________________
૧૪.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૭-૯૪ અને તા. ૧૬-૮-૯૪ ' આમ વિવિધ પ્રકારનાં રિ દો દ્વારા અહીં ચક્રવર્તી રાજા ભરત માટે આભૂષણના નિર્દેશો અને ૫૧માંના અશ્વનામોના વર્ણન સંદર્ભો યુદ્ધરૂપી અશુભ પરિણામનું સૂચન થયેલ છે. આ બધા અહીં નિરૂપણ વર્ણકસમુચ્ચય'માંયો મા વાય છે. પામેલા શકુન-અપશકુન “રિષ્ટ-સમુચ્ચય'માં પણ એકસાથે ક્રમબધ્ધ આમ વાદ્ય, આયુધ, પ્રાસાદ, આભુષણ, ખાદ્યસામગ્રી અને અશ્વ રીતે નોંધાયેલા છે. શાલિભદ્રસૂરિએ અહીં એનો સમુચિત રીતે આદિના વર્ણનો જે રીતે “ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ'માં પ્રયોજાયેલ છે વિનિયોગ કર્યો જણાય છે. આ પરંપરા પાછળથી “ વિદ્યાવિલાસ એનો સ્પષ્ટ સંદર્ભ- “વર્ણકસમુચ્ચય'માં કડીબધ્ધ રીતે મળે છે. પવાડું’ અને ‘વિમલ પ્રબંધ' જેવી અનેક કૃતિઓમાં પણ દ્રષ્ટિગોચર આવા સમુચ્ચયો હકીકતે કર્તાઓને કથામાં ઉચિત સ્થાને થાય છે..
વિગતોના નિરૂપણ માટે ખપમાં લાગતા હોય છે. પરંપરા રૂપે (૨) મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી-વડોદરાની પ્રાચીન ગુર્જર મધ્યકાલીન કૃતિઓમાં આવા વર્ણનો સમાનરૂપે દ્રષ્ટિગોચર થતા હોઈ ગ્રંથમાળા હેઠળ પ્રકાશિત ડૉ. ભોગીલાલ સાંડેસરા સંપાદિત ગ્રંથો એનો અર્થ અનુકરણ થતો નથી, તેમજ તત્કાલીન પરિવેશનું કે વર્ણકસમુચ્ચય ભાગ-૧ (ઈ.સ. ૧૯૫૬) ભાગ-૨ (ઈ.સ. ૧૯૫૯) સર્જકની સૂક્ષ્મનિરીક્ષણ શક્તિરૂપ નિરૂપણ થતો નથી. હકીકતે આ માં અનેક પ્રકારના વર્ણનો વિષયક કૃતિઓનું સંપાદન અને અભ્યાસ બધા વર્ણનનિરૂપણની પ્રાકૃત-અપભ્રંશ કાળથી એક પરંપરા છે અને છે. વર્ણકસમુચ્ચયની સુદીર્ઘ પરંપરામાંથી પ્રાપ્ત હસ્તપ્રતોને આધારે એનું અનુકરણ જૂની ગુજરાતીમાં પણ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. “ભરતેશ્વર થયેલું આ સંપાદન ગુજરાતના સંશોધન-સંપાદનગ્રંથોમાં અત્યંત બાહુબલિરાસ’ને આધારે આ વિગતો દર્શાવી. સમગ્ર પરંપરાનો મહત્ત્વનું છે. અહીં પ્રથમ ખંડમાં અગિયાર જેટલા વિવિધ વર્ણકો વિગતે અભ્યાસ કરવાથી આખું ચિત્ર સ્પષ્ટ થાય. “ ભરતેશ્વર સંપાદિત કરીને મૂક્યા છે. એનો લેખનસમય બહુધા પંદરથી અઢારમાં બાહુબલિરાસ'ના શકુન, અપશકુન અને કેટલાક વર્ણનોનો સંદર્ભ સૈકા વચ્ચેનો છે. એમાંના કેટલાકની રચના દસથી તેની વચ્ચેના રિષ્ટસમુચ્ચય' તેમજ “વર્ણસમુચ્ચયમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધી ચૌલુકયયુગ દરમ્યાન થયેલી હોવાની સંભાવના એમાંની પરંપરાપ્રાપ્ત સામગ્રીને એના કર્તાએ અહીં એવી રીતે એવે સ્થાને વર્યસામગ્રીને આધારે નિર્દેશી શકાય તેમ છે.
પ્રયોજી છે કે એ કારણે વાતાવરણનું નિર્માણ થયું. વિષયસામગ્રીને ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ’માંના ૭૪થી ૭૬ કડીના વાદ્યોના શ્રદ્ધેય પરિમાણ પણ પ્રાપ્ત થયું. આમાં કર્તાની સર્જક દ્રષ્ટિ સમાવિષ્ટ નામો અને ૮૮, ૯૦, ૧૧૦ કડીમાંના પ્રાસાદના નામો, ૧૦૪, છે એમ કહી શકાય. આપણી મધ્યકાલીન કથાકૃતિઓમાંના શકુન ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૦૯, ૧૧૨ કડીમાંના આયુધનામો તથા ૧૭૭થી અપશુકન અને વર્ણન નિરૂપણનો આ દ્રષ્ટિબિંદુથી વિગતે અભ્યાસ ૧૭૮માંના વર્ણનો, ૩૭ કડીમાંના ખાદ્યસામગ્રીના નામો ૫૯ કડીના થવો જોઇએ.'
બેરરથી બ્રિગેડિયર : વાર્તાશેલીનાં શબ્દચિત્રો
pપ્રો. ચી.ના. પટેલ ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહે પોતાના લશ્કરી જીવનના અનુભવો તે પહેલાં કર્નલ ચાર્લ્સના નામના એક લશ્કરી અધિકારીનો ઓર્ડલ "બેરથી બ્રિગેડિયર” નામના એમના પુસ્તકમાં વાર્તાશૈલીનાં (એટલે કે અંગત નોકર) હતો ત્યારનું છે. કર્નલ ચાર્લ્સ નિવૃત્ત થઈ શબ્દચિત્રો દ્વારા વર્ણવ્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં લશ્કરી જીવનના ઈગ્લેન્ડ જતાં પહેલાં ધોડીને પોતાના બે ખિસ્સામાંથી કોઈ એકમાં અનુભવો ખાસ કોઈ લખાયા નથી તે જોતાં આ પુસ્તક એક નવી ભાત હાથ નાખી જે રકમ મળે તે લઈ લેવાનું કહ્યું. ધોન્ડીએ બેમાંથી એક પાડે છે.
ખિસ્સામાં હાથ નાખતાં તેને તેમાંથી પાંચ રૂપિયા મળ્યા અને પોતાને નેશનલ કેડેટ કોરમાં પોતાની ૧૯૫૧થી ૧૯૭૦ સુધીની એવડી મોટી બક્ષિસ મળી એમ માની તે ખુશ થઈ ગયો. પણ પછી લગભગ વીસ વર્ષની કારકિર્દીમાં ડૉ. રમણલાલ શાહ દસ હજારથીયે કર્નલ ચાર્લ્સે તેને કહ્યું કે તેણે જો બીજા ખિસ્સામાં હાથ નાખ્યો હોત તો વધુ વ્યક્તિઓનાં સંપર્કમાં આવ્યા હતા, પણ એ બધી વ્યક્તિઓમાં તેને ૫૦૦ રૂપિયા મળત, ત્યારે પહેલાં તો તેને અફસોસ થયો પણ તેમણે પોતાના નિવેદનમાં જણાવ્યું છે તેમ, “જેનું શબ્દચિત્ર કંઈક પછી તેણે મન મનાવી લીધું કે પોતાના નસીબમાં પૈસા જ નથી. તેની રસિક બને અને એના જીવનની ઘટના વિશે એક વાર્તાની જેમ લખવું. કમનસીબીનું બીજું ઉદાહરણ તે એક આંખે કાણો હતો છતાં, એક ગમે' એવી સોળ વ્યક્તિઓને પસંદ કરી છે. મને તો દસ હજાર જેટલી ઓરત તેને પરણવા તૈયાર થઈ હતી, પણ તે પણ તેના પૈસા લઇને વ્યક્તિઓના સંપર્કમાં આવવાનો અનુભવ કેટલો સમૃદ્ધ હશે એ ભાગી ગઈ અને બીજે પરણી ગઈ. એટલે બેરરને થયું કે જો પોતાના વિચાર જ આશ્ચર્યમુગ્ધ કરી દે છે.).
નસીબમાં ઓરત જ ન હોય તો નકામાં ફાંફાં શું મારવા? પોતાને અહીં ડૉ. રમણલાલ શાહે આલેખેલાં સોળ શબ્દચિત્રોનું વૈવિધ્ય અંગ્રેજી ઘણી શાંતિ છે, પોતે બહુ સુખી છે એમ તે લેખકને કહે છે-શ્રીમદ્ સાહિત્યના અભ્યાસીને મધ્યકાલીન અંગ્રેજીના ચૌદમી સદીના મુખ્ય ભાગવતગીતાના “સંતુષ્ટો યેન કેનદિત'નું તે સ્મરણ કરાવે છે. કવિ જેફ્રી ચોસર એના કૅન્ટરબરી ટેઇલ્સ' નામના વાર્તાસંગ્રહના બીજું શબ્દચિત્ર લશ્કરી મિજાજના કર્નલ બ્રિટોનું છે. તેમણે પ્રોલૉગમાં- એટલે કે પ્રવેશકમાં-દોરેલાં ૨૯ યાત્રીઓનાં શબ્દચિત્રોનું તાલીમ શિબિરમાં વીજળીના દીવાઓ માટે વ્યવસ્થા કરવાની સ્મરણ કરાવશે. પણ ચોસરનાં શબ્દચિત્રો અને ડૉ. રમણલાલ શાહના જવાબદારી કૅપ્ટન શર્માને સોંપી હતી. કૅપ્ટન શર્માએ પોતાની એ શબ્દચિત્રો વચ્ચે એક મહત્ત્વનો ભેદ છે. ચોસર કલ્પિત પાત્રોને જવાબદારી પાર પાડવામાં કંઇક મંદતા સેવી છે એવો વહેમ આવતાં વાચકની કલ્પનાને જીવતા જાગતાં સ્ત્રીપુરુષો જેવાં તાદશ કરી આપે કર્નલ બ્રિટોએ, આજ્ઞાકારી અવાજે ત્રાડ પાડી, “કૅપ્ટન શર્મા, મેં તમને છે, જ્યારે ડૉ. રમણલાલ શાહ પોતે જેમના પ્રત્યક્ષ સંપર્કમાં આવ્યા જે કામ સોંપ્યું છે તે થવું જોઇએ એટલે જોઇએ. આ મારો ઓર્ડર એટલે હતા એવી સોળ વ્યક્તિઓને કોઈ કુશળ વાર્તાકારની કળાથી વાચકની ઓર્ડર' અને બરાબર સાત વાગે લાઈટ થઇ ગઇ. લશ્કરી શિસ્ત કેવી કલ્પનાને તાદશ કરી આપે છે. આ શબ્દચિત્રો આપણે જોઈએ: હોય તેનો ખ્યાલ આ પ્રસંગ આપે છે. 5 પહેલું શબ્દચિત્ર એક આંખે કાણા અને પોતાની એ કાણી આંખ ત્રીજું શબ્દચિત્ર ઘેરા શ્યામ વર્ણના, પોતાની જવાબદારીના ઢંકાય એવી રીતે પાઘડી પહેરતા, કોઈ સ્થિતપ્રજ્ઞની સ્વસ્થતાથી ભાનવાળા, ભોળા અને ઉદાર અને જે હસે ત્યારે કાળા હોઠ વચ્ચે સફેદ પોતાની કમનસીબીનાં બે અંગત ઉદાહરણો આપતા બેરર (એટલે કે દાંત વધારે ચકચકિત લાગે એવા હવાલદાર નાયડુનું છે. એક દિવસ નોકર) ધોન્ડીનું છે. તેની કમનસીબીનું પહેલું ઉદાહરણ તે બેરર બન્યો તેઓ કેડેટોને રાઈફલ વાપરવાની તાલીમ આપતા હતા ત્યારે
