Prabuddha Jivan 1994 Year 05 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 41

તા. ૧૬-પ-૯૪
પ્રબુદ્ધ જીવન પુછવી તલિ પડતઉં, પુત્ર આખડતલું, ન રહઈ રડતG, ઠણકંતઉ આ કલ્પનાચિત્ર અને વિરલ લાગ્યું છે અને બીજે ક્યાંય વાંચ્યાનું જાણમાં
યુવાન ટ્યૂલિભદ્રને આવતા જોઈને કોશાને પહેલાં તો એને ઠગવાનો, ને ધૂતવાનો ભાવ જાગે છે. તે વિચારે છે :
'સૂરિજ જળ અસ્થમઈ કેશ તિમ મૂકી રોઈ,
જવ વેલા જેહની, તામ હસઉ મન મોહઈ, ‘ગાઢા ધૂરત મઈ ઠગ્યા, છોકર છલ્યા છ૫લ્લ, ધોરીકા ધૂરિ પેતરું, હવઇ એઅ ક બલ્લ.
ફલ્લ તાર સિરિ ઘલ્લિ, રમઇ તે ચંદા સાથઈ,
સૂર સમઈ જાણેવિ ફુલ્લ પણિ નાંખઈ હાથ, ધાત ખરી જઉ લાગટ્યાં, તઉં છોડવસ્થઈ, તી દ્રામ
ઇમ રયણિ ફૂડ બિહંસ્ય કરઈ, વિશ કહીં સાચી નઉ હઈ.' , આ ક્ષણ સુધી તો કોશા કોઇપણ પુરુષનો સંગ કરનારી ગણિકા
અહીં સહજસુંદર કવિ વેશ્યાને રજની સાથે સરખાવીને કહે છે કે માત્ર છે. પણ પછી સ્થૂલિભદ્રને નજીકથી નિહાળીને પોતે એનાથી
જ્યારે સૂરજ આથમે છે ત્યારે રાત્રિ કેશ છૂટા મૂકીને (અંધકાર માટેનું પ્રભાવિત બની જાય છે. કવિ એનું આ ભાવ૫રિવર્તન આ રીતે નોંધ
કલ્પન) રૂદન કરે છે. પણ પછી., જેવી જેની વેળા; તે પ્રમાણે તેની
સાથે મન લગાડે છે. રાત્રિ તારારૂપી ફલો માથામાં ખોસીને (શૃંગાર 'પહિલઉ ઠગવિદ્યા હતી, દીઠઉ થયઉ સ-ભાવ,
સજીને) ચંદ્ર સાથે રમત માંડે છે. પછી પાછો સૂર્યને આવવાનો સમય સહભું લાગી રૃરિવા, જલ વિણ જિસ્યઉ તલાવ.'
જાણીને માથામાંથી ફલો પોતાને હાથે નાખી દે છે. (દિવસ ઊગતાં તારા ભૂભંગિ ભાવ જગ ભોલઉ છલ્યા લોક છંદા કરી,
અસ્ત પામે છે તે માટેનું કલ્પન) આમ રાત્રિ બન્નેની સાથે (સૂર્ય અને શ્રી યૂલિભદ્ર પેખી કરી થઈ વેશિ તે કિંકરી
ચંદ્રની સાથે) કૂડકપટ કરે છે. એ જ રીતે વેશ્યા કદી સાચી હોય નહીં અત્યારસુધી પોતાના ભૂભંગથી જગતને ભોળવનારી ને લોકને
ત્રીજા અધિકારમાં રાજ્યનું નિમંત્રણ આવતાં સ્થૂલિભદ્રની વિમાસણ છળનારી કોશા સ્મલિભદ્રને જોઇને એમની કિંકરી-દાસી બની ગઈ.
બળદના ઉપમાનથી કવિએ ચિત્રિત કરી છે. . તે વિચારે છે : હેવ ઉડાડઉં કેમ હાથિ પોપટુ બઈ ટુઉ.'
'જે હીંડવઉ મોકલવટઇ, માથઈ ન પડ્યું ભાર, આંગણે બેઠેલા પોપટને હવે હાથે કરીને કેમ ઉડાડી મૂકું ?
તે ધોરિ ધરિ તરઇ, ધૂણઈ સીસ અપાર, તે પછી તો શુંગારનિરૂપણ ઘેરો રંગ ધારણ કરે છે. કોશાનું દેહસૌદર્ય,
જે બળદ મોકળો-મુક્ત કર્યો હોય, માથે કોઈ ભાર ન પડ્યો હોય, એનો વસ્ત્રાભૂષણો, અને એના પ્રપંચી હાવભાવના વર્ણનોમાં કવિ તેને બંસરી સાથે છેતરવામાં આવે ત્યારે તેનું મસ્તક ધણાવ કેવો ભાવકને ઘસડી જાય છે..
અણગમો-વિરોધ પ્રગટ કરે છે એવી જ સ્થિતિ શુલભદ્રની છે. ' મયમત્રા મયગલ જિસ્યા સૂર સુભટ્ટ,
રાજદરબારે જતા સ્થૂલિભદ્રનો વિયોગ કોશાને શી રીતે સહ્ય બને? પેખી નર પાછા પડઈ, મેહલઈ માન મરડ્યું.'
એની કાલુદીનું ચિત્ર જુઓ : ‘સુવન્ન દેહ રૂપરેહ, કાંમોહ ગજજએ,
જિમ જિમ પ્રીઉ પગલાં ભરઈ, તિમ નિમ અધિક રકંતિ, ઉરન્થ હાર, હીર ચીર, કંચુકી વિરજજએ,
આગલિ પાછલિ ઊતરી, પ્રીઉ પાલવ ઝાલંતિ.' કટક્કિ લંકિ ઝીણવંક ખગ્નિ ખગ્નિ દ્રમ્મએ
કોશાના વિરહ ભાવનું નિરૂપણો અત્યંત ચિત્રાત્મક, આલંકારિક, પયોહરાણ પકિખ લોક લકખ ધુમ્મ.
કલ્પનાસમૃદ્ધ, ઝડઝમકથી પ્રચુર અને કવચિત્ શબ્દ બ્લેષયુક્ત બન્યાં 'અનંગરંગ અંગ અંગ કોસિ વેસિ દખએ, કડકખ અંગ અંગ કોસિ વેસિ દખએ,
“ક્ષણ બાહિરિ ક્ષણિ ઊભી તડકઈ, રીસભરી સહીઅર સઉં તડકઈ કડકખ ચકખ તીર તિકખ નિખ મુકએ.
'હારદોર દીસઈ નવિ ગલઇ એ, ભોજન મુખિ સહીઅર નવિ ગલઇ નીચેની કડીમાં કોશાને સરોવરના રૂપકથી કવિ વર્ણવે છે “નારિસરોવર સબલ, સકલ મુખકમલ મનોહર,
ભમરીની પરિ પીઉ ગુણ ગણતી, કરિ ચૂડી નાંખઈ ગુણગણતી. ભમુહ ભમહિ રણઝણતિ, નયનંયુગ મીન સહોદર,
કોશાનો હૃદયચિત્કાર જુઓ : પ્રેમ તણઉ જલ બહુલ, વયણ રસલહિરિ લલત્તિ,
મનપંખી માલુ કરઇ, રહિતુ ઘણીં સદૈવ, કબરી જલસેવાલ, પાલિ યૌવન મયમત્તિ,
તે માલઉ તુઝ ભજતાં, દયા ન આવી શૈલ' નવ ચંક્કવાક થણહરયુગલ, હરઇ રંગ રામતિ રમલિ
ચોથા અધિકારમાં પલટાયેલી પરિસ્થિતિનું આલેખન છે. સાધુ શ્રી સ્થૂલભદ્ર કિલ્લઈ તિહાં રમાઈ હંસહંસી જમલિ'
બનેલા સ્થૂલિભદ્ર કોશાને ત્યાં ચાતુર્માસ ગાળવા આવ્યા છે. સ્થૂલિભદ્રનું અહીં કોશા સરોવર, મુખ કમળ, આંખો મીનત્ય, પ્રેમ, જલ, વાણી મન રીઝવવા કોશાના પ્રયાસોનું વર્ણન શૃંગારરસિક, પ્રાસાનુપ્રાસયુક્ત રસલહરી, કેશકલાપ, જલશેવાળ, યૌવન સરોવરપાળ, સ્તનયુગ્મ અને નાદસૌંદર્યથી સભર બન્યું છે. ચક્રવાજ્યુગલ તરીકે વર્ણવાયાં છે.
નાચઈ નાચ કરી સિંગારહ લિધિકર ટૂંકટના ધકારહ, નારિ સરોવર સબલ સકલ મુખકમલ મનોહર' આ પંક્તિમાં સં ચોલાઈ ચીર કસી કરિ ચરણા, ઘમકાવઈ ઝમકાવઇ ચરણા.' , , અને પં શ્રુતિનાં આવર્તનો અને સબલ, સકલ, કમલનો શબ્દાનુપ્રાસ 'કોશા વેશ્યા રમણિ, કેલિ જઇસા નમણિ, હંસલીલા ગમણિ, ચતુર - વિશિષ્ટ ઝડઝમક ઊભી કરે છે, લલિત કોમલકાન્ત પદાવલિનો અનુભવ ચંપકવરણિ, અહીં થાય છે.
' ધૂમઈ દૂગ્ધર ઘણણિ, જમલિ ઝંઝર ગણિ, નાચઈ ખેલાં તરણિ, પછી તો કોશાના શૃંગારી હાવભાવ અને કામરડાના કેટલાક ધસઈ ધડહડઈ ધરણિ, વ્યંજનાપૂર્ણ વર્ણનો ચાલે છે. એક ઉદાહરણ :
વલવલી લાગઇ ચરણિ ચવઇ બોલ મીંઠા વયણિ, ગુણવેધ ભેદ . પોપટ દ્રાખ નણઉ રસ ઘૂંટઈ, પાસિ પડી સૂડી નવિ છૂટઈ, દાખઈ ધરણિ, પ્રાણનાથ તોરઈ શરણિ. દોઈ કર પાખર બંધન ભીડઇ, આંકસ નખ દેઈ તન પીડઈ. ' આ કૃતિમાં ચારણી છંદોની લયછટા, કવિનું પડિત્ય, બોધત્વને
વેશ્યાનો સ્નેહ કદી એક વ્યક્તિનિષ્ઠ હોતો નથી, પણ પણ મળતું કાવ્યરૂપ, કવિની ભાષા-શૈલી વગેરે અન્ય મુદ્દાઓ વિશે પણ સ્વાર્થવૃત્તિવાળો હોય છે, અને અનેકની સાથે એ કેવું કૂડકપટ કરે છે ઘણું કહી શકાય એમ છે. પણ અહીં, કાવ્યમાં થયેલું કેટલુંક ભાવનિરૂપણ. એ વાત કહેવા કવિએ જે કલ્પનાચિત્ર રજૂ કર્યું છે એ કાવ્યાત્મક છે. અને અલંકરણ-તે વિશે કેટલાંક મહત્ત્વનાં ઉદાહરણો આપવાનું જ પર્યાપ્ત "
ગયું છે.