________________
તા. ૧૬-૩-૯૪ અને તા. ૧૬-૪-૯૪
પ્રબુદ્ધ જીવન ઘડાય છે. શાળા કોલેજમાં પોતાના મિત્રો સાથે વિચાર વિનિમય કરતાં સહકાર્યકરોની કૃતના, ભાગીદારોની કૃતધનતા, સગાસંબંધીઓની તેઓને પોતાના વડીલો, જૂનવાણી લાગે છે. એથી કુટુંબમાં વિચારભેદ કૃતધતા વગેરે કરતાં માણને સૌથી વધુ સતાવતી હોય, શલ્યની જેમ ચાલુ થાય છે પોતપોતાના વિચારોના અતિશય આગ્રહને કારણે કુટુંબમાં પીડા કરતી હોય તો તે પોતાના જ દીકરાઓની કૃતધ્યતા છેઆ દુ:ખ વિચાર સંઘર્ષ પેદા થાય છે. એમાંથી કૌટુંબિક કલેશ કંકાસ અને ઝઘડા કંઈ જેવું તેવું નથી. ક્યારેક માતાનો જીવ કકળી ઊઠી બોલે છે. આના થવા લાગે છે. યુવાનો આવા વાતાવરણથી કંટાળી જઈને ઘર છોડીને કરતાં તો પેટે પાણો પાક્યો હોત તો સારું.'
ચાલ્યા જવા તૈયાર થાય છે. બે પેઢી વચ્ચેની આવી સોરાબ-રૂસ્તમી સંતાનોની કૃતજ્ઞતાનો ચિતાર શેક્સપિયરના નાટક 'કિંગ લિઅરમાં - હંમેશાં ચાલ્યા કરે છે.
સચોટ રીતે નિરૂપાયેલો જોવા મળે છે. પોતાની કૃતળી પુત્રીઓ વિશે કોઈ પણ માણસે પોતે અત્યંત આધુનિક (Modern) કે અદ્યતન તીવ્ર મનોવેદના વ્યક્ત કરતાં રાજા લિઅર કેવા ઉદગારો કાઢે છે તે (Latest) છે એવું અભિમાન બહુ કરવા જેવું નથી. એવું અભિમાન જુઓ : વધુ વખત ટકી પણ શકતું નથી. માણસ ક્યારે આધુનિકતામાંથી Ingratitude, thou marble-hearted fiend, જૂનવાણીપણામાં સરી પડે છે તેની તેને પોતાને ખબર પણ પડતી more hideous, when thou show'st નથી. માણસ તો પોતે જેવો હોય છે તેવો જ હોય છે, પરંતુ પગ નીચેથી thee in a child, કાળ રૂપી રેતી એટલી બધી સરકી જાય છે કે જેની એને ખબર પડતી Than the sea-monster. નથી. કેટલાક વખત પહેલાં વિદેશમાં એક ભાઈને મળવાનું થયેલું. ચાલીસેક વર્ષની એમની ઉંમર હશે. ભર યુવાનીનો એમનો કાળ હતો. How sharper than a serpent's tooth it is. પોતે પોતાનાં વસ્ત્રો, ઘરવખરી, સાધનસામગ્રી, મોજશોખની To have a thankless child. ચીજવસ્તુઓ, પ્રસાધનો, મોટરકાર, પુસ્તકો વગેરે તમામની બાબતમાં કૃદ્ધિતાનું સ્વરૂપ એવું માયાવી છે કે જે માણસો કૃતઘ્ન થાય છે પોતાની આધુનિકતા માટે ગર્વ લેતા હતા. એમને ત્યાં હંમેશાં બધું તેઓ પોતાની કૃતઘ્નતાનો સ્વીકાર કરવા તૈયાર હોતા નથી. તેમની પાસે latest જ હોય. પરંતુ એક દિવસ એમનો એ ભ્રમ ભાંગી ગયો. એમણે સ્વબચાવ માટે કુતર્કયુક્ત કે જૂઠાણાં ભરેલી ઘણી દલીલો હોય છે. પરંતુ મને પોતાની અંગત વાત કરતાં કહ્યું હતું કે મારા સત્તરેક વર્ષની વયના જેમને મોડી વહેલી પોતાની કૃતધ્વતા સમજાય છે તેમને પશ્ચાત્તાપ થયા દીકરા સાથે મારે એક દિવસ બહુ દલીલો થઇ. દીકરો હવે કોલેજમાં વગર રહેતો નથી. બીજાં પાપો કરતાં કૃતઘ્નતાનું પાપ ઘણું ભયંકર આવ્યો હતો. એણે ઉશ્કેરાઈને મને કહ્યું 'Daddy! You an old ગણવામાં આવ્યું છે. વાલ્મીકિ રામાયણમાં તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે : fashioned guy! You are to totally ignorant about the गोध्ने चैव सुरापे च, चौरे भग्नव्रते तथा । modern world. The world is much changed to-day' निष्कृतिर्विहिता सद्भिः कृतध्ने नास्ति निष्कृति ॥ દીકરાને મોઢે આવું સાંભળીને પોતાને તે દિવસે ઘણો જ આઘાત લાગ્યો [ગોહત્યા કરનાર, શરાબી, ચોર અને વ્રતભંગ કરનારને માટે હતો. પરંતુ દીકરાની વાત સાચી હતી. પોતાની જાતને અત્યંત આધુનિક સપુરષોએ પ્રાયશ્ચિત્તનું વિધાન કર્યું છે, પરંતુ કાળી માણસ માટે કોઈ માનતા એ ભાઇ બે ત્રણ દાયકામાં જ જૂનવાણી થઇ ગયા હતા. દુનિયાનો
પ્રાયશ્ચિત્ત નથી.]
પ્રાયશ્ચિત્ત નથી.) આ સ્વાભઆવિક ક્રમ છે, કારણ કે પરિવર્તનશીલ એવું આ જગત દૂર દૂરના ભાવિને લક્ષમાં રાખી, ત્રીજી ચોથી પેઢીનો વિચાર કરી ઘડીકમાં પોતાના કરતાં ઘણું આગળ નીકળી જાય છે.
માણસ નિ:સંતાન રહેવાની ઊંચી ભાવના ધરાવે છે તો વળી જુદી જ કેટલીકવાર માતાપિતા સંતાનોના વિકાસને સમજી શકતાં નથી. વાત છે, સોલંકી યુગમાં થઈ ગયેલાં, આબુદેલવાડાનાં પ્રખ્યાત મંદિર મોટાં પરણેલાં સંતાનો પણ હજુ નાનાં બાળક હોય તેવી રીતે તેમની બંધાવનાર વિમલ મંત્રીના જીવન વિશે એવી એક દંતકથા છે. વિમલ સાથે વ્યવહાર કરે છે. વાતે વાતે શિખામણ આપવા લાગી જાય છે. મંત્રીને સંતાન ન હોતું. પરંતુ સંતાન માટે તેઓ ઝંખતા હતા. એવામાં તેમના અંગત જીવનમાં ડગલેને પગલે જયારે ડખલગીરી કરે છે ત્યારે એક વખત પ્રવાસ દરમિયાન રસ્તામાં એક વાવમાં જઈ પાણી પીને સંતાનોની પ્રતિક્રિયા થાય તે સ્વાભાવિક છે. કૌટુંબિક સંબંધો, માલ
આરામ કરવાનો વિચાર કર્યો. તે વખતે વાવ પાસે ચોકીદારની જેમ મિલકત, સગાંઓ સાથેનો વ્યવહાર, જ્ઞાતિ કે કોમના રીતરિવાજ, ધાર્મિક ઊભેલા એક છોકરાએ વાવમાં જવા માટે પૈસા માગ્યા. વાવ તો માન્યતાઓ વગેરે ઉપરાંત જીવનના ધ્યેયની બાબતમાં મતભેદો ચાલુ સાર્વજનિક હોય. પીવાના પાણીના પૈસા ન હોય. પરંતુ છોકરાએ દલીલ થાય છે. સ્વાર્થ અને અહમ્ જયારે ટકરાય છે ત્યારે વિનય અને
કરી કે પોતાના દાદાએ એ વાવ બંધાવી છે એટલે પૈસા લેવાનો પોતાને વાત્સલ્યનું વાતાવરણ વિલીન થઈ જાય છે અને માતાપિતા તથા સંતાનો હક છે. વિમલ મંત્રી વિચારે છે કે કેવા ઉચ્ચ શુભ આશયથી દાદાએ વચ્ચે વિશેષત: પિતા અને દીકરા વચ્ચે જાણે એક બીજાના દુશ્મન હોય આવી સરસ વાવ બંધાવી અને એનો વારસ આ છોકરો હવે પૈસા તેવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે. પરસ્પર શંકા-કુશંકા સેવાય છે. અવિશ્વાસનું ઉધરાવે છે. દાદાનો આત્મા આ જાણે તો કેટલો કકળી ઊઠે..વિમલ ,
વાતાવરણ સર્જાય છે. પછી ખાનગી થાપણના વિચારો આવે છે, કારણ મંત્રીને પોતાનો વિચાર આવે છે. પોતાનો કોઈ વારસ આબુ-દેલવાડાના * કે પ્રત્યેકને પોતાના ભાવિની ચિંતા સતાવે છે.
દેરાસર માટે એમ નહિ કરે એની શી ખાતરી ? એ વિચારે ચઢતાં માણસના જીવનમાં એક મોટો આધાત ને સંતાનોની કૃતપ્તતા વિમલ મંત્રી એવા નિર્ણય ઉપર આવે છે કે જે પોતાને સંતાન જ ન (Filial Ingratitude)નો છે. પોતે જીવનનો અમૂલ્ય ભોગ આપીને હોય તો આવી કોઈ સ્થિતિ ઊભી થાય જ નહિ. તેઓ નિર્વશ રહેવાનો - પાળીપોષીને, જાતે ભૂખ્યાં રહીને, ઉજાગરા કરીને જેમને મોટાં કર્યો છે સંકલ્પ કરે છે. વિમલ મંત્રી અંબા માતાના આરાધક હતા. માતાજીએ
એ જ સંતાનો પછી માતાપિતાનું અપમાન કરે છે, ક્યારેક ઘરની બહાર એક વખત પ્રસન્ન થઈ વિમલ મંત્રીને વરદાન માગવા કહ્યું, વિમલ કાઢી મટે છે. તો વળી ક્યારેક. (પશ્ચિમના દેશોમાં વિશેષ બને છે તેમ) મંત્રીએ માગ્યું. 'નખોદ (નિ:સંતાનતો. માતાજીને થયું કે વિમલ મંત્રી આવેશમાં આવી જઈને માતાપુતાનું ખૂન કરી નાખે છે ત્યારે આવી નિ:સંતાન છે એટલે જરૂર તે સંતાન માગશે. માટે નખોદ માગવામાં કંઈ - ચોંકાવનારી ઘટનાઓ માણસની આંખ ખોલી નાખે છે. માણસનું મોટામાં ભૂલ તો નથી થઈને ? માતાજીએ બીજી વાર પૂછ્યું. વિમલ મંત્રીએ મોટું દુ:ખ પોતાના ઘરમાંથી ઊભું થાય છે. પાડોશીઓની કૃતજ્ઞતા, બીજી વાર નખોદ માગ્યું. ત્રીજી વાર પૂછ્યું તો ત્રીજી વાર પણ નખોદ - મિત્રોની કૃતધ્વતા, નોકરચાકરોની કૃતઘ્નતા, નોકરી ધંધામાં પોતાના માગ્યું. માતાજી વિમલ મંત્રીની ભાવના સમજી ગયા અને કહ્યું તથાસ્તુ.
