________________
૧૩૬
શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ભાગ-૧ છે. દા.ત. ઘટ સ્વરૂપ પદાર્થને જોઈને કોઈ બાળક પૂછે કે આ પદાર્થ શું છે? ત્યારે લોકો કહે છે કે આને ઘટ કહેવાય છે. અહીં પદાર્થ પ્રસિદ્ધ છે જેને સંજ્ઞી કહેવાય છે તથા ઘટ એ સંજ્ઞા છે. સંજ્ઞા બધે જ ફરવાવાળી છે અને તે તે સ્થાનોમાં ઉપસ્થિત થાય છે. દા.ત. આ સૂત્રથી સ્વરસંજ્ઞા પાડી છે. આ સ્વરસંશા ફરવાવાળી થશે. તેથી જ્યાં જ્યાં સ્વર શબ્દ લખેલો હશે ત્યાં ત્યાં તે સંજ્ઞા ઉપસ્થિત થશે. જેમ કે “રૂવરત્વે સ્વરે યુવરત્નમ્” (૧/૨/૨૧) વગેરેમાં સ્વર શબ્દ લખ્યો હોવાથી આ સંજ્ઞા ઉપસ્થિત થાય છે. તથા સંજ્ઞીનું કોઈ ચોક્કસ સ્વરૂપ હોય છે. અર્થાત્ સંજ્ઞી દૃશ્યમાન છે. જ્યારે સંજ્ઞાનું કોઈ ચોક્કસ સ્વરૂપ જણાતું નથી. અર્થાત્ સંજ્ઞાની આકૃતિ હોતી નથી. આ સૂત્રમાં “પ્રૌદ્રતા” એ સંજ્ઞી છે. સંજ્ઞી હંમેશાં પૂર્વમાં ગ્રહણ કરાય છે. તથા “વરા:” એ સંજ્ઞા છે.
હવે સ્વર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે. “વયે રીગન્ત” (જાતે જ શોભી રહ્યા છે.) અહીં કર્તા અર્થમાં “વવિ” (૫/૧/૧૭૧) સૂત્રથી “;" પ્રત્યય થતાં સ્વયં + રાન્ + . આ અવસ્થામાં “પૃષોતરતિય:” (૩/૨/૧૫૫) સૂત્રથી “વર:” એ પ્રમાણે નિપાતન થાય છે. જે એકલા હોવા છતાં પણ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સમર્થ થાય છે. અહીં સંજ્ઞીને ષષ્ઠી વિભક્તિ થવી જોઈએ અને સંજ્ઞાને પ્રથમ વિભક્તિ થવી જોઈએ. તે આ પ્રમાણે – ૩ અંત સુધીનાં વર્ષોની સ્વરસંજ્ઞા થાય છે. આ પ્રમાણે ભેદગર્ભિત બોધ થતો હોવા છતાં પણ ભેદની અવિવક્ષા કરીને સંજ્ઞીને પ્રથમા કરી છે. લોકોમાં પણ કહેવાય છે કે આ પુરુષ દેવદત્ત છે. અહીં ભેદ હોવા છતાં પણ પુરુષ અને દેવદત્તની સમાન વિભક્તિ કરવા દ્વારા અભેદ વિવક્ષા કરી છે.
(શ૦ચ૦) સ્વરાજેશા રૂતિ-પ્રશ: પ્રયોગનસ્થાનમ, સંજ્ઞયા હિ સંઝિનઃ પ્રતિશ્યન્ત ૩ન્વીर्यन्तेऽत्रेति कृत्वेति ॥४॥
અનુવાદ :- સ્વરસંજ્ઞાનાં પ્રયોજનસ્થાનો કયા કયા છે? એનાં અનુસંધાનમાં જણાવે છે કે સંજ્ઞાવડે સંજ્ઞીનું ઉચ્ચારણ જ્યાં જ્યાં થાય ત્યાં ત્યાં સ્વરસંશાનાં પ્રયોજનસ્થાનો છે. જેમ કે “સ્વરે વા' (૧/૩/૨૪). આ પ્રમાણે આચાર્ય ભગવંતની ઉત્તમમેઘાની ઝાંખી આ સૂત્ર દ્વારા થઈ.
-: જાસસારસમુદ્ધાર :औदन्ता इत्यादि-अत्रान्तशब्दोऽवयववाचीत्यवयवेन विग्रहः, समुदायः समासार्थः, अवयवस्य चावश्यं समुदायरूपेऽन्यपदार्थेऽन्तर्भावः, अत एवात्र तद्गुणसंविज्ञानोऽयं बहुव्रीहिः, यथालम्बकर्ण इत्यादौ, न त्वतद्गुणसंविज्ञानः, यथा-चित्रगुरित्यादौ । ज्ञापकं चात्र "अष्ट और्जस्
૨. બચપાર્થે સમુદાયો !
