________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૬
૨૯૭ વાક્યસંજ્ઞાનું પ્રયોજન શું છે? એનાં અનુસંધાનમાં “આચાર્ય ભગવંત” જણાવે છે કે જ્યારે
જ્યારે આકાંક્ષા હોય ત્યારે આખ્યાતનાં ભેદથી વાક્યનો પણ ભેદ થાય છે. એવું જણાવવા માટે વાક્યસંજ્ઞાનું આ સૂત્ર છે. સૂત્રમાં “વારતમ્” એ પ્રમાણે એકવચનનો નિર્દેશ કર્યો છે. તેનાથી જણાય છે કે, દરેક આખ્યાત સાથે વાક્યસંજ્ઞા ભિન્ન ભિન્ન થશે. આ પ્રમાણે આખ્યાત પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન વાક્ય થવાથી નીચેનાં પ્રયોગમાં “વન” વગેરે આદેશો થતાં નથી. જેમ કે “ગોદ્રનં ” તું ભાતને રાંધ. પછી “તવ ભવિષ્યતિ ” તારું તે થશે. આ ભિન્ન વાક્ય થવાને કારણે “પર” સ્વરૂપ પદથી પર રહેલાં “તવનો "તે" આદેશ થતો નથી. જો ભિન્ન ભિન્ન આખ્યાતો હોતે છતે પણ એક જ વાક્ય ગણાત તો “પર” સ્વરૂપ પદથી પર “તવ"નો “” આદેશ થાત.
એ જ પ્રમાણે “મમ ભવિષ્યતિ ” “તે મારું થશે. તું રાંધ. તે તારું થશે, તે મારું થશે, તું રાંધ) ભાતને. તે તારું થશે, તે મારું થશે” વગેરે પ્રયોગોમાં અન્ય આખ્યાત સંભળાતું હોય અથવા તો અધ્યાહારથી હોય તો પણ ભિન્ન વાક્યપણું થાય છે અને ભિન્ન વાક્યપણું થવાથી “વનમ્” વગેરે આદેશો થતા નથી. “વ-નમ્” વગેરે આદેશો પદથી પર “યુH” અને “મમ”નાં રૂપો એકવાક્યમાં હોય તો જ થઈ શકે છે. અહીં તો ભિન્ન ભિન્ન આખ્યાત પ્રમાણે વાક્યો પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. માટે “વ-ન” વગેરે આદેશો થતાં નથી. જો લોક સંબંધી વાક્યસંજ્ઞા જ સ્વીકારી હોત તો આખ્યાતનો ભેદ હોત તો પણ એક જ વાક્યસંજ્ઞા થાત અને તેમ થતાં “વ-ન” વગેરે આદેશોનો પ્રસંગ આવત.
(त०प्र०) कुरु कुरु नः कटमित्यादौ तु कृते द्विर्वचनेऽर्थाभेदादेकमेवाख्यातमित्येकवाक्यत्वाद् वस्-नसादयो भवन्ति । वाक्यप्रदेशाः-"पदाद् युग्विभक्त्यैकવાવયે વ-ની વદુત્વે” [૨.૨.૨૨.] ડ્રાય: શારદા
અનુવાદ :- “તુ અમારી કટને કર.” અહીં આખ્યાતનો પ્રયોગ બે વાર થયો છે. છતાં પણ અર્થનો અભેદ હોવાથી એક જ આખ્યાત છે. માટે એક આખ્યાતની અપેક્ષાએ એક જ વાક્યપણું થવાથી એક વાક્યમાં પદથી પર વ–નસ્ વગેરે આદેશો થાય છે. વાક્યસંજ્ઞાનાં ઉદાહરણ સ્થળો “પતા યુવમધૈવીયે વનસૌ વંદુત્વે” (૨/૧/૨૧) વગેરે સૂત્રો છે.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ :सविशेषणेत्यादि-“शिष्लूप् विशेषणे" इत्यस्माद् विपूर्वाद् विशिष्यतेऽन्यतो व्यवच्छिद्यते विशेष्यं येन “करणाधारे" [५.३.१२९.] इत्यनटि विशेषणम्, सह विशेषणेन वर्तते "सहस्य તોડવાળે” રૂ.૨.૨૪રૂ.] રૂતિ સાશે સવિશેષમ્ |
