________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૨
૨૬૯ સૂત્રમ્ - - યે . ?. ? | ૨૨ ||
-- તત્ત્વપ્રકાશિકા :क्य इति उत्सृष्टानुबन्धानां क्यन्-क्यङ्-क्यक्षां ग्रहणम् । नकारान्तं नाम क्ये प्रत्यये परे पदसंज्ञं भवति ।
-- તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :સૂત્રમાં “વ” એ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવા દ્વારા ત્યાગ કરાયેલ અનુબંધવાળા એવા “વચન, વચ તથા વચઠ્ઠ” પ્રત્યયોનું ગ્રહણ કર્યું છે. “ના” અંતવાળું નામ “વચ" પ્રત્યય પર છતાં પદસંજ્ઞાવાળું થાય છે. (તov૦) રાજ્ઞાનમચ્છત્તિ વય-
રાતિ ર નેવાડડરતિ વચલાગાયતે अचर्म चर्म भवति क्यञ्ज-चर्मायति, चर्मायते, पदत्वान्नलोपः । नमिति किम् ? वाच्यति । क्य इति किम् ? सामनि साधुः सामन्यः । एवं वेमन्यः । अयिति प्रतिषेधात् पूर्वेणाऽप्राप्ते वचनम् ॥२२॥
અનુવાદ :- “તે રાજાને ઇચ્છે છે” એ પ્રમાણે “ઇચ્છા અર્થમાં “વચન” પ્રત્યય લાગતાં “રાનીયતિ” રૂપ થાય છે. જેનો અર્થ “તે રાજાને ઇચ્છે છે” એ પ્રમાણે થાય છે. “રાજા જેવું આચરણ કરે છે” એ પ્રમાણે “આચાર” અર્થમાં “ચ” પ્રત્યય લાગતાં “રાગાયતે” રૂપની સિદ્ધિ થાય છે. જેનો અર્થ “તે રાજા જેવું આચરણ કરે છે.” એ પ્રમાણે થાય છે. “જે ચામડું ન હતું તે ચામડું થાય છે.” એ પ્રમાણે “ષ્યિ” અર્થમાં “વર્મ” શબ્દને “વ ” પ્રત્યય થતાં “વમતિ” રૂપ થાય છે. જેનો અર્થ “ચામડું ન હતું તે ચામડું થાય છે.” એ પ્રમાણે થાય છે. આ બધા જ પ્રયોગોમાં “ય" પ્રત્યય લાગવાથી પદસંજ્ઞા થાય છે અને પદસંજ્ઞા થવાથી પદને અંતે રહેલા નામનાં “”નો લોપ થાય છે. સૂત્રમાં “” અંતવાળું નામ કહ્યું હોવાથી જે નામો “ર” અંતવાળા નહીં હોય તેઓની પદસંજ્ઞા ન થવાથી “વાતિ” રૂપની સિદ્ધિ થાય છે. જેનો અર્થ “તે વાણીને ઇચ્છે છે” એ પ્રમાણે થાય છે. “ચ” પ્રત્યયનું નિમિત્ત ગ્રહણ કરવાથી શું ફળ મળ્યું? એનાં અનુસંધાનમાં જણાવે છે કે “સામવેદમાં સારો” એ પ્રમાણે “સાધુ” અર્થમાં “સામ” શબ્દને તદ્ધિતનો “” પ્રત્યય લાગવાથી અને આ “" પ્રત્યય તે “વ” સ્વરૂપ ન હોવાથી આ સૂત્રથી પદસંજ્ઞા ન થવાથી પદને અંતે “”નો લોપ થયો નથી. એ જ પ્રમાણે “વેમચં:” પ્રયોગમાં પણ સમજી લેવું. “વેમ” એટલે “વણકરનાં ઉપકરણમાં સુંદર.”
