________________
૨૨
પરિચ્છેદ ૬-૨૧
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
ક્રિયા છે. એવો સંબંધ જણાવવામાં તે બેની વચ્ચે રહેલો સમવાય-સંબંધ નિયામક થશે. જેથી કંઈ દોષ આવશે નહિં.
ઉત્તર- અહીં નિયામક તરીકે સમવાય-સંબંધ કહેવો તે ઉચિત નથી. કારણકે જેઓ સમવાય સંબંધ માને છે. તેઓના મતે સમવાય-સંબંધ એક જ છે અને સર્વત્ર વ્યાપક છે. હવે સર્વત્ર વ્યાપક હોવાથી અને એક હોવાથી કાષ્ઠ-અને છેદનક્રિયામાં જે સમવાય છે. તે જ સમવાય સંબંધ ઘટ-પટમાં પણ છે જ. તથા મગ અને પચનક્રિયામાં જે સમવાય છે તે જ સમવાય સંબંધ ઈતર પદાર્થોમાં પણ છે જ. તો છેદનક્રિયા કાષ્ઠમાં જ છે અને પાચનક્રિયા મગમાં જ છે એવા પ્રકારની નિયામકતામાં તે સમવાય-સંબંધ અસમર્થ જ થશે. કારણકે આવા પ્રકારના એક અને વ્યાપક એવા સમવાય-સંબંધને તો સર્વ પદાર્થો સરખા છે. તો તે સર્વની સાથે સંબંધ કેમ ન જણાવે ? તેથી સમવાય સંબંધની કલ્પના મિથ્યા છે. આ રીતે એકાત્ત ભેદ પક્ષ સ્વીકારવામાં કે એકાન્ત અભેદ પક્ષ સ્વીકારવામાં “પ્રતિનિયતક્રિયાક્રિયાવભાવ”નો (આ ક્રિયા આ પદાર્થની જ છે. અને આ પદાર્થની જ આ ક્રિયા છે એવા પ્રકારનો) જે વ્યવહાર થાય છે. તેનો ભંગ થવાનો જ પ્રસંગ આવશે. એટલે કે પ્રતિનિયત વ્યવહારના નાશનો પ્રસંગ જ સારી રીતે જણાય છે. માટે ક્રિયાવાન્ પદાર્થ થકી કથંચિ અવિષ્યભૂત (અર્થાત્ કથંચિત્ અભિન) જ ક્રિયા સ્વીકારવી ઉચિત છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં બને એકાન્તપક્ષોનો પરિહાર કરીને ક્રિયા, એ ક્રિયાવાન્ પદાર્થથી કથંચિત્ ભિન્ન-ભિન્ન જ છે. એમ સિદ્ધ કર્યું. તથા પહેલાં સાધન એવા પ્રમાણથી સાધ્ય એવી ક્રિયા (રૂપ ફળ) ભિન્ન-ભિન્ન છે. એમ સિદ્ધ કરેલું છે. /૬-૨૦
कश्चिदाह- कल्पनाशिल्पिनिर्मिता सर्वाऽपि प्रमाणफलव्यवहतिरिति विफल एवायं प्रमाणफलालम्बनः स्याद्वादिनां भेदाभेदप्रतिष्ठोपक्रम इति तन्मतमिदमपाकुर्वन्ति
संवृत्या प्रमाणफलव्यवहार इत्यप्रामाणिकप्रलापः, परमार्थतः स्वाभिमतसिद्धिविरोधात् ॥६-२१॥
टीका- अयमर्थः सांवृतप्रमाणफलव्यवहारवादिनाऽपि सांवृतत्वं प्रमाणफलयोः परमार्थवृत्त्या तावदेष्टव्यम् । तच्चासौ प्रमाणादभिमन्यते, अप्रमाणाद् वा । न तावदप्रमाणात, तस्याकिञ्चित्करत्वात्, अथ प्रमाणात, तन्न, यतः सांवृतत्वग्राहकं प्रमाणं सांवृतं, असांवृतं वा स्यात्? यदि सांवृतम् , कथं तस्मादपारमार्थिकात् पारमार्थिकस्य सकलप्रमाणफलसांवृतत्वस्य सिद्धिः? तथा च पारमार्थिक एव समस्तोऽपि प्रमाण-फलव्यवहारः प्राप्तः ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
