________________
સૂ૦ ૧-૧-૧૭
૨૧૧ અભ્યત્તર પ્રયત્નો છે. આ પ્રમાણે વર્ણની ઉત્પત્તિના કાળનો ભાવ હોય ત્યારે અભ્યત્તર પ્રયત્ન હોય છે તથા વર્ણની ઉત્પત્તિ થઈ ગયા પછી વર્ણની ઉત્પત્તિના કાળનો અભાવ થવાથી વિવાર વગેરે બાહ્ય પ્રયત્નો તથા સ્પષ્ટતા વગેરે અભ્યત્તર પ્રયત્નો છે.
(૪૦૦) તત્ર વાાં પ્રથમ-દિતિયા ---વિસ-નિäમૂત્રીયોપમાનીयाश्च विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदाना अघोषाः । वर्गाणां तृतीय-चतुर्थ-पञ्चमा अन्तस्था हकाराऽनुस्वारौ च संवृतकण्ठा नादानप्रदाना घोषवन्तः । वर्गाणां प्रथम-तृतीयपञ्चमा अन्तस्थाश्चाल्पप्राणाः । इतरे सर्वे महाप्राणाः ।
અનુવાદ - હવે, દરેક વ્યંજનોના બાહ્ય પ્રયત્નો કયા કયા છે તેનો સમુદિત બોધ કરાવે છે. વર્ગોનો પ્રથમ અક્ષર તથા દ્વિતીય અક્ષર તેમજ શ, ષ, સ તથા વિસર્ગ તેમજ જિલ્લામૂલીય તેમજ ઉપબાનીય વણ વિવારકંઠ (વિવૃતZ) તેમજ શ્વાસ (અનુપ્રદાન) તથા અઘોષ સ્વરૂપ બાહ્ય પ્રયત્નવાળા છે. વર્ગનો ત્રીજો વર્ણ, ચોથો વર્ણ અને પાંચમો વર્ણ તથા અન્તસ્થા તેમજ હાર તથા અનુસ્વાર આટલા વ્યંજનો સંવૃત કંઠ તેમજ નાદ, અનુપ્રદાન તથા ધોષવત્ સ્વરૂપ બાહ્ય પ્રયત્નવાળા છે. વર્ગનો પહેલો વ્યંજન, ત્રીજો વ્યંજન અને પાંચમો વ્યંજન તથા અન્તસ્થા (ા, ૨, સ, વ) આ બધા જ વ્યંજનો અલ્પપ્રાણ સ્વરૂપ બાહ્ય પ્રયત્નવાળા છે તેમજ બાકીના બધા જ વ્યંજનો મહાપ્રાણ પ્રયત્નવાળા છે. (બધા સ્વરો તો ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત સ્વરૂપ બાહ્ય પ્રયત્નવાળા છે.)
(તwo) સ્થાનBUાં વિમ્ ? -ચં-ટ-ત-પાનાં તુન્યાડડપ્રયત્નાનાપિ fમાનાનાં મા મૂત, કિશું થાત્ ? “તખ્ત, તપ્તમ' રૂત્ર “ધુરો શુટિ વે વા” [.રૂ.૪૮.] કૃતિ પરી તારે તોપ: યાત્
અનુવાદ - સુત્રમાં સ્થાન” શબ્દના ગ્રહણનું પ્રયોજન બતાવે છે. જો “સ્થાન” શબ્દનું ગ્રહણ ન કર્યું હોત તો સમાન એવો મુખમાં પ્રયત્ન જેઓનો છે, એવા ૧, ૨, ૨, ૩, ૫ વગેરે ભિન્ન સ્થાનવાળા વ્યંજનોની પણ સ્વસંજ્ઞા થાત. આ વ્યંજનોની જો સ્વસંજ્ઞા થાત તો તખ્ત, તર્તન વગેરે પ્રયોગોમાં “ધુરો ધુટિ વે વા' (૧/૩/૪૮) સૂત્રથી પરનો તાર પર છતાં લોપ થાત.
(તovo) માર્ચપ્રયત્ન" વિમ્ ? વવ-યશાનાં તુજસ્થાનાનામપિ भिन्नाऽऽस्यप्रयत्नानां मा भूत्, किञ्च स्यात् ? 'अरुश् श्च्योतति' इत्यत्र "धुटो धुटि स्वे वा" [१.३.४८.] इति शकारस्य चकारे लोपः स्यात् । स्वप्रदेशा:-"इवर्णादेरस्वे રે યવરત્નમ્” [૨.૨.૨૨.] રૂ ૨૭
