________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૬-૯૪
આપત્તિ અને અધર્મની ઊંડી ખાઇમાં ધકેલાવાનું થાય છે કે થશે તે તેને નિંદકાર્યમાં જોડાવા નથી દેતી. તેથી આવી વ્યકિત કોઈ ન જુએ આપણે સામાન્ય અવલોકનમાંથી પણ સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ.
તેવી સલામતીની ખાત્રી વાળી તક મળે ત્યારે પતનમાંથી બચી શકતી. દા. ત. આપણી ભારતીય કુટુંબ સંસ્થામાં લજજા અને આવશ્યક નથી. સામાન્ય રીતે માણસના જીવનમાં લજજાના આચારમાં સંસ્કાર શિસ્તથી સહેજે આજ સુધી મંગળ ગૃહજીવન જીવાતું રહ્યું છે પરંતુ અને લોકનિંદાનો ભય બન્ને કામ કરતા હોય છે. આપણા પોતાનાં છેલ્લા દશકાથી ચિત્રપટ અને ટી. વી. ઘરેઘરમાં પ્રવેશતા, ભાઈ-બહેન, ભૂતકાળને યાદ કરીએ તો એવા પ્રસંગો યાદ આવી શકે કે તેમાં જે પિતા-પુત્રી વગેરે આવશ્યક શિસ્ત જાળવ્યા વિના એક સાથે જ ૫ડદા લજજા વચ્ચે ન આવી હોત તો પતનમાર્ગે ગમન થયું હોત. એક કૂંડી પરનાં બિભિત્સ કે કે વિકૃત દૃશ્યો જોતાં થયાં હોવાથી, લજજા' ગુણની પાણીથી ભરેલી છે. પાણી શાનું જણાય છે પરંતુ કુંડીના દાટાને-પાટિયાને શિથિલતા થતાં, કુટુંબસંસ્થાને છીન્ન ભીન્ન કરે તેવી અનૈતિક ઘટનાઓ, જે કાઢી લેવામાં આવે તો તે જ શાન પાણી કેટલા જોસ અને બળત્કાર વગેરે પ્રસંગો વધી રહ્યા છે. સુખ અને શાન્તિના માધ્યમ જેવી ખળભળાટથી બહાર ધસી જશે ? છેલ્લા ટીપા સુધી બહાર નીકળી કુટુંબ સંસ્થા માટે, ટી. વી. અણુબોંબના વિસ્ફોટ જેવું વિનાશક કામ જશે. સંસ્કારી વ્યક્તિરૂપી કુંડીનું પાટિયું પણ લજજા છે એ સહેજ દૂર કરશે એમ પ્રાજ્ઞજનો આગાહી કરે છે કારણ કે લજજાલોપ કે હયું કે, લક્ષ્મણરેખાને હટાવી દીધી તો બધું સદતત્ત્વ વહી જવાનું. નિર્લજજતાના આક્રમણનું એ જ પરિણામ આવે એ સ્પષ્ટ છે. કેવળ પતનની પરાકાષ્ટા જ. આમ લજ્જા એ શ્રાવકજીવનમાં સાચવવા
પોતે જે કાર્ય કરે છે તે કરવા જેવું તો નથી એમ વ્યક્તિને હૃદયમાં જેવો અમુલ્ય સંસ્કાર કે ગુણ છે, શ્રાવકનાં સર્વસતાતત્ત્વનો એ સંરક્ષક લાગે છે તો ખરું પરંતુ આસક્તિવશ કે અન્ય લાચારીથી છેવટે તે અકાર્ય કિલ્લો છે. તો કરશે પરંતુ તેમાં બીજાથી છૂપાવીને તે ગુપ્ત રીતે કાર્ય કરશે. આમ સામાજિક જીવનની દૃષ્ટિએ લોકનિંદાના ભયથી પ્રેરિત લજજાનું છૂપાવવામાં લજજાની-કલ્યાણકારી શિસ્તની ભાવના રહેલી હોય છે; દંભ પણ ઘણું મહત્ત્વ છે. તેથી આખા સમાજમાં પવિત્રતા અને કલ્યાણકારી નહિ. લજજા અને દંભનો તફાવત સમજીએ : અ માને છે કે બીડી શિસ્તનું વાતાવરણ જળવાઈ રહે છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર (બીજી આવૃત્તિ, પીવી ખરાબ છે પરંતુ વ્યસનથી લાચાર છે એટલે જાહેરમાં-ખાસતો પાનું ૮૩૦) લખે છે કે બ્રહ્મચર્ય યથાત આ રીતે તો કોઈ વિરલા જીવ પોતાના વડિલોની નજર સામે તે પીવાનું નહીં રાખતાં, છૂપાવીને પીએ પાળી શકે છે તો પણ લોકલાજથી બ્રહ્મચર્ય પળાય તો તે ઉત્તમ છે. છે, નજર સામે પીતા શરમ આવે છે. વડિલો જાણે પણ છે કે નાનો વ્યક્તિને અપ્રતિષ્ઠાનો કે લોકનિંદાનો ભય ન રહે તો તેવા પાપકાર્યથી બીડી પીએ છે; નાનો પણ જાણે છે કે વડિલોને પોતાની એબની ખબર બચવામાં સહાયક લજજાનું આવરણ દૂર થત, વ્યક્તિ સમુહ દુરાચારમાં છે. આમ છતાં આમાં ખાનગીપણું કે લજજા એ કલ્યાણકારી શિસ્ત છે. ફસે છે. દાત. બીડીના વ્યસન માટે લોકનિંદા કે અપ્રતિષ્ઠા નથી થતી દંભ નથી એમાંથી ક્યારેક વ્યસનમુક્તિ તરફ પ્રગતિ શક્ય બનશે. દંભનું તેથી આપણાં સમાજનો મોટાભાગના પુરુષવર્ગ એ વ્યસનમાં ફસાતો ઉદાહરણ જોઈએ તો બ ધુમ્રપાન કરે છે. પોતે ધુમ્રપાનને ખરાબ માનતો રહ્યો છે. તો તેથી ઊલટું 'સ્ત્રીથી બીડી ન પીવાય અથવા તો સંસ્કારી નથી પરંતુ બીડી નહિ પીનારને મળતી પ્રતિષ્ઠા મેળવવા અથવા નારી ધુમ્રપાન ન કરે-એ વિચાર પ્રેરિત લજ્જા હજી આજે પણ પશ્ચિમની ધુમ્રપાનથી થતી અપ્રતિષ્ઠાથી બચવા તે કોઇ ન જાણે કેમ ખાનગીમાં નારીજગતની તુલનામાં ભારતની નારીના બહુ મોટા સમુહને, પીએ છે. તો આ તેનો દંભ કહેવાય. આ અને બ બન્નેની ક્રિયામાં અપ્રતિષ્ઠાના ભયથી બચવા, ધ્રુમપાનની બદીથી દૂર રાખી રહી છે. આ ખાનગીપણું છે પરંત5 અ ની ક્રિયામાં લજજા છે, પોતાની લાચારીનું રીતે જોઇએ તો સમજી શકાય છે કે સામાજિક સ્તરે સદ્ગુણોનું કે સારી ભાન છે જયારે બની ક્રિયામાં પોતે પીવામાં માને છે એટલે લાચારીનો બાબતોનું બહુમાન કે પ્રતિષ્ઠા સ્થાપિત થાય અને દુરાચારની અપ્રતિષ્ઠા. પ્રશ્ન નથી, છૂપાવીને પીવામાં અહંનો દંભ છે.
મૂર્તિમંત થાય, અને વ્યક્તિગત સ્તરે દરેક શ્રાવકના જીવનમાં લજજારૂપી લજજાનો વિકાસ કે આચરણ બે પ્રકારે જોવા મળે છે. (૧) વ્યક્તિ લક્ષ્મણરેખા અંકિત થએલ હોય તો વ્યક્તિ અને સમાજ કે ચતુર્વિધ પોતાના સંસ્કાર કે અમુક આદર્શવાદને કારણે, પોતાના અંતરાત્મા કે સંઘ ઘણી આત્મિક પ્રગતિ કરી શકે. પરમાત્માની સાક્ષીએ જ કોઈ પણ બૂરા કામ કરતાં લજા અનુભવે લજજાલોપથી વ્યક્તિ અને સમાજનું કેવું પતન થાય છે તે જરા છે. આવી લજજા તેને જાહેરમાં કે ખાનગીમાં પણ ખોટા કામથી રોકી જોઈએ. એકાંત અંધારી ગુફામાં ભીનાં વસ્ત્રોને સૂકવતી વસ્ત્રરહિત લે છે અને એ રીતે શ્રાવક પાપમાં પડતો બચી જાય છે. આવી વ્યક્તિની સાધ્વીશ્રી રાજુમતિને જોઈને મુનિ રથનેમિ પ્રગટપણે તેની પાસે 'કામની લજજાવૃત્તિ લોકનિંદાના ભયથી પ્રેરિત નથી હોતી પરંતુ અંતર્શાન પ્રેરિત યાચના કરે છે-એ કામદેવના દબાણથી ઘાયલ હૃદયમાંથી લજ્જાનું સંસ્કારથી હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે- મહાત્માગાંધી તેમની ઉગતી આવરણ હઠવાના પ્રભાવે જ. રાજીમતિના હૃદયસ્પર્શી ઉપદેશથી મુનિ યૌવનવયમાં કુસંગથી ત્રણેકવાર તેઓ વેશ્યાની સાથે એકાંત કોટડીમાં ફરીથી સંયમમાં સ્થિર થયા તે તેમના સાધુતાના સંસ્કારો અને પૂરાય છે તો ખરા પરંતુ પોતાના ભારે લજજાના સંસ્કારથી દરેક વખતે લજાગુણના પુનઃ પ્રવેશથી શક્ય બનેલ છે. બીજી બાજુ અજાણપણે તેઓ પતનની છેલ્લી પળે બચી જાય છે જુઓ આત્મકથા ભાગ પણ લજજાત્યાગની નિશાની રૂપ સાધ્વીજીનું દિગંબર શરીર મુનિની નજરે ૧-૭-૨૧, ૨-૬-૧૦૩ અને ૧-૨૧૧-૭૩ (ગુજરાતી ચૌદમી પડ્યું હોત તો તેમને વિકાર જન્મવાનો પ્રસંગ જ ઊભો ન થાત. આવૃત્તિ) પોતાના આ પ્રસંગો અંગે ગાંધીજી આવું સંવેદન નોંધે છે : લજજાત્યાગનો તો આ આકસ્મિક પ્રસંગ હતો છતાં આવા પ્રસંગો જો હું (વેશ્યાના) મકાનમાં પૂરાયો નો ખરો પરંતુ જેને ઈશ્વર ઉગારવા ઇચ્છે મહામુનિને પણ મોટા મંથનમાં મૂકી દે છે તો જય વિજાતીય આકર્ષણ તે પડવા ઇચ્છતો છતા પવિત્ર રહી શકે છે. સંદર્ભ જોતાં આપણે આમાં કે કામભોગના હેતુપૂર્વક લજજાત્યાગના અંગપ્રદર્શનો યોજાય છે એવી ઉમેરણ કરી શકીએ કે શ્વર વ્યક્તિને લજાનું કવચ પહેરાવીને બચાવી આપણી વર્તમાન યુવાપેઢીની વેષભૂષાની વિઘાતક અસરો વિષે તો પૂછવું લે છે. વળી ગાંધીજી લખે છે કે 'જેમ ન પડવાનો પ્રયત્ન કરતો છતા જ શું? મનુષ્ય પડે છે એવું આપણે અનુભવીએ છીએ તેમ જ પડવા ઇચ્છતો એનાથી સામેના રૂપને ટીકીટીકીને જોતા રહેવાની યુવાજગતની છતા અનેક સંજોગોને કારણે (સંદર્ભ કહી શકીએ કે માત્ર લજજા ને વિકસેલી ભ્રમરવૃત્તિ વિશે તો જાણે સમજ્યા પરંતુ પ્રૌઢો કે વૃદ્ધોએ પણ કારણે) મનુષ્ય બચી જાય છે એ પણ અનુભવસિદ્ધ વાત છે. જાણે તેમાં હરિફાઇ માંડી છે. એવા વિકૃત વૃદ્ધની મનોદશાને વર્ણવતા
લજજાનું બીજું સ્વરૂપ લોકનિંદાના ભયથી પ્રેરિત હોય છે. લોકો સંસ્કૃતના કવિની લોક રચના-અનુવાદ જોઇએ. વૃદ્ધ સ્વગત; દાંત પડી જાણશે તો મારી નિંદા કરશે એ ભયથી શ્રાવકની લજજાવૃત્તિ ટકી રહીને, ગયા છે તેનું દુ:ખ નથી, પળિયા આવ્યા છે તેની મને પીડા નથી;
