI nemIcanda mahAvIra prasAda pANDayA, kalakattA, vI nirvANa savat 2468 meM prakAzita / " hama spaSTa kara deM ki hamane kisI bhI mUla prati ke mUla pATha lene kA sadA samarthana kiyA hai| aise me 'hamane mUla pATha vahI rakhe hai jaisI bAta kahanA inakA niSphala prayAsa hai| inheM to yaha batalAnA cAhie thA ki inhoMne ukta pratiyoM ke yA anya pratiyoM ke jina pAToM kA bahiSkAra kiyA hai ve mUlapATa kauna se haiM aura bahiSkAra kyo? munnuDi se jaba hameM patA calA ki inhone ucita pAThoM ko rkhaa| taba paDhakara hame aisA lagA ki inhe Agama meM anucita pATha bhI dikhe, jinheM inhoMne mUla pAThoM se bahiSkRta kara diyA / phalata. hamane aneko pratiyoM ko dekhaa| ukta pratiyoM meM se bhI jo zabda inhoMne bahiSkRta kie, unakI kucha tAlikA isa bhAti hai| aise me tAlikA dekhakara ye hI batAeM ki inhoMne ukta pratiyoM ko dekhA hai kyA? aura yadi dekhA hai to kyA ina pratiyo me inhe nimna pATha nahIM dikhe? jo una pratiyo kA udAharaNa apanI prakAzita prati kI saphAI me dene lge| astu / dekhe inakI batalAI dono pratiyoM ke (inake dvArA) bahiSkRta zabdarUpa / tathAhisamaya prAbhRta (paM. gajAdhara lAla) samaya prAbhRta (kalakattA) vI.ni. 2468 -san 1914 (prakAzaka : nemIcanda mahAvIra prasAda pANDayA) puggala * gAthA 2, 28, 29, 30, 33, gAthA 2, 25, 28, 44, 45, 55 49. 50. 60. 69. 71. 82. (kartA karma adhikAra me) 84, 85, 86, 88, 90, 91 * gAthA 10, 11, 12, 14, 17, 18. 20, 23, 92, 93, 95, 98, 111, 114. 118. 196. 302. 303. 314, Adi cukkijja * gAthA 5 gAthA 5 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/19 ahamikkA gAthA 41, 42, 43, 78, 218 gAthA 36, 37, 38 (kartAkarma meM 5) jANiUNa gAthA 20 gAthA 17 pR 69 ikko gAthA 32 gAthA 27 pR 84 muNai gAthA 37 gAthA 32 pR 90 havijja * gAthA 38 gAthA 33 pR 91 NAUNa * gAthA 40 gAthA 35 pR. 95 pariNabhai * gAthA 85 gAthA 11 pR 163 karijja * gAthA 106 gAthA 31 pR 195 bhaNiya 153 gAthA 75 Rs 237 havai gAthA 151 gAthA 73 pR239 jANai gAthA 153 gAthA 75 pR 237 ikkaTTa 295 gAthA 35 pR410 muNeyara 433 gAthA 95 pR 581 sammAiTThI gAthA 110 gAthA 8 pR 320 pAThaka vicAreM / prazna pATho ke liye jAne kA nahIM hai apitu inake dvArA ukta Agama pAThoM kA bahiSkAra kara Agama pATho ko mithyA batAye jAne kA hai| aura Agama ko isa laoNchana se bacAne ke lie hama TippaNa mAtra dene kI bAta karate rahe hai aura karate rhege| smaraNa rahe ki hamArA mantavya mUla pATha kI bhASA se hI rahA hai anya prayojano se nhiiN| jaina jayatu zAsanam / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paraMparA meM parazurAma le rAjamalajaina jaina mAnyatA hai ki hara kAlakhaMDa meM tresaTha zalAkapuruSa yA zreSTha hote haiM jo ki adbhuta zakti ke dhAraka, prasiddhi ko prApta karanevAle tathA usI bhava arthAta janma me athavA agale eka yA do bhavA me mokSa prApta karate haiN| isa saMkhyA meM caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nau balabhadra jo ki nArAyaNa ke agraja hote hai tathA nau nArAyaNa yA vAsudeva aura nau pratinArAyaNa jinakA nArAyaNa dvArA vadha hotA hai, sammilita hai| prathama tIrthakara RSabhadeva the aura ikkIsave tIrthakara naminAtha hue hai jinakA janma mithilA meM huA thaa| ye rAjA vijaya ke suputra the| inake tIrthakAla me arthAt inake aura bAIsave tIrthakara neminAtha jinhoMne kerala sahita dakSiNa bhArata me dharma kA upadeza diyA thA, ke bIca ke samaya meM AThavA cakravartI subhauma huaa| jaina purANo me parazurAma ko isI cakravartI kA samakAlIna batAyA gayA hai| parazurAma saMbadhI sabase prAcIna jaina ullekha sabhavata AcArya zivArya kI racanA bhagavatI ArAdhanA meM pAyA jAtA hai yaha kRti IsA kI prathama zatAbdI yA usase bhI pahale kI AMkI jAtI hai| vaha muni dharma se sabadhita hai| usameM lobha ke kAraNa hiMsA ke sabaMdha me nimnalikhita gAthA AI hai rAmasya rAmadaggissa vacchaM ghittNa kattavirio vi| NidhaNaM pattoM sakuloM sasAhaNoM lobhadoseNa 11138811 arthAt jamadagni ke putra parazurAma kI gAyo ko le lene ke kAraNa rAjA kArtavIrya lobhadoSa ke phalasvarUpa samasta parivAra ora senA sahita mRtyu ko prApta huA | parazurAma ne usakA vadha kara ddaalaa| __isI prakAra kA sadarbha hariSeNa ke vRhatkathAkoza meM bhI upalabdha hai| hariSeNa ne apanI racanA ko ArAdhanoddhRta kahA haiM yaha kRti saMbhavata: dasavIM sadI kI hai| parazurAma saMbaMdhI kathA kucha vistAra se jinasena prathama ke jaina harivaMzapurANa jo ki 783 IsvI me pUrNa huA thA ora guNabhadrAcArya jinakA samaya AThavI sadI hai, ke uttarapurANa meM varNita hai| isa purANa meM RSabhadeva ke bAda ke teIsa tIrthaMkaroM sahita zeSa zalAkApurUSo kA jIvana caritra likhita hai| ___ yahAM yaha kathA pahale jinasena prathama ke anusAra dene ke bAda usakI tulanA kI jaaegii| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 21 AcArya hemacaMdra ne bhI yaha vRtAta kucha parivartana ke sAtha yogazAstra me diyA hai jisakA upayukta vivaraNa yathAsthAna Age diyA gayA hai| hastinApura meM koravavaMzI rAjA kArtavIrya rAjya karatA thA jo ki baDA pratApI thaa| kisI samaya usane kAmadhenu prApta karane ke uddezya se jamadagni nAmaka tapasvI ko mAra ddaalaa| isa para jamadagni ke putra balazAlI parazurAma ne kArtavIrya kA vadha kara diyaa| itane para bhI parazurAma kA krodha zAta nahI huA / unhone yuddha kara aneka kSatriya rAjAo ko strI-puruSo sahita mAra DAlA kitu tArA nAma kI garbhavatI rAnI gupta rUpa se baca nikalI aura kauzika RSi ke Azrama meM pahuMcI / vahAM usane bhUmigRha me eka putra ko janma diyaa| vaha taladhara me utpanna huA thA isalie usakA nAma subhauma rakhA gyaa| RSi ke Azrama me subhauma gupta rIti se baDhane lgaa| udhara parazurAma ne sabhI yAcakoM ko manovAMchita dAna diyA evaM pRthvI para ekachatra vRddhi ko prApta hote rahe jaise-jese subhauma baDA ho rahA thA, vaise-vaise parazurAma ke yahA saikaDo utpAta hone lge| parazurAma ne isa saMbadha me nimittajJAnI se pUchA to usane batAyA ki ApakA zatru niratara baDA ho rahA hai| yaha pUchane para zatru ko kisa prakAra pahacAnA jAe, nimittajJAnI ne batAyA ki Apane kSatriyoM kA vadha karake unakI dADhe ekatrita kara rakhI haiN| ve dADhe bhojana karate samaya jisake pAtra me khIra ke rUpa meM parivartita ho jAeM, vahI ApakA zatru hai| yaha jJAta kara parazurAma ne eka dAnazAlA meM eka bartana me dADhe rakhI aura brAhmaNo ko bhojana ke lie AmaMtrita kiyaa| subhauma bhI eka rAjA meghanAda se prareNA pA kara usake sAtha usa dAnazAlA meM darbha kA eka Asana lekara bhojana ke lie jA baitthaa| usake sAmane bhI dADhoM se bharA pAtra rakhA gayA kiMtu usake prabhAva se ve khIra meM pariNata ho gii| isakI sUcanA milate hI parazurAma pharasA hAtha me le use mArane ke lie vahAM jA pahuMce kitu jisa thAlI meM vaha bhojana kara rahA thA vaha dekhate hI dekhate cakra ke rUpa meM pariNata ho gaI aura usa cakra se usane parazurAma kAvadha kara DAlA / subhauma AThaveM cakravartI ke rUpa meM prakaTa huA / isa cakravartI ne bhI krodha me Akara ikkIsa bAra pRthvI ko brAhmaNarahita kara diyA thaa| aMta me atRpti ke kAraNa subhauma marakara sAtave naraka meM gyaa| jaina muni jinasena prathama ke isa kathana para ki parazurAma ne zatruo kI dADhe ikaTThI kara rakhIM thIM Aja ke vivekazIla pAThaka ko dveSapUrNa kathana kI gaMdha A sakatI hai| isa saMbadha me itanA nivedana hai ki jaina muni apane prANoM kI kImata para bhI asatya kathana nahI krte| jinasena ko yaha vivaraNa kisI prAcIna prAkRta racanA aura usa racanA ko bhI saMbhavata maukhika paraMparA se prApta huA hogA / prastuta lekhaka ne 1976 meM hiMdI - jarmana koSa para vicAra ke lie pUrvI jarmanI kI do mAha kI yAtrA kI thii| usa samaya vahAM ke hambolTa vizvavidyAlaya ke mejabAna prAdhyApaka use vaha najarabaMdI zivira Concentration bauca dikhAyA thA jisame nAtsI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 22 sarakAra ne yahUdiyo ke dAto kA Dhera, unake bacco ke jUto ke Dhera tathA ve ATha-dasa aisI bhaTTiyA thI jiname yahUdiyoM ko jidA jalA diyA jAtA thaa| ina DheroM ke citra dikhAe gae the| hiMdI bhASA meM eka muhAvarA dAta toDa dene se saMbaMdhita hai| krodha me kaha diyA jAtA hai ki "mai tere dAta toDa duugaa"| aisA lagatA hai ki yaha prAcIna kAla se calI A rahI eka pratizodha praNAlI kA avazeSa hai| mAnava vaMza zAstra ke jJAtA isa bAta ko jAnate hai ki kucha Adima jAtiyA zatruoM kI adhika se adhika khopaDiyA pradarzita kara apanI zakti kA paricaya detI haiN| ata isa prakAra ke kathanoM ko kevala itihAsa mAnanA cAhie, na to usa para garva karanA cAhie aura na hI niMdA karanI caahie| kevala yahI socanA cAhie ki zAyada aisA bhI huA hogA / kerala meM mUSakavaza kI utpatti ke saMbadha me eka kathA pracalita haiM jo ki mUSakavaMza nAmaka saMskRta kAvya meM nibaddha hai| usake anusAra pRthvI ko kSatriyarahita karane ke bAda parazurAma ne eka yajJa kiyA kiMtu usake lie unheM eka kSatriyaputra kI AvazyakatA huii| unhe patA calA ki kerala kI eka ejimalA nAmaka eka pahADI me eka kSatriya rAnI ne eka RSi ke Azrama me eka kSatriya putra ko janma diyA hai aura vaha baDA ho rahA hai| parazurAma use lAe aura ghaTa se usakA abhiSeka kara use rAjA banAyA tathA usakA nAma rAmaghaTa rkhaa| isa pahAr3I ke nAma kA artha cUhe kI pahADI kiyA jAtA hai aura isa vaza ke nAma kA kabhI-kabhI zAbdika artha bhI kiyA jAtA hai| prastuta lekhaka ne jinaniketana - zrImUlavAsam nAmaka prakaraNa me paryApta vizlezaNa ke bAda yaha siddha kiyA hai ki yaha vaMza jainadharma kA anuyAyI thA aurayaha ki zrImUlavAsam kA saMbaMdha bauddhadharma se nahI apitu jainadharma se hai / guNabhadrAcArya ne parazurAma sabaMdhI jo kathA dI hai vaha kucha azo se bhinna hai aura vistRta bhii| yahAM aise sthalo kA nirdeza kiyA jAtA hai| uparyukta AcArya ke anusAra subhauma cakravartI aTThArahave tIrthakara aranAtha ke tIrtha meM utpanna hue the / isakA artha yaha huA ki ve aranAtha aura unnIsave tIrthakara mallinAtha ke samaya ke bIca yA aMtarAla meM kisI samaya hue / mallinAtha kA janma mithilA me huA thA / ayodhyA ke ikSvAkuvaMzI rAjA sahasrabAhu aura usakI citramatI rAnI se kRtavIra nAmaka putra utpanna huA citramatI kAnyakubja nareza pArata kI putrI thii| isa rAjA kI bahina zrImatI kA vivAha sahasrabAhu ke kAkA yA cAcA zatabidu se huA thA / unake putra kA nAma jamadagni thA / jamadagni kI mAtA kA dehAta ho gayA isa kAraNa vaha tApasa ho gayA aura pacAgni tapa tapane lagA / jamadagni kA tapa doSapUrNa thA yaha batAne ke lie guNabhadrAcArya ne eka kathA dI hai jisake anusAra dRDhagrAhI nAmaka rAjA aura harizarmA nAma ke eka brAhmaNa me gaharI mitratA thii| rAjA ne jaina muni dIkSA le lI thI jisake kAraNa vaha svarga meM deva huA aura vaha brAhmaNa tApasa ke vrata lene ke kAraNa jyotiSka deva nAmaka nimna paryAya meM utpanna huA / svargastha deva Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/23 ne apane mitra ko tApasa-caryA kI vyarthatA ke bAre me bahuta smjhaayaa| isa para dono ne yaha svargastha deva ne apane mitra ko tApasa-caryA kI vyarthatA ke bAre me bahuta smjhaayaa| isa para donoM ne yaha nizcaya kiyA ki ve pRthvI para jAkara isa bAta kA nirNaya krege| isalie ve cir3A aura ciDI kA rUpa dhAraNa kara jamadagni kI dADhI aura mUcha me rahane lge| ciDArUpadhArI deva ne ciDI se kahA ki mai kucha dera ke lie dUsare vana meM jAtA hai, taba taka tuma merI pratIkSA krnaa| ciDI ne usase sauMgadha khAne ko khaa| taba ciDA ne kahA ki yadi maiM vApasa na AU, to merI gati tApasa jaisI hI ho| yaha suna jamadagni krodha me lAla ho uThe aura apanA hAtha una donoM ko mArane ke lie utthaayaa| taba ciDA ne anya bAto ke sAtha hI unase kahA ki Apa kumArakAla se hI brahmacarya kA pAlana kara rahe hai / aisA karanA satAna kA ghAta hai| kyA Apane nahIM sunA ki putra ke binA manuSya kI koI gati nahI hotI? yaha sunakara jamadagni ne strI me Asakti vyakta kI aura ye dono merA upakAra karane vAle hai yaha socakara ciDA aura ciDiyA ko mukta kara diyaa| usake bAda jamadagni apane mAmA rAjA pArata ke yahAM ge| mAmA ne kahA ki merI sau putriyo meM se jo Apako pasada karegI, usase me ApakA vivAha kara duuNgaa| kintu tapa se kRza jamadagni ko kisI ne bhI pasada nahI kiyaa| ata me jamadagni dhula meM khela rahI eka bAlikA ke pAsa ge| bAlikA ke hA kahane para jamadagni vana kI ora cale tathA bAlikA kA nAma reNukI rakha kara usase vivAha kara liyaa| tabhI se yaha prathA calI ki strI ke sAtha raha kara tapa karanA hI dharma hai| unake do putra hue| eka kA nAma thA indra aura dUsare kA zvetarAma / kAlAtara meM reNukA ke bar3e bhAI ariMjaya nAmaka muni reNukI ko dekhane aae| reNukI ke kAraNa pUchane para unhone batAyA ki usake vivAha ke samaya unhoMne kucha bhI nahI diyA thA aura aba ve use amUlya dharmopadeza de rahe hai| usake atirikta unhone manovAchita phala dene vAlI kAmadhenU nAmaka vidyA aura eka matrita pharazA bhI apanI bahina ko diyaa| kAmadhenvamidhA vidyaamiipsitaarthprdaayiniim| tasyai vizrANayAnvakre samantraM parazu saH / / 56-981 / eka dina rAjA sahasrabAhu apane putra kRtavIra ke sAtha usa tapovana me aayaa| bhAI hone ke kAraNa jamadagni ne una dono ko bhojana kraayaa| bhojana ke uparAta kRtavIra ne apanI choTI mausI se pUchA ki rAjAo ke yahAM bhI durlabha bhojana-sAmagrI Apako kaise prApta hotI hai? isa para reNukA ne kAmadhenu vidyA kI prApti kI bAta use btaaii| isa para kRtavIra ne vaha kAmadhenu vidyA reNukA se mAgI aura usake manA karane para usase kahA ki sasAra meM jo zreSTa dhana hotA hai, vaha rAjAo ke yogya hotA hai na ki phala khAne vAle logoM ke lie| aisA kaha kara vaha kAmadhenU ko jabardastI le jaanelgaa| taba jamadagni use rokane ke lie sAmane khaDe ho ge| isase kruddha hokara kRtavIrya ne jamadagni kA vadha kara ddaalaa| jaba Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/24 unake donoM putra vana se lauTe, to unhe krodha A gayA kyoki pitA ke vadha ko koI bhI sahana nahI kara sakatA hai| ve dono ayodhyA pahuce aura vahA yuddha kara sahasrabAhu ko mauta ke ghATa utAra diyaa| sahasrabAhu kI rAnI citramatI ke bar3e bhAI zADilya ko jaba yaha jJAta huA ki dono bhAI usakI bahina kI satati ko pUrI taraha naSTa kara denA cAhate hai, taba vaha apanI garbhavatI bahina ko gupta rIti se lekara subandhu nAma niranaya muni ke pAsa vApasa Ane taka ke lie choDa aayaa| rAnI citramatI ne eka putra ko janma diyaa| vana devatAo aura deviyo ne yaha jAnakara ki vaha bhAvI cakravartI hai, usakI rakSA kii| bAlaka bar3A hone lgaa| eka dina rAnI ne bAlaka kA bhaviSya pUchA, to muni subandhu ne batAyA ki solaha varSa kI Ayu meM vaha cakravartI hogaa| isa bAta kI pahicAna isa bAta se hogI ki vaha agni se jalate hue culhe ke Upara rakhI kaDAhI ke dhI ke madhyame rakhe garama-garama puoM ko nikAlakara khA legaa| kAlAMtara meM tApasa zaMDilya apanI bahina citramatI ko apane ghara le gyaa| vaha bAlaka pRthvI ko chUkara utpanna huA thA, isalie mAmA ne usakA nAma subhauma rakhA / vaha zAstro kA abhyAsa karatA huA gupta rIti se baDhane lgaa| udhara reNukI ke dono putro ne kSatriya vaMza ko ikkIsa bAra nirmUla kara diyA thaa| saMbaMdhita zloka hai atha to reNukIputrau prvRddhogrpraakrmai| triH saptakRtvoM nimmapAdya ksstriyaanvym|| 56-127 1 1 ina dono bhAiyo ne mAre gae rAjAo ke mastako ko patthara ke staMbhoM meM saMgrahIta kara rakhA thA aura ve rAjalakSmI kA upabhoga kara rahe the eka dina eka nimittajJAnI ne maMtrita pharaze ke svAmI indrarAma ko batAyA ki unakA zatru utpanna ho cukA hai| yaha kese jAnA jAe yaha pUchane para usane batAyA ki apane zatruo ke jo dAta tumane ikaTThe kara rakhe haiM, ve jisake bhojana ke rUpa me pariNata ho jAeM, vahI tumhArA zatru hogaa| yaha suna parazurAma ne uttama bhojana karAne vAlI eka dAnazAlA khulvaaii| _kucha samaya bAda subhauma ko apane pitA kA vadha aura ajJAtavAsa kA rahasya muni subandhu se jJAta ho gyaa| parazurAma kI ghoSaNA suna kara subhauma parivrAjaka kA veSa dhAraNa kara ayodhyA pahuMcA aura dAnazAlA me gyaa| vahA use karmacAriyo ne rAjAoM ke saMcita dAMta dikhalAe kiMtu ve dAMta subhauma ke sAmane zAli cAvalo ke rUpa meM pariNata ho ge| yaha samAcAra pAkara use pakaDa kara lAne kI AjJA dI gaI kiMtu subhauma ne jAne se inkAra kara diyaa| usase parazurAma ko baDA krodha aayaa| ve senA sahita yuddha ke sAdhana lekara A ge| subhauma bhI unake sAmane A khaDA huaa| parazurAma ne senA ko yuddha kI AjJA dI kiMtu jisa deva ne janma se lekara abhI taka subhauma kI rakSA kI thI, usake prabhAva se vaha usake sAmane nahI Thahara skii| taba parazurAma ne apanA hAthI subhauma kI ora baDhAyA kitu usI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 25 kSaNa subhauma ke lie bhI eka madonmatta hAthI prakaTa ho gyaa| usake sAtha hI eka cakraratna bhI usake hAtha me A gyaa| subhauma eka hajAra Are vAle usa cakra ko lekara parazurAma kI ora baDhA / parazurAma bhI kruddha hokara use mArane ke lie Age baDhe / kitu AThave cakravartI subhauma ne parazurAma kA vadha kara diyA tathA unakI senA ko abhayadAna de diyA / tadanaMtara usane bharatakhaMDa ke chaho khaMDo para rAjya kiyA / AcArya jinasena prathama aura AcArya guNabhadra dvArA likhita ina kathAo me kucha aMtara hai| isase aisA jJAta hotA hai ki donoM ke sAmane alaga-alaga purANa maujUda the| yaha bhI smaraNIya hai ki dono AcAryo ne spaSTa likhA hai ki apane se pUrva ke AcAryo ke purANo ke AdhAra para unhone apane purANo kI racanA kI hai| unase pUrva kI maukhika paraparA ke kAraNa bhI vivaraNoM me aMtara A jAnA sabhava hai / anya bhAratIya paraparAo me bhI aisA huA hai| dhArmika uthala-puthala, AkramaNo Adi ke kAraNa bahuta-sA jaina sAhitya bhI naSTa ho gayA / yahA kevala itanA hI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki parazurAma sabaMdhI jaina paraparA bhI atyata prAcIna hai| usake eka aza jaina rAjA subhauma, usakI mAtA kA ajJAtavAsa Adi tathyo kI puSTi mUSakavaza kAvya se bhI hotI hai jisake prArabhika sargo se spaSTa hai ki usake prAraMbhika rAjA jaina dharmake anuyAyI the / kerala ke itihAsa ke lie yaha kAvya mahatvapUrNa hai aura kerala ke itihAsakAra usake kucha bhAga ko aitihAsika mAnate hai| jaina samrATa khAravela ne apane hAthI guphA zilAlekha me jo ki lagabhaga 2200 varSa prAcIna hai, mUSakanagara kA ullekha kiyA hai| AcArya hemacaMdra (bArahavI sadI) ne bhI apane gratha yogazAstra me parazurAma sabadhI kathA dI hai| AcArya kA prayojana hisA ke pariNAmo ko darzAnA hai| unhone likhA hai ki prANiyo kA ghAta karane se raudradhyAna (krUratApUrNa ya krodhapUrNa bhAva ) ke kAraNa subhauma aura brahmadatta jaise cakravartI sAtave naraka me gae jahA bhISaNa yAtanAeM pratikSaNa sahanI paDatI hai / subhauma kI kathA parazurAma kI kathA ke aMtargata Upara dI jA cukI hai| hemaMcadrAcArya ne sabase pahale jamadagnike janma kI kahAnI dI hai jo ki jinasena prathama aura guNabhadrAcArya ke purANo me nahI hai| vaha isa prakAra hai basantapura me agnika nAma kA eka anAtha bAlaka rahatA thaa| vaha eka vyApArI dala ke sAtha dUsare deza ke lie nikala paDA kitu mArga me vaha dala se bichuDa gayA aura ghUmate-ghUmate jamad nAma ke tApasa ke Azrama meM phuNcaa| jamadne use apanA putra mAna liyA aura vaha jamadagni ke nAma se prasiddha huA joki tapa karate-karate tejorAzi hI bana gyaa| kisI samaya vaizvAnara nAma ke jinadharmI deva aura tApasabhakta dhanavantari me yaha vivAda huA ki jaina sAdhu aura tApasa donoM meM se kauna zreSTha hai| ve isakI parIkSA ke lie nikle| unheM mithilA kA rAjA jaina sAdhu ke veSa meM dikhAI diyaa| usane hAla hI meM dIkSA lI thii| una dono ne usase AhAra grahaNa karane kI prArthanA kI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/26 kitu usane AhAra lene se inkAra kara diyA kyoki vaha niyamAnukUla nahI thaa| isa para una devo ne usake mArga meM kATe aura nukIle kakara bichA die| magara vaha isa upasarga ko bhI zAMtipUrvaka sahana karatA rahA / atame unhone nRtya, saMgIta kA bhI Ayojana kiyA tathA siddhaputra kA rUpa banAkara usase kahA ki yauvanAvasthA me tapa karanA ucita nhii| ina saba bAto se bhI jaina muni kI kaThina dIkSA ke lie utsuka rAjA padmaratha vicilata nahI huaa| isa para ve deva dhanya kaha kara tApasa jamadagni kI parIkSA lene ke lie nikle| jamadagni ke tapa kI parIkSA, dono devo dvArA cakavA aura cakavI kA rUpa dhAraNa kara jamadagni kI dADhI me nivAsa karanA aura unake vArtAlApa tathA jamadagni kA nemikopTaka nagara meM jAkara jitazatru se usakI kanyAo se vivAha sabaMdhI prazna eva reNukI se vivAha Adi kI kathA vahI hai jo ki Upara dI jA cukI hai| kevala itanA hI aMtara hai ki pati rUpa meM asvIkAra kie jAne para jamadagni ne apane zApa se rAjakanyAo ko kubaDI banA diyaa| jaba reNukI garbhavatI huI, to jamadagni ne usase kahA ki mai tere lie eka carU matrita karake taiyAra kara rahA huuN| yadi ta usakA bhakSaNa karegI, to usake prabhAva se brAhmaNo me zreSTha patra prApta hogaa| isa para reNukI ne kahA ki hastinApura me usakI bahina anaMtavIrya rAjA kI patnI hai| usake lie eka matrasAdhita kSAtracarU taiyAra kara diijie| jamadagni ne donoM carU reNukA ko de die| idhara reNakI ne socA ki mai vana me akelI rahatI hU / yadi merA putra kSatriya ho to acchA rhegaa| isaliye usane kSAtracarU kA bhakSaNa kara liyaa| donoM ne putro ko janma diyaa| reNukI ne apane putra kA nAma rAma rakhA aura usakI bahina ne apane putra kAnAma kRtavIrya rakhA / rAma kSatriya teja ke sAtha bar3A hone lgaa| eka dina eka vidyAdhara apanI AkAzagAmI vidyA bhUla gayAaura atisAra roga se pIDita hogara jamadagni ke Azrama meM phucaa| rAma ne usakI sevA kI jisase prasanna hokara vidyAdhara ne rAma ko pArazavI arthAt parazu saMbadhI vidyA dii| use siddha kara rAma parazurAma ke rUpa me prasiddha huaa| ___ kAlAMtara me reNukI apanI bahina ke yahA hastinApura gaI vahA usake jIjA ne usake sAtha kAmakrIDA kI jisake phalasvarUpa reNukA ne eka putra ko janma diyaa| phira bhI Asaktivaza use jamadagni use apane yahA le aayaa| reNukA ko putrasahita dekhakara parazurAma ko bahuta krodha AyA aura apane parazu se usa bAlaka kA vadha kara DAlA / anaMtavIrya ko jaba yaha jJAta huA, to usane jamadagni ke Azrama pahucakara saba kucha naSTa kara ddaalaa| isa kAMDakI jAnakArI milate hI parazurAma ne apane pharase se anantavIrya ke Tukar3e-TukaDe kara ddaale| logoM ne usake alpavayaska putra ko rAjA banAyA / vaDA hone para jabause apane pitA kI hatyA kA patA calA, to usane jamadagni kA vadha kara ddaalaa| isase parazurAma kA krodha bhaDaka uThA aura unhoMne hastinApura jAkara kRtavIrya ko mauta ke ghATa utAra diyA tathA svaya rAjakArya saMbhAla liyA / kRtavIrya kI garbhavatI rAnI eka Azrama meM pahuMcI jahA tApaso ne Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 usakI rakSA kii| rAnI ne eka putra ko janma diyaa| tathA bhUmigRha me utpanna hone ke kAraNa usakA nAma subhUma rakhA / parazurAma kA krodha itanA baDhA ki unake parazu ne hajAroM kSatriyoM kA vadha kara ddaalaa| eka dina ve usI Azrama meM pahuMce jahA subhUma baDA ho rahA thaa| vahA jaba unakA parazu jalane lagA, taba unhoMne tApasoM se pUchA, "kyA yahA koI kSatriya hai?" una tApasoM ne uttara diyA ki hama kSatriya hI tApasa bane hai / yaha sunakara parazurAma ne sAta bAra pRthvI ko kSatriyarahita kara diyaa| isake Age kI khIra saMbaMdhI bhaviSyavANI Upara die gae kathAnaka ke anusAra hai| subhUma ne bhI ikkIsa bAra pRthvI ko brAhmaNo se rahita kara diyA / usane apane pitA kA rAjya puna prApta kiyA tathA cAro dizAo me apanI senA ghumAkara chaha khaMDo kA cakravartI pada prApta kiyaa| isa cakravartI ne pazcima dizA kI vijaya ke cinhasvarUpa subhaTo kI haDDiyo ko pazcimI samudra taTa para isa prakAra bikhera diyA mAnoM samudra taTa para cAro ora sIpa aura zakha phaile ho" kitu yuddha meM nirantara paMcendriya jIvoM kI hatyA ke kAraNa yaha atima sAtave naraka me yAtanAe bhogane kA bhAgI bnaa| parazurAma saMbadhI zramaNa aura brAhmaNa ukta kathAoM se kucha niSkarSa nimna prakAra sabhava hai-- kisI samaya ina dono paraparA ke anuyAyiyo me bhayakara sagharSa eva raktapAta huaa| isakA prArabha sabhavata mithilA me huA jahA tIrthakara naminAtha kA janmahuA thA aura jinakI vaza paraparA me rAjA janaka janme the| mithilA se sabaMdhita yaha tathya suvidita hai ki AtmavidyA kA jJAna brAhmaNoM ne kSatriyo se prApta kiyA thaa| upaniSado se isa bAta kI puSTi hotI hai| isa prakAra yaha kathA ikkIsave tIrthakara naminAtha se juDa jAtI hai| unake bAda bAIsave tIrthakara neminAtha hue hai jo zrIkRSNa ke choTe bhAI the| neminAtha vasudeva ke sabase bar3e bhAI samudravijaya ke putra the| ata ye ghaTanA mahAbhArata kAla se pUrva kI ho sakatI hai| isa sagharSa kI samApti kerala me yA pazcimI samudra taTa para huii| ___ parazurAma ke krodha se eka kSatriya bAlaka baca gayA thA jo ki jaina paraparA ke anusAra AThavA cakravartI subhauma huA / kerala me pracalita brAhmaNa paraparA kA bhI yahI kathana hai ki parazurAma ne hI kSatriyaputra ko rAjA banAyA aura usakA nAma rAmaghaTa rkhaa| vaha mUSakavaza kA saMsthApaka bnaa| kerala ke itihAsa meM isa vaMza kA mahatvapUrNa sthAna hai| isase sudUra atIta meM bhI kerala me jainadharma kA astitva anumAnita karane me bahuta bar3I Apatti sabhavata nahI ho sktii| bI-1/324 janakapurI naI dillI-110058 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vaidyaka ( prAkRta bhASA kI AyurvedIya ajJAta jaina racanA) le. kundana lAla jaina "nAsti kiJcidanauSadharmiha' ke pravaktA takSazilA vizvavidyAlaya ke nava dIkSita snAtaka jaba gurudakSiNA svarUpa AzIrvacana lAbhArtha gurujI ke pAsa pahuce to guru jI ne kahA ki takSazilA kI cAra kosa paridhi se koI aisI vanaspati DhUMDhakara lAo jo auSadhi rUpa meM na prayukta hotI ho| jijJAsu snAtaka cha mAha taka takSazilA kI paridhi meM sAre vana prAntara sthita vanaspati jagata ko TaTolatA rahA tathA sUkSmadRSTi se anusaMdhAna bhI karatA rahA para use eka bhI pattI aisI na mila sakI jisakA auSadhi rUpa me prayoga na hotA ho / aise vizAla aura agAdha vaidyaka jJAna ke bhaNDAra bhArata ne videzo me apanI gaurava gAthA gAI thI, bhArata kA Ayurveda, jyotiSa aura darzana ke kSetra meM vizva meM zIrSastha sthAna thA sikandara mahAn jaba bhArata se vApisa lauTa rahA thA to apane sAtha bhAratIya dArzaniko bhiSagoM evaM jyotiSiyoM ko apane sAtha yUnAna le gayA thA aura vahAM inase inhI kSetro me zodha khoja aura jJAna kI vRddhi karAI thii| aMgrejo ke Ane se pahale hamArA Ayurveda vijJAna sarva sammata aura sarvamAnya thA, para videziyo kI ailopaithI ne hamArI dharohara ko AbhAhIna kara diyaa| bhAratIya vADagmaya kI zrIvRddhi meM jaina sato, AcAryo eva vidvAno kA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai| pUjyapAda svAmI aura AcArya samantabhadra jaise mahAn manISI isake sAkSAta udAharaNa hai| Ayurveda ke kSetra meM bhI inakI mahAna kRtiyAM ullekhanIya hai para hamArI pramattatA aura ajJatA ke kAraNa Aja ve sarvathA anupalabdha hai para unakI zodha khoja nitAnta Avazyaka hai| aise hI eka ajJAta AyurvedajJa manISI zrI haripAla kI do kRtiyA prAkRta vaidyaka aura yoganidhAna zIrSaka se hame eka vRhatkAya guTake se prApta huI haiN| isa guTake meM lagabhaga 118 choTI-baDI, jJAta-ajJAta, prakAzita-aprakAzita jaina racanAoM kA vizAla saMgraha prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta bhASA meM nibaddha hai| ina sabhI racanAoM ke viSaya meM hama bhaviSya meM kabhI vistRta prakAza DAlege, abhI hAla to haripAla kRta prAkRta vaidyaka kI hI carcA isa nibadha me krege| prAkRta vaidyaka kA racanA kAla pauSa sudI aSTamIsa 1341 tadanusAra 1288 AD I hai| jisa guTake se yaha kRti prApta huI hai usakA vivaraNa prastuta hai| guTake meM kula 464 patra hai tathA patro kI lambAI 25 semI cauDAI 161/2 seM mI. hai| pratyeka Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/29 patra para paMktiyo kI sakhyA 15 hai tathA pratyeka paMkti me akSaro kI sakhyA 32 33 hai| guTake kI lipi ati sunadara aura atyadhika suvAcya hai / kAlI aura lAla syAhI kA prayoga kiyA gayA hai| sabase bar3I vizeSatA isame virAma cinho ke prayoga kI hai jo hamane abhI taka anya pADulipiyo me nahI dekhI hai, yadyapi hamane hajAro pAMDulipiyoM kA sarvekSaNa kara Discreptive Catalogue taiyAra kie hai jinakA eka bhAga 'dillI jina grantha ratnAvalI' ke nAma se prakAzita hai zeSa 7 8 bhAga prakAzana ke lie taiyAra hai| virAma cinhoM kA prayoga isa guTake kI ati viziSTatA hai| isa guTake ke bIca meM kucha patra atyadhika jIrNazIrNa ho gaye haiN| kisI taraha pAnI meM bhIga jAne ke kAraNa bahuta se patra Apasa meM cipaka gaye haiM jinako baDI sAvadhAnI aura parizrama se pRthaka-pRthaka karanA par3A hai phira bhI abhI kucha panne to cipake paDe hai jinheM pRthak-pRthak karanA hI hogA para Dara lagatA hai ki patra TUTakara phaTa na jaaveN| sabase bar3A dukha isa bAta kA hai ki isa guTake ke Adi aura aMtima patra prApta nahI hai| atima patra to atyanta mahatvapUrNa hai jisame lipikartA, lipikAla tathA prazastivAcaka sAmagrI vidyamAna hotI hai| isa patra me aitihAsika tathyo kI jo jAnakArI milatI usase hama vaJcita raha gaye hai| yaha hama logoM kI asAvadhAnI aura pramattatA kA hI pariNAma hai| lipikAra prAkRta aura parAkRta zabdo ke antara se anabhijJa rahA ataH usane "prAkRta vaidyaka" ko parAkRta vaidyaka likha diyA hai| prAkRta vaidyaka nAma kRti guTake ke patra sakhyA 391 se prAraMbha hokara patra saMkhyA 407 II para samApta hotI hai| para bIca meM patra saMkhyA 401 para parAkRta vaidyaka likha samAptam likhakara "NamiUNa vIyarAyaM gAthA likhakara yoganidhAna vaidyaka nAmaka dUsarI racanA kI sUcanA detA hai aura 108 gAthAeM likhakara punaH parAkRta vaidyaka samAptam likhatA hai| isase vidita hotA hai ki prAkRta vaidyaka kevala eka hI racanA ho aura yoganidhAna isakA dUsarA bhAga ho? para yadi yoganidhAna ko prAkRta vaidyaka bhAga mAnA jAya to phira 'NamiUNa vIyarAya vAlI maMgalAcaraNa svarUpI gAthA kA upayoga kyo kiyA gayA hai? dUsare magalAcaraNa me spaSTa vidita hotA hai ki yoganidhAna eka svatatra racanA hai aura prAkRta vaidyaka eka svatatra racanA hai, yadyapi yoganidhAna me prAkRta vaidyaka kI bhAti racanAkAra kA nAma tathA racanAkAla Adi kA koI ullekha nahIM hai ataH hameM donoM kRtiyo para do bhinna bhinna nibadha likhane par3a rahe hai| ina donoM kRtiyoM kI vizeSatA hai ki ye prAkRta bhASA me nibaddha haiM aura racanAkAra jaina hai aura digambarI hai aura viSaya to Ayurveda se saMbaMdhita hai hii| pramANasvarUpa donoM racanAoM ke donoM maMgalAcaraNa hai, jisameM jinendra bhagavAna rUpI vaidya ko praNAma kiyA gayA hai| NamiUNa jiNo bijje bhavabhamaNe vAhi pheUNa mttho| puNu vijjayaM payAsami jaM bhaNiya puvvasUrIhi !|1|| yoganidhAna kA maMgalAcaraNa nimna prakAra hai jisameM vItarAga prabhu kI vaMdanA kI gaI haiM : NamiUNa vIyarAyaM joyavisuddhaM tiloyuddhrnne| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 joyanihANaM sAraM vajjarimo me smaasenn||1|| prAkRta vaidhika meM kula 257 gAthAe hai tathA yoga nidhAna me kula 108 gAthAe hai| para prAkRta vaidyaka me yoganidhAna kI bhAti adhyAyo kA vargIkaraNa nahI hai isame to vibhinna rogo ke upazamana hetu vibhinna auSadhiyo ke prayoga nibaddha hai| apanA nAmollekha karate hue kRtiyo ko gAthAbaddha racane hetu kavi ne nimna gAthA dI hai - gAhAMbaMdhe virayamami dehINaM royaNAsaNaM paramaM / harivAlo jaM bullaI ta sijjhai guru pasAyaNaM / / 2 / / racanA kI samApti karate hue kavi apanI ajJatA aura maMdabuddhi ke lie buddhimantoM se kSamA yAcanA karate hue vinaya prakaTa karatA hai tathA apane kartRtva ko prastuta karatA hai harivAleNa ya rayiyaM puvva vijjohiM jaM jinniddiddN| buhayaNa taM mahu khamiyahu hINahiyo jaM ji kvvoy|| 25611 isa kRti ke racanAkAla ko prastuta karate hue kavi nimna gAthA likhatA hai vikkama NaravaikAle terasaya gayAiM bytaale| (1341) siya posaTThami maMdo vijayasatthoM ya punnoyaa|| 257 / / iti parAkRta (prAkRta) vaidyakaM samAptam / vismaya kI bAta hai ki kavi jaina hote hue bhI madhu aura mUtra prayogo kA ullekha bahulatA se karatA hai, naramUtra kA prayoga bhI likhA hai| ho sakatA hai ki Age AyurvedIya siddhAnto kA mahatva adhika rahA ho aura dharmika dRSTi gauNa kara dI ho, yahI bhI saMbhava hai ki sthAna bheda ke kAraNa uparyukta prayoga jyAdA anucita na samajhe jAte hoM, abhI paM. mallinAtha jI zAstrI madrAsa kI pustaka se jJAta huA ki tamila prAnta me laukI (ghiyA) abhakSya mAnI jAtI hai bahabIja ke kAraNa jabaki uttara bhArata meM vaha muni AhArake lie uttama sAga mAnA jAtA hai| aisA hI koI vivAda uparyukta prayogoM ke sabadha me rahA ho / sva morArajI bhAI svamUtra ko cikitsA aura svAsthya ke lie Ama auSadhi mAnate the, gujarAtame yaha prayoga bahuta pracalita hai| garbha nirodhaka auSadhi ke lie bhI eka gAthA likhI hai| gAthA saMkhyA 255 se jJAta hotA hai ki kavi ke samakha yogasAra nAmaka koI AyurvedIya gratha rahA hogA jisake khoja kI AvazyakatA hai| ho sakatA hai yaha graMtha haripAla kI hI kRti ho athavA saMbhava hai kisIanya kI kRti kA ullekha ho yaha zodha kA viSaya hai| yahAM hama prAkRta vaidyaka kI 16 gAthAeM avikala rUpa meM prakAzanArtha prastuta kara rahe hai zeSa gAthAeM agale aMkoM meM kramazaH prakAzita kraaveNge| kRpAlu pAThakoM se nivedana hai ki mUla graMtha ko merI anumati ke binA prakAzana kI duzceSTA na kareM nA hI isake anuvAdAdi kA kArya merI likhita svIkRti ke binA kiyA jaave| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 prAkRta vaidyaka : harivAlakRta pauSa sudI aSTamI saM. 1341 NamiUNa jiNo bijjo bhavabhamaNe vAhi pheDaNa smtthe| puNu bijjayaM payAsami jaM bhaNiyaM puvva sUrIhi / / 1 / / gAhA badhe virayami de hINa roya pAsaNaM paramaM / harivAlo jaM bullai taM sijjhai guru payAsaNa / / 2 / / vADaba guru jAvattI tajiya su ahi kusuma sama uNha jale / paya kaMkoli NivaMsaM NAse sira vatti NAsei / / 3 / / sakkara ku kuma vaMjhA samabhAyaM payaha sa yuyA payaha / to e khIra samANa NAse pANeNa pibhuutii|| 4 / / ai dArUNa siraroyA haNuthaM bhaM ko Dha roya NAse i| avare vi uddha dosA harai jahA tamabhara raviNA / / 511 ravi khIreNayamAsA bhAvaNa sattAi devi sukkaviyA / puNu daTThAmasi kittA kaDutaI le matthaya bharaha / / 6 / / NAsa ti sayala royA cAmAda ya pho DayA ce va / khaMbhAI je hu sajjhA matthassaya Natthi sdeho|| 7 / / Avalaya phala kiravAla ra sa supavAu bIyAi / lakkhA cuNNa sIse lividA dArUNaroyA paNAseI / / 8 / / vAyabiDaM gA pattaya pippali ma DhaM saka kDA siNgii| rayaNIvalAhA sirale vi samattha do sahara / / 9 / / villagarUM juNaguliya viNa? sIso vilibitho veha / huM ti huM vIyApihayA kesA ai NimmalA sabbA / / 10 / / eraNDassaya mUla kaM jiya pIse vile viNe dinne| pa cADahala aha kaM jiyapI se vile viNe dinne| paMcADahala aha kajiya leve siravatti NAsei / / 11 / / bhaile Na bhiNadhattha suradAro jAlitaM ji bharaNe nn| NAseI sUlaavara sipisimiyaM kANija hoI / / 12 || rAmaTha suMThI tuMvarU paDikAri sasolama supalaM NIraM / caupala se saM ...Dae paciyaM pikasA rUyaNAsaM / / 13 / / vasu jaTThI aDabAha jalapala kaDhi yAvi se svttii| khaluguNa taila palucikasI rattaMgI paciya kaNaruya NAsaM / / 14 || makkava rasa kaivAiM. yi khIro vi tela samaeM ca / sessa lohallajahe pacivo suddho u duI leh|| 15 / / pAse raMtaha kuTTha cuNaM miliUNa sIsa bharaNe nn| timirAsaNa vAyaM vararUyA sayala NAse ii|| 16 / / kramazaH - vizvAsanagara, zAhadarA dillii| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya yoga darzana meM pratipAdita ahiMsA para jaina darzana kA prabhAva -DA jaya kumAra jaina, mu nagara sAlya darzana laukika upAyoM ke samAna hI vaidika karmakANDa ko akiJcitkara svIkAra karatA hai| unakA anusAra adRSTa phala ke sAdhaka yajJAdi kI kSaya, atizaya eva hisAjanya avizuddhi se yukta hai| IzvarakaSNa ne kahA hai 'dRSTivadAnuzravika. sa hyaavishuddhikssyaatishyyukt.||' 1 vaidika paramparA ma pazuyAga ko zrutisammata hAne se kartavya karma ke antargata parigaNita kiyA gayA hai aura yaha mAnA gayA hai ki yAga me hisita pazu pazubhAva ko choDakara manuSya bhAva ke prApti ke binA hI sadya devatva ko prApta kara letA hai| ata yajamAna eva pazu dAno kI dRSTi se yAgAnuSThAna kI upAdeyatA mAnI gaI hai| paranatu sAkhya dArzaniko kA kathana hai ki yAga me pazu hiMsA karma se pazu ko prANaviyoga rUpa asahanIya kleza sahanA par3atA hai| ata hisA hone se puNya kI samagratA nahI rahatI hai / 2 bhAgavana ke sAtha sAkhya ke pragADha sambandho kA pramukha AdhAra ahisA hI hai| yoga darzana me mana-vacana-kAya se kramaza aniSTacintana, paruSabhASaNa tathA tADana Adi ke dvArA kisI prANI ko pIDA pahucAnA hisA kahA gayA hai| yogasUtra ke vyAsabhASya me hisA kI kRta, kArita evaM anumodita rUpa se trividhatA mAnakara lobhajanya, krodhajanya eva balidAna janya bheda kiye gaye hai / isake viparIta sarvaprakAra se sarvakAla meM kisI prANI ko pIDA na pahuMcAne rUpa adroha ko ahisA kahA gayA sAkhya yoga kI dRSTi me samasta yama-niyamo me ahiMsA hI pramukhatayA sArvabhauma dharma svIkAra kiyA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kA ahisA se pArasparika virodha ke avasara para ahisA kI mukhyatA mAnI gaI hai| samasta yama-niyama ahiMsAmUlaka hai tathA unakA pratipAdana ahisA kI vizuddhi ke abhiprAya se kiyA gayA hai 15 vyAsabhASya me satya kI vivecanA karate hue spaSTata likhA hai"eSA sarvabhUtopakArArthe prvRttaa| na bhuutopghaataay| yadi caivamappAbhidhIyamAnA bhUtopaghAtaparaiva syAnna satyaM bhavet, pApameva bhavet / tena puNyAbhAsena puNyapratirUpakeNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 33 kaSTaM tamaH prApnuyAt / tasmAtparIkSya sarvabhUtahiMta satyaM brUyAt / " spaSTa hai ki ahiMsA ko satya se bhI bar3hakara adhika mahatva denA sAMkhya yoga dArzanikoM ke AcAra kI AdhAra zilA hai| ataH unakI dRSTi meM prANiyoM kI pratyeka kriyA ahiMsAmUlaka honA cAhie / ahiMsA kI pratiSThA ho jAne para yogiyoM ke nikaTa naisargika virodhI prANiyoM kA bhI baira nivRtta ho jAtA hai arthAt jisa yogI ko sarvathA evaM sarvadA hiMsAvirati evaM ahiMsAniSThA ho jAtI hai, usake pAsa meM svAbhAvika virodhI ahi-nukula, mRga-siha, mUSaka - mArjAra Adi prANI mitratA ko prApta ho jAte haiN| sAMkhya-yoga kI spaSTa avadhAraNA hai ki ahiMsA kI maMjila ko pUrI kiye binA sAdhanA evaM vicAraNA meM gati aura pragati asaMbhava hai / sAMkhya-yoga darzana ke pratipAdaka mahAbhArata meM maharSi vedavyAsa ne ahiMsA ke sarvAtizAyI mahatva kA pratipAdana karate hue kahA hai ki jisa prakAra hAthI ke paira meM saba prANiyoM ke paira samA jAte haiM, usI prakAra ahiMsA meM saba dharmoM ke tattva samA jAte haiN| aisA jAnakAra jo ahiMsA kA paripAlana karate haiM, ve amara hokara zAzvata mokSa me nivAsa karate hai| unakI dRSTi me ahisA parama dharma, parama tapa, parama satya, parama saMyama, parama dAna, parama yajJa, parama phala, parama mitra aura parama sukha hai "ahiMsA paramo dharmastathA ' hiMsA paraM tapaH / ahiMsA paramaM satyaM yato dharmaH pravartate / / ahiMsA paramo dharmastathA ' hiMsA paro damaH / ahiMsA paramaM dAnamahiMsA paramaM tapaH / / ahiMsA paramo yajJastathA ' hiMsA paraM phlm| ahiMsA paramaM mitramahiMsA paramaM sukham / / " jaina darzana meM ahiMsA kA parigaNana pA~ca vratoM meM sarvaprathama kiyA gayA hai| satyAdika zeSa cAra vratoM ko ahiMsAvrata kI vAr3a svIkAra kiyA hai| ahiMsA ko acchI taraha pAla lene para satyAdika sabhI vrata pala jAte haiN| ataH mUla to ahiMsA vrata hI hai| ahiMsA kA pAlaka sabhI vratoM kA pAlaka hotA hai| hiMsA kA svarUpa batAte hue gRcchapicchArya umAsvAmI ne kahA hai 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / ' 11 arthAt pramAda ke yoga se prANoM kA vyaparopaNa hiMsA hai| jainadarzana kI hiMsA kI yaha paribhASA hI yogadarzana meM kahIM gaI mana-vacana-kAya se prANI ko pIr3A pahu~cAne rUpa hiMsA meM dekhI jA sakatI hai| yogasUtra meM prayukta kRta, kArita aura amunata zabda bhI jaina darzana se lie gae hai| sampUrNa vaidika paramparA meM inakA anyatra kahIM prayoga nahIM hai| yogadarzana ke vyAsa bhASya meM kI gaI satya kI ahiMsAmUlaka paribhASA jaina darzana meM pratipAdita satyavrata kI pA~ca bhAvanAoM 12 ke samAveza ke sAtha kI gaI hai - * Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/34 "yathA nAgapade 5 nyAni padAni pdgaaminaam| sarvANyevApi dhAryante padajAtAni kaujare / / evaM sarva mAhiMsAyAM dharmArthamapi dhIyate / amRtaH sa nityaM vasati yo'hiMsA prtipdyte||" -mahAbhArata, 12/237/18-19 vaidika paramparA ke nyAyAdi darzanoM meM vaidika hiMsA ko vedAniSiddhatva upAdhi na hone ke kAraNa ahiMsA hI mAnA gayA hai| kintu jaina darzana ke samAna sAMkhyadarzana ko bhI yaha bAta svIkArya nahIM haiN| jaina darzana meM hiMsA ko vikAra kA paryAyavAcI mAnA gayA hai| krodha karanA, mAranA, gAlI denA, apamAna karanA, jhUThA lAJchana lagAnA. asanmArga ke sAdhana jaTAnA Adi vikAra ke bAhya rUpa haiM tathA rAgAdi rUpa pariNati usakA Antarika rUpa hai| bAhya rUpoM se dravya prANoM kA aura Antarika rUpa meM bhAva prANoM kA vyaparopaNa hone se hiMsA hai| amRtacandra AcArya ne ahiMsA aura bhAva hiMsA kA utkRSTa svarUpa eka zloka meM prastuta karate hue likhA hai "aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhvtyhiNseti| teSAmeyotpati hiMseti jinAgamasya sNkssepH||' arthAt AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai- yahIM jinAgama kA sAra hai| yogadarzana meM adroha ko ahiMsA kahanA rAgAdi bhAvoM kI anupatpatti hI hai| yogadarzana kA yaha kathana jainadarzana se pUrNatayA prabhAvita hai| yogadarzana meM svIkRta vividha hiMsA-lobhajanya hiMsA, krodhajanya hiMsA evaM balidAnajanya hiMsA meM dravya hiMsA evaM bhAva hiMsA donoM ko garbhita kara liyA gayA hai| sandarbha 1. sAMkhyakArikA 2 2. bhAratIya darzana (1976 saMskaraNa) pR. 810 3. yogasUtra 2/34 kA vyAsa bhASya 4. yogasUtra 2/30 kA vyAsa bhASya 5. yogasUtra 2/30 kA vyAsa bhASya 6. yogasUtra 2/30 kA vyAsa bhASya 7. guNaratnakRta SaDdarzana samuccaya vRtti pR. 16 8. ahiMsA pratiSThAyAM tatsaMnidho baira tyAgaH yogasUtra 2/35 9. mahAbhArata 12/237!18-19 10. mahAbhArata anuzAsanaparva 115/23 evaM 116/28-29 11. tatvArthasUtra 7/13 12. tatvArthasUtra 7/3 13. puruSArtha siddhi upAya zloka 44 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- _