Book Title: Setubandhmahakavyam Author(s): Pravarsen, Ramnath Tripathi Shastri Publisher: Krishnadas Academy VaranasiPage 24
________________ आश्वासः ] रामसेतुप्रदीप-विमलासमन्वितम् गतेत्यर्थः । विकटनखदर्शनजन्यभयादिति भावः। यत्पदस्योत्तरवाक्यगतत्वान्न पूर्वस्कन्धके तत्पदापेक्षा। कथंभूते प्रभाविच्छर्दनखे। लग्नदनुजेन्द्ररुधिरे। उभयत्र प्राकृतत्वात्पूर्वनिपातानियमः । लग्नं दनुजेन्द्रस्य रुधिरं यत्र तादृशे । कस्मिन्निव सति। स्तनांशुके गलित इव स्खलित इव । नखानां महत्त्वादसृग्भिरव्यापनात्तदेकदेशलग्नरुधिरतया लक्ष्म्या अर्धरक्तश्वेतवस्त्रत्वेनोत्प्रेक्षा कृता। अन्यापि स्त्री स्तनवसनविपर्यासे सव्रीडा पलायत इति ध्वनिः । तथा च म्रियमाणो दानवेन्द्रो निःश्रीको वृत्त इति तात्पर्यम् । 'व्याकुलापि पलायिता' इत्यपि व्याख्यानम् । तत्र व्याकुलस्यापयानमशक्य मित्यपेरर्थः । 'विच्छर्दस्तु समूहे स्याद्वान्तौ विश्लेषभेदयोः ॥२॥ विमला-(हिरण्यकशिपु के हृदय को विदीर्ण करते समय ) नरसिंहरूपी मधुमथन के स्वभावतः श्वेत नख में जब उस दनुजेन्द्र का रुधिर लगा और वह प्रकाशमान हुआ उस समय उस महान् असुर की श्री मानो ( नरसिंह के नख में उलझ जाने से ) स्तनांशुक खिसक जाने पर ( लज्जित हो ) व्याकुल होती हुई भाग गयी ॥२॥ जन्मान्तरेऽपि दुष्टदैत्यनिबर्हणक्षमतां विभोराह पोणत्तणदुग्गेझं जस्स भुनाअन्तणि ठरपरिग्गहिनम् । रिट्ठस्स विसमवलिअं कण्ठं दुक्खेण जीविन बोलीणम् ॥३॥ [पीनत्वदुर्गाह्य यस्य भुजान्तनिष्ठुरपरिगृहीतम् । अरिष्टस्य विषमवलितं कण्ठं दुःखेन जीवितं व्यतिक्रान्तम् ॥] यस्य कृष्णरूपिणो मधुमथनस्य भुजान्तौ हस्तौ ताभ्यां निष्ठुरं यथा स्यादेवं परि सर्वतोभावेन गृहीतं धृतमरिष्टस्य वृषभरूपिणोऽसुरविशेषस्य कण्ठं कर्म जीवितं कर्तृ (दुःखेन) व्यतिक्रान्तम् । अपगतमित्यर्थः । 'भुजायन्त्र' इति प्रकृतौ मिथःसंबद्धभुजायुगलरूपयन्त्रपरिगृहीतमिति वा । कण्ठं कीदृशम् । पीनत्वेन दुर्गाह्यम् । अत एव विषमं विपर्यस्तं यथा स्यादेवं वलितं वक्रीकृतम् । आमोटितमिति यावत् । पीनत्वेन सम्यग्धर्तुमशक्यत्वात् । अत्र जीवितस्य दुःखव्यतिक्रमणे विषमवलनं हेतुः। तस्य च निष्ठुरपरिग्रहणम् । तस्य च दुर्गाह्यत्वम् । इत्युत्तरोत्तरं प्रति पूर्वपूर्वस्य हेतुत्वमिति हेतुपरम्परालङ्कारः। कि च, विषमवलनादजुमार्गालाभेन जीवितस्य कण्ठाद्दुःखेन निर्गमो वृत्त इति वस्तुना निजमायतनमरिष्टशरीरं त्यक्तुमशक्नुवतोऽपि जीवितस्य परमेश्वरहस्तेन बहिर्गमनं पुण्यहेतुरित्याशयेनेव सदु:खं निष्क्रमणमासीदित्युत्प्रेक्षा व्यज्यते ॥३॥ विमला-वृषभरूपी अरिष्टासुर के कण्ठ को पीन होने के कारण दुर्ग्राह्य समझकर श्रीकृष्णरूपी मधुमथन ने दोनों हाथों से निष्ठुरतापूर्वक पकड़ कर ऐसा दबाया और मरोड़ दिया कि वह बुरी तरह टेढ़ा-मेढ़ा हो गया, जिससे ( सीधा Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.orgPage Navigation
1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 ... 738
