________________
વર્ષ: ૫૦ અંક: ૭-૮૦
5.
I
૦ તા. ૧૬-૮-૧૯૯૪
Regd. No. MH.By / South 54 Licence No. : 37
૦૦ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર૦૦
૦૦૦ પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯થી ૧૯૮૯ ૫૦ વર્ષ૦૦૦ વાર્ષિક લવાજમ રૂ.૩૦૦
તંત્રીઃ રમણલાલ ચી. શાહ
અવધિજ્ઞાન
જૈન ધર્મમાં જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે : (૧). द्रव्याणि मूर्तिमन्त्येव विषयो यस्य सर्वतः । મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મન:પર્યવજ્ઞાન અને नैयत्यरहितं ज्ञानं तत्स्यादवधिलक्षणम्॥ (૫) કેવળજ્ઞાન.
અવધિજ્ઞાનની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે આપવામાં આવે છે? જીવો પોતાની ઇન્દ્રિયોની અને મનની મદદથી જે જાણે તથા દેખે
(१) अवशब्दोऽध : शब्दार्थ : अव अधो विस्तृतं वस्तु એવા વિષયો મતિજ્ઞાનમાં અને શ્રુતજ્ઞાનમાં આવી જાય છે. ઇન્દ્રિયો ધીરે રિદિઈધરે મૈત્યર્વાદઃ | અને મનની મદદ વગર, માત્ર આત્માની શુદ્ધ અને નિર્મળતાથી,
(२) अवधिर्मर्यादा रुपष्वव द्रव्येषु परिच्छेदक्रतया प्रवत्तिरूपा સંયમની આરાધનાથી સ્વયમેવ પ્રગટ થાય એવાં અતીન્દ્રિય અને
तदुपलक्षितं ज्ञानमप्यवधिः । મનાતીત જ્ઞાનમાં અવધિજ્ઞાન, મનઃ૫ર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન ગણાય છે. ઘાતિ કર્મોના ક્ષયોપશયથી અવધિ અને મન:પર્યવ ઉત્પન્ન થાય છે
(३) अवधानमात्मानोऽर्थ : साक्षात्कारण व्यापारोअवधिः ।
જ્ઞાનના બે પ્રકાર બતાવવામાં આવે છેઃ (૧) પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન અને અને ઘાતિ કર્મોના સંપૂર્ણ ક્ષયથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. જીવને
પરોક્ષ જ્ઞાન, મન અને ઇન્દ્રિયોના આલંબન વિના, આત્મા પોતાના જ્યારે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે ફક્ત એ એક જ જ્ઞાન રહે છે,
ઉપયોગથી દ્રવ્યોને, પદાર્થોને સાક્ષાત દેખે અને જાણે તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન બાકીનાં ચારે જ્ઞાનનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ રહેતું નથી. કેવળજ્ઞાનમાં એ
- કહેવામાં આવે છે. મન અને ઇન્દ્રિયોની સહાયથી જે જ્ઞાન થાય તેને ચારે જ્ઞાનનો વિલય થઈ જાય છે. જે જીવને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય એ
પરોક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. અવધિજ્ઞાન, મનઃપર્યવજ્ઞાન અને જીવ એ જ ભવે મોક્ષગતિ પામે છે. કેવળજ્ઞાન પછી પુનર્જન્મ નથી.
કેવળજ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન તે પરોક્ષજ્ઞાન સંસારમાં મતિજ્ઞાન સૌથી વધુ જીવોને હોય છે. એથી ઓછા
છે. જીવોને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. એથી ઓછા જીવોને અવધિજ્ઞાન હોય છે.
કેવલી ભગવંતો છ દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષપણે જાણે છે તથા દેખે છે. એટલે એથી ઓછા જીવોને મન:પર્યવજ્ઞાન હોય છે અને એથી ઓછા જીવોને
કેવળજ્ઞાન સર્વથી પ્રત્યક્ષજ્ઞાન છે. મન:પર્યવજ્ઞાની મનોવર્ગણાના કેવળજ્ઞાન થાય છે.
પરમાણુઓને પ્રત્યક્ષ જાણે છે અને દેખે છે તથા અવધિજ્ઞાની પુદ્ગલ “અવધિ' શબ્દ ઉપરથી પ્રાકૃત-અર્ધમાગધીમાં દિ' શબ્દ
દ્રવ્યને પ્રત્યક્ષ જાણે છે અને દેખે છે. એટલે મન:પર્યવજ્ઞાન અને આવ્યો છે. અવધિજ્ઞાન માટે ઓફિણાણ શબ્દ પ્રાકૃતમાં વપરાય છે.
અવધિજ્ઞાન દેશપ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. વર્તમાન સમયમાં ટેલિવિઝનની શોધે અવધિ શબ્દનો એક અર્થ થાય છે મર્યાદા, સીમા. આથી
દુનિયામાં ઘણી મોટી ક્રાંતિ કરી છે. તેવી જ રીતે કખૂટરની શોધે પણ કુંદકુંદાચાર્યે અવધિજ્ઞાનનો સમાજ્ઞાન તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે.
કર્યું છે. એથી વેપાર-ઉદ્યોગમાં ઘણાં પરિવર્તનો આવી ગયાં છે. યુત્પત્તિની દષ્ટિએ “અવધિ’ શબ્દ અવસ્થા ઉપરથી બનેલો છે. જીવનશૈલી ઉપર એનો ઘણો બધો પ્રભાવ પડયો છે. જો કે ટેલિવિઝન અવ એટલે નીચે અને ધા એટલે વધતું જતું. અઘો વિસ્તારમાવેન અને અવધિજ્ઞાન વચ્ચે લાખયોજનનું અંતર છે, તો પણ અવધિજ્ઞાનને આવતીત્યાઃ ક્ષેત્રની દષ્ટિએ અવધિજ્ઞાન, એકંદરે ઉપરની દિશામાં સમજવામાં ટેલિવિઝન કેટલેક અંશે મદદરૂપ શઈ શકે છે. . જેટલું વિસ્તાર પામતું હોય છે, તેના કરતાં નીચેની દિશામાં વધુ મનુષ્યની દષ્ટિને મર્યાદા છે. પોતાના જ ઘરના બીજા ખંડમાં વિસ્તાર પામે છે. માટે એને અવધિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. “અવધિ' બનતી વસ્તુને તે નજરોનજર જોઇ શકતો નથી કે તેવી રીતે હજારો શબ્દનો માત્ર મર્યાદા એટલો જ અર્થ લઈએ તો મતિ, શ્રત, અવધિ માઈલ દૂર બની રહેલી ઘટનાને પણ જોઈ શકતો નથી. પણ હવે ટી. અને મન:પર્યવ એ ચારે જ્ઞાન મર્યાદાવાળાં છે, સાવધિ છે. એક વી. કેમેરાની મદદથી માણસ પોતાના ખંડમાં બેઠાં બેઠાં ઘરના બીજા કેવળજ્ઞાન જ અમર્યાદ, નિરવધિ છે. એટલે “અવધિ’ શબ્દના બંને ખંડોમાં શું થઇ રહ્યું છે. દરવાજે કોણ આવ્યું છે તે પ્રત્યક્ષ જોઇ શકે છે. અર્થ લેવા વધુ યોગ્ય છે.
ટી. વી. કેમેરાની મદદ વડે પંદર-પચીસ માળના મોટા સ્ટોરમાં એના અવધિજ્ઞાનની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છેઃ ઇન્દ્રિયો અને મનની મદદ સંચાલક પ્રત્યેક વિભાગમાં શું થઇ રહ્યું છે તે જોઈ શકે છે. શાળા કે વિના અમુક મર્યાદા સુધી રૂપી દ્રવ્યો-પદાર્થોનું જેના વડે શાન થાય છે કોલેજના આચાર્ય પ્રત્યેક વર્ગમાં શિક્ષક શું ભણાવે છે અને વિદ્યાર્થીઓ તેને અવધિ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. '
શું કરે છે તે જોઈ શકે છે. માણસ પોતાનાં ખંડમાં બેઠાં બેઠાં ટી. વી.
